|
Arabic
Bengali
Chinese
English
French
German
Hebrew
Hindi
Italian
Japanese
Korean
Malay
Polish
Portuguese
Spanish
Turkish
Ukrainian
Vietnamese
Notatki z wykładów, ściągawki
Teoria rządu i praw. Notatki z wykładu: krótko, najważniejsze
Katalog / Notatki z wykładów, ściągawki Spis treści
Sekcja pierwsza. Teoria państwa i prawa jako nauka i dyscyplina akademicka Rozdział 1. Przedmiot teorii państwa i prawa 1. Teoria państwa i prawa – nauki podstawowe Problematyka genezy, natury, istoty państwa i prawa, ich funkcjonowania, roli i znaczenia w życiu społeczeństwa, rzeczywistości państwowo-prawnej i kierunków jej rozwoju, procesów polityczno-prawnych i ich odzwierciedlenia w świadomości ludzi wśród najbardziej złożonych i kluczowych. Teoretyczne zrozumienie tych problemów jest obiektywną potrzebą i warunkiem koniecznym naukowego zarządzania procesami społecznymi. Samo życie wysuwa teorię państwa i prawa wśród nauk podstawowych. Teraz do głosu doszła jego humanistyczna i kulturalno-twórcza misja, która najdobitniej przejawia się w zaspokajaniu potrzeb duchowych człowieka, w zapewnieniu praw i wolności człowieka i obywatela. Na przełomie dwóch tysiącleci na świecie zachodzą złożone, sprzeczne i głębokie zmiany i przeobrażenia. Powyższe odnosi się przede wszystkim do byłych krajów socjalistycznych, gdzie następuje przejście od gospodarki nakazowo-administracyjnej do gospodarki rynkowej, gdzie stopniowo kształtuje się społeczeństwo obywatelskie i rządy prawa. Takie przekształcenia wymagają odpowiednich zmian w administracji publicznej i regulacji prawnych. Jednocześnie nasze zreformowane społeczeństwo spotkało się już z wytworami własnej aktywności życiowej, rezultatami pierestrojki i reform. Powszechne stosowanie metody „prób i błędów” w zachodzących przemianach, bezmyślne zapożyczanie obcych receptur, ignorowanie własnych tradycji historycznych, dziedzictwa społeczno-kulturowego i interesów narodowych, radykalizm i arogancja reformatorów przerwały ewolucyjny rozwój społeczeństwa, w głębokie i wieloaspektowe negatywne konsekwencje, które stawiają pod znakiem zapytania, restrukturyzację i reformy. Narastanie procesów destrukcyjnych można przezwyciężyć łącząc strategię i taktykę reform z nauką, z naukową i odpowiedzialną administracją publiczną oraz regulacją prawną. Pod wpływem odnotowanych sprzecznych przemian w rosyjskiej świadomości społecznej z jednej strony doszło do erozji postaw wartościo-ideologicznych i wytycznych społecznych, z drugiej strony zniszczeniu uległy liczne dogmaty i stereotypy, zrewidowano poglądy i doktrynę państwowo-prawną. . Ponadto w okresie przejściowym relatywnie szybko zmieniają się stosunki społeczne, organy państwowe oraz obowiązujące ustawodawstwo. Wszystko to stwarza trudne problemy dla teorii państwa i prawa. Sama musi się stale rozwijać, chłonąć najnowszy światowy dorobek nauki o państwie i prawie, wypracowywać wnioski i rekomendacje adekwatne do realiów życia. W naszych czasach teoria państwa i prawa staje się bardziej demokratyczna niż w minionych latach, otwarta na postrzeganie zarówno klasycznego dziedzictwa przeszłości, jak i najnowszych idei (niezależnie od tego, jak i gdzie się pojawiły). Zwraca coraz większą uwagę na materialne i duchowe potrzeby człowieka, jego godność, światopogląd prawny i polityczny, prawa i wolności człowieka i obywatela. Wraz z percepcją idei rządów prawa istotnie wzbogacona została humanistyczna treść współczesnej doktryny o państwie i prawie. Każda teoria, czyli system idei, pojęć, sądów, zyskuje status nauki, gdy dochodzi do rozwoju uogólnionej i rzetelnej obiektywnej wiedzy o pewnych procesach i zjawiskach rzeczywistości, oferuje system metod, technik (mechanizm ) za wykorzystanie tej wiedzy w praktyce społecznej. Nauka obejmuje twórczą aktywność naukowców w celu uzyskania prawdziwej wiedzy, a także całą dostępną wiedzę w wyniku produkcji naukowej. W przeciwieństwie do innych rodzajów aktywności nauka zapewnia przyrost wiedzy, otwiera nowe horyzonty w odpowiedniej dziedzinie, a tym samym stymuluje każdą inną aktywność. Teoria państwa i prawa jako nauka ma na celu uzyskanie, aktualizację i pogłębienie uogólnionej, rzetelnej wiedzy o państwie i prawie, dąży do poznania trwałych, głębokich powiązań życia państwowo-prawnego, które determinują jego ruch historyczny. 2. Nauka o państwie i prawie oraz praktyka społeczna” Państwo i prawo, ich wielopłaszczyznowe i aktywne funkcjonowanie są istotą realnej praktyki społeczno-politycznej, a nie idei i koncepcji. Co więcej, jest to rzeczywistość, z którą muszą się liczyć wszystkie siły społeczne, niezależnie od ich orientacji społeczno-politycznej. Gospodarka, sfera społeczna, postęp naukowo-techniczny, obrona narodowa, ochrona środowiska, zapewnienie porządku publicznego – to nie jest pełna lista najważniejszych przedmiotów praktycznej działalności państwa i regulacji prawnej. Rzeczywistość państwowo-prawna, procesy polityczne i prawne należą do najbardziej złożonych i ważnych sfer publicznych, od których w dużej mierze zależy życie całego społeczeństwa. Ich naukowe zrozumienie jest nie tylko obiektywną potrzebą społeczeństwa, ale także trudnym zadaniem. Teoria państwa i prawa bada w uogólnionej formie ogromną różnorodność państw i systemów prawnych – od tych, które istniały w odległej i niezbyt odległej przeszłości, po te, które istnieją obecnie. I gdyby nauka nie badała i nie uogólniała tego gigantycznego doświadczenia historycznego, wówczas państwowa praktyka prawnicza albo stanęłaby na zawsze w jednym miejscu, albo zostałaby odrzucona, bo ludzie zapomnieliby o cennym doświadczeniu i osiągnięciach minionych pokoleń. Nawet dzisiaj ignorowanie nauki w budownictwie państwowo-prawnym rodzi wiele negatywnych konsekwencji. Studiując i podsumowując praktykę, teoria państwa i prawa formułuje pojęcia i definicje zjawisk państwowo-prawnych, opracowuje naukowe zalecenia i wnioski, generuje nowe idee, które pozwalają nie tylko zrozumieć istotę, treść i formy państwa i prawa, ale także umiejętnie je wykorzystać dla potrzeb postępowego rozwoju społeczeństwa. Jednocześnie witalność i społeczne znaczenie teorii państwa i prawa jest w dużej mierze zdeterminowane jej związkiem z praktyką społeczną, umiejętnością zaspokojenia potrzeb tej ostatniej. Praktyka prawnicza, doświadczenia funkcjonowania państw, niezliczone fakty rzeczywistości państwowo-prawnej stanowią niewyczerpane źródło rozwoju doktryny państwa i prawa. Praktyka determinuje również cele badania państwa i prawa, tj. wiedza o zjawiskach państwowo-prawnych jest prowadzona tak, aby sama praktyka rozwijała się na podstawie naukowej. „Nie ma nic bardziej praktycznego niż dobra teoria”, mówi bardzo popularne hasło w dobie postępu naukowego i technologicznego. Wreszcie praktyka służy jako kryterium prawdziwości wiedzy naukowej. „Pytanie, czy ludzkie myślenie ma obiektywną prawdę, nie jest wcale kwestią teorii, ale pytaniem praktycznym. W praktyce człowiek musi udowodnić prawdę… swojego myślenia” Współczesna praktyka stawia wysokie wymagania co do jakości i ważności osiągnięć naukowych. Samo życie wysuwa nowe przedmioty wiedzy, odrzuca przestarzałe. Tradycyjne problemy teorii państwa i prawa są uzupełniane o nowe obszary badań, często prowadzące w sferę innych dziedzin wiedzy naukowej. W ten sposób stopniowo rozwija się integracja różnych nauk, pojawiają się kompleksowe badania, które owocnie wpływają na postęp nauki jako całości. 3. Charakterystyka przedmiotu teorii państwa i prawa Każda nauka ma swój przedmiot badań, rozumiany jako badana przez nią strona obiektywnej rzeczywistości. Innymi słowy, przedmiotem nauki są badane przez nią zjawiska i procesy świata rzeczywistego, do których skierowana jest wiedza naukowa. Nauka bada przede wszystkim wzorce rozwoju przyrody i społeczeństwa. W tym sensie przedmiot teorii państwa i prawa nie jest wyjątkiem. Teoria państwa i prawa zajmuje się badaniem ogólnych wzorców powstawania, rozwoju, celu i funkcjonowania państwa i prawa. W pewnym sensie wyodrębnia państwo i prawo z całego systemu zjawisk społecznych i bada ich wewnętrzne wzorce. Ale nawet w tym przypadku państwo i prawo są rozpatrywane w powiązaniu z gospodarką, polityką, moralnością, kulturą i innymi zjawiskami społecznymi. Ponadto teoria państwa i prawa interesuje się nie tylko społeczno-ekonomiczną warunkowością zjawisk państwowych i prawnych, ale także rosnącym wpływem tych ostatnich na gospodarkę, życie społeczne i duchowe społeczeństwa. Przedmiotem nauki teorii państwa i prawa jest wielostronna i złożona interakcja społeczeństwa i państwa, rola i miejsce państwa i prawa w systemie politycznym społeczeństwa. Bada nie tylko zjawiska i procesy państwowo-prawne, ale także wyobrażenia ludzi na ich temat. Jego tematyka obejmuje publiczną, grupową i indywidualną świadomość polityczną i prawną. Jedność podmiotu teorii państwa i prawa wyznacza jego jedność praktyczna i naukowo-pojęciowa. Państwo i prawo są ze sobą nierozerwalnie związane. Dlatego teoria państwa i prawa nie jest wydzielonymi gałęziami wiedzy, lecz jedną nauką. Pozostając jednak nauką holistyczną, dzieli się na dwie względnie niezależne części strukturalne: teorię państwa (nauka państwowa) i teorię prawa (prawoznawstwo). To właśnie zauważona jedność i zróżnicowanie pozwala badać państwo w jego konstrukcji prawnej i konsolidacji prawnej, a prawo w jego stanowieniu państwowym, gwarantuje, nie ingerując w pogłębioną i szczegółową analizę zarówno państwa, jak i prawa. Dozwolone niekiedy sztuczne oddzielenie teorii prawa od teorii państwa nieuchronnie zubaża zarówno prawoznawstwo, jak i państwoznawstwo, utrudniając ich zrozumienie. Tym bardziej niedopuszczalna jest wzajemna opozycja państwa i prawa. W ostatnich latach w naszych periodykach i literaturze naukowej pod pretekstem walki z totalitaryzmem podejmowane są próby umniejszania roli i znaczenia państwa w życiu współczesnego społeczeństwa, pojawiają się wątpliwe poglądy o „nieprzydatności” sama koncepcja państwa. Doświadczenia światowe pokazują jednak, że państwo jest taką instytucją społeczno-polityczną, której osłabienie natychmiast i negatywnie wpływa na rządy prawa, zwiększa uszczuplenie przestrzeni prawnej. Przedmiotem teorii państwa i prawa są więc takie zjawiska życia społecznego, jak państwo i prawo, główne prawa ich powstawania i rozwoju, ich istota, cel i funkcjonowanie w społeczeństwie, a także cechy polityczno-prawne. świadomość i regulacja prawna. Szczególne miejsce w naszej nauce powinna zajmować doktryna państwowości rosyjskiej, jej historyczne, narodowe i kulturowe korzenie i tradycje, teraźniejszość i przyszłość rosyjskiego państwa i prawa. 4. Funkcje teorii państwa i prawa Teoria państwa i prawa jako nauka podstawowa spełnia szereg ważnych funkcji. Funkcja ontologiczna jest pierwszą i początkową. Ontologia – doktryna bytu, która bada podstawy, zasady bytu, jego strukturę, wzorce. Pełniąc funkcję ontologiczną, teoria państwa i prawa odpowiada na pytania, czym jest państwo i prawo, jak i dlaczego powstały, czym są obecnie, jaki jest ich los itp. funkcja epistemologiczna. Epistemologia, czyli teoria wiedzy, ma na celu badanie natury wiedzy, jej relacji do rzeczywistości itp. Teoria państwa i prawa, rozwijając struktury i techniki teoretyczne, przyczynia się tym samym do rozwoju wiedzy prawniczej. funkcja heurystyczna. Heurystyka to sztuka znajdowania prawdy, nowych odkryć. Teoria państwa i prawa nie ogranicza się do poznawania i wyjaśniania zjawisk państwowo-prawnych, ale otwiera nowe wzorce ich rozwoju, zwłaszcza w naszych czasach, zwłaszcza w gospodarce rynkowej. funkcja metodologiczna. Będąc nauką podstawową, teoria państwa i prawa pełni funkcję metodologiczną w stosunku do dziedzinowych nauk prawnych, wyznaczając im pewien poziom, integralność teoretyczną i logiczną. Podsumowując państwową praktykę prawniczą, teoria państwa i prawa formułuje idee i wnioski o fundamentalnym znaczeniu dla całego orzecznictwa. Jej kategorie, zasady, idee i konkluzje pełnią rolę swoistych „warowni”, „struktur nośnych” nauk branżowych i specjalnych nauk prawnych. Funkcja polityczna i kierownicza. Państwo i prawo zawsze były i będą przedmiotem walki politycznej, ostrych politycznych dyskusji. Termin „polityka” w języku greckim oznacza „sztukę rządzenia”. Koroną polityki jest władza państwowa. Dlatego partie i ruchy polityczne tak aktywnie walczą o władzę polityczną. Ktokolwiek posiada władzę państwową, decyduje właściwie o wszystkich sprawach. Funkcja ta jest realizowana przez administrację publiczną. Teoria państwa i prawa jest powołana do tworzenia naukowych podstaw zarówno wewnętrznej, jak i zagranicznej polityki państwa, aby zapewnić naukowy charakter administracji publicznej. funkcja ideologiczna. Ideologia to system podstawowych (podstawowych) idei, koncepcji, poglądów, zgodnie z którymi kształtuje się światopogląd i pozycja życiowa jednostki, grup społecznych i społeczeństwa jako całości. Ani jednostka, ani państwo, ani społeczeństwo nie mogą obejść się bez podstawowych integrujących postaw i motywów ideologicznych. Nie jest przypadkiem, że okresom kryzysu w życiu społecznym towarzyszy zwykle utrata wytycznych ideologicznych, brak duchowości i niepokoje. Teoria państwa i prawa akumuluje i wprowadza do systemu idee o państwie i prawie, tworzy naukowe podstawy kształtowania społecznej i indywidualnej kultury polityczno-prawnej. Wpływa więc na życie publiczne, zachowania ludzi nie tylko poprzez państwo i prawo, ale także bezpośrednio, jako ważny czynnik ideologiczny, który wpływa na świadomość prawną podmiotów prawa, a tym samym na regulację życia publicznego w ogóle. Praktyczna funkcja organizacyjna. Teoria państwa i prawa służy jako naukowa podstawa funkcjonowania państwa i prawa, opracowuje zalecenia dotyczące rozwiązywania wielu problemów konstrukcji państwowo-prawnej, zwłaszcza w dzisiejszym trudnym okresie przejściowym. To prawda, że pod tym względem nauka ma ogromny dług wobec społeczeństwa. funkcja predykcyjna. W oparciu o rozpoznanie praw rozwoju państwa i prawa, analizowana nauka stawia hipotezy dotyczące ich przyszłości, których prawdziwość jest następnie weryfikowana przez praktykę. Prognozowanie naukowe ma ogromne znaczenie dla foresightu w sferze państwowo-prawnej, pozwala „spojrzeć” w przyszłość państwowości. Prognozy poparte naukowo budzą do myślenia, dają wiarę w działania nawet wtedy, gdy nie są w pełni realizowane. Funkcje teorii państwa i prawa są ze sobą powiązane i wzajemnie się uzupełniają. Dopiero wzięte w jedności, w systemie, dają pełny obraz celu teorii państwa i prawa. Istotne są osiągnięcia nauki i orzecznictwa państwowego w przeszłości, ich problemy są aktualne dzisiaj, ważne są owocne kierunki dalszego rozwoju. Rozdział 2. Metody teorii państwa i prawa 1. Wartość metodologii w wiedzy o państwie i prawie Termin „metoda” został wprowadzony do obiegu naukowego przez starożytnych Greków. Jest rozumiana jako sposób poznawania, studiowania zjawisk przyrody i życia społecznego. Najwybitniejsi naukowcy przywiązywali szczególną wagę do metod poznania. Tak więc F. Bacon porównał metodę z latarnią oświetlającą ścieżkę naukowca, wierząc, że nawet kulawy idący drogą z latarnią prześcignie tego, który biegnie w ciemności bez drogi. Innymi słowy, owocność badań naukowych, stopień i głębokość poznania rzeczywistości w dużej mierze zależą od metod stosowanych przez badaczy. Same metody są wytworem twórczej, intelektualnej aktywności człowieka, są nierozerwalnie związane z przedmiotem badań. Ciągłe poszukiwanie nowych technik, sposobów, metod badawczych zapewnia wzrost wiedzy naukowej, pogłębienie wyobrażeń o wzorcach tkwiących w temacie. Teoria państwa i prawa nie jest zbiorem gotowych prawd, kanonów czy dogmatów. Jest to stale rozwijająca się, żywa nauka, która jest w ciągłym poszukiwaniu. Uaktualniając i rozwijając swoje metody poznania, zbliża się do realizacji swojego głównego celu - służyć jako naukowy przewodnik po państwowej praktyce prawnej. Zatem metody teorii państwa i prawa są technikami, metodami, podejściami, które wykorzystuje do zrozumienia jej przedmiotu i uzyskania wyników naukowych. Doktryna metod poznania naukowego nazywana jest metodologią. Wielowiekowe światowe doświadczenia rozwoju państwa i prawa powołały do życia liczne i różnorodne teorie i doktryny polityczne i prawne. Wszystkie opierają się na różnych metodach, podejściach i odchodzą od tych samych wniosków i wyników: jedne teorie odrzucają samą możliwość poznania istoty państwa i prawa, inne uważają, że państwo i prawo powstają i rozwijają się spontanicznie, inne twierdzą, że państwo i prawo są tworzone i ulepszane z woli ludu itp. Przez wiele dziesięcioleci w naszej nauce dominowało monistyczne – marksistowsko-leninowskie – podejście do badania zjawisk państwowo-prawnych. Marksistowsko-leninowska teoria państwa i prawa została uznana za jedyną prawdziwą, to znaczy poprawnie odzwierciedlającą obiektywną rzeczywistość. Wszystkie inne teorie i doktryny uważano (w taki czy inny sposób) za fałszywe i krytykowano. To zubożyło naszą doktrynę państwa i prawa, nie pozwoliło w pełni wykorzystać światowego dorobku kultury politycznej i prawnej. Jednocześnie każda teoria, posługując się własnymi metodami poznania, wnosi do wspólnego skarbca ziarna wiedzy, pozwala na głębsze i pełniejsze zrozumienie pewnych aspektów, aspektów badanych zjawisk. Dziś chyba najbardziej akceptowalne dla teorii państwa i prawa jest konstruktywno-krytyczne podejście do oceny i analizy dawnych i obecnych doktryn państwowo-prawnych. Powyższe odnosi się w pełni do doktryny marksistowsko-leninowskiej, która w ostatnim czasie została poddana najostrzejszej krytyce, a nawet oczernianiu, także przez jej dawnych „gorliwych” zwolenników. Przedłużający się kryzys systemowy w wielu krajach określanych mianem socjalistycznych, żywotna potrzeba jego przezwyciężenia, doprowadziły do skrajnie negatywnego stosunku do marksizmu-leninizmu jako doktryny i socjalizmu jako systemu społeczno-politycznego. Nauka nie może jednak popadać w skrajności. Nie ulega wątpliwości, że w marksizmie jest wiele utopijnych i przestarzałych, ale są w nim zapisy i wnioski, które mają trwałe znaczenie. Idee dotyczące kolektywizmu, demokracji, sprawiedliwości społecznej, moralności pracowniczej są niezniszczalne, dopóki istnieje człowiek i świat. Dziś w naszym kraju panuje wolność wyboru metod, sposobów, podejść do badania państwa i prawa, pluralizm doktryn i poglądów, różnorodność ideologiczna. Chociaż prawdą jest też, że o państwie i prawie nie można powiedzieć prawie nic, co nie wpływałoby bezpośrednio lub pośrednio na interesy różnych grup społecznych, klas, partii i ruchów politycznych. Ale nauka musi zdystansować się od grupowych, klasowych, nacjonalistycznych interesów w imię prawdy i sprawiedliwości. Metody teorii państwa i prawa, jak już wspomniano, są ściśle związane z jej przedmiotem. Ta ostatnia odpowiada na pytanie, co teoria bada, metodami – jak, jakimi sposobami to robi. Metody opierają się na przedmiocie teorii, ponieważ bez teorii metoda pozostaje nieobiektywna, a nauka pozostaje bez znaczenia. Z kolei tylko teoria uzbrojona w odpowiednie metody może spełniać swoje zadania i funkcje. Teoria i metody powstają jednocześnie, podlegają podobnym wymogom: nie tylko wyniki, ale i droga do nich muszą być prawdziwe. Ale teoria i metody nie są identyczne, nie mogą i nie powinny się nawzajem zastępować. 2. Ogólne naukowe metody poznania państwa i prawa Teoria państwa i prawa opracowuje własne metody badania zjawisk państwowo-prawnych, a jednocześnie aktywnie posługuje się metodami ogólnymi wypracowanymi przez nauki społeczne i przyrodnicze. Od dawna w nauce przeciwstawiają się idealistyczne i materialistyczne metody poznania, metafizyka i dialektyka. Nasza krajowa nauka charakteryzuje się orientacją na podejście materialistyczne, zgodnie z którym głębokie, istotne aspekty państwa i prawa są ostatecznie determinowane przez ekonomię, pieniężne formy własności. Podejście materialistyczne pozwala prześledzić związek państwa i prawa z rzeczywistymi procesami, zidentyfikować i zbadać ich możliwości wzmacniania podstaw materialnych i zwiększania potencjału ekonomicznego społeczeństwa. Filozoficzną podstawą teorii państwa i prawa jest metoda dialektyczna, czyli doktryna najogólniejszych regularnych związków między rozwojem bytu i świadomości. Ogólne prawa dialektyki obejmują: - przejście zmian ilościowych na jakościowe (wzrost liczby norm i instytucji konsolidujących i regulujących stosunki własności prywatnej doprowadził do podziału prawa rosyjskiego na prywatne i publiczne); - prawo jedności i walki przeciwieństw (jedność praw i obowiązków, centralizacja i decentralizacja w budowaniu państwa); - prawo negacji negacji (w państwowości rosyjskiej są elementy przeszłości i zalążki nowej państwowości). Twórcze zastosowanie praw dialektyki, odzwierciedlenie bogactwa procesów życiowych w takich kategoriach filozoficznych jak „treść i forma”, „możliwość i rzeczywistość”, „przypadek i konieczność”, „historyczne i logiczne”, „obowiązek i istnienie”, „wolność i odpowiedzialność” itp. pomagają uniknąć wulgarnych, subiektywistycznych i woluntarystycznych interpretacji zjawisk państwowo-prawnych. Sposób wchodzenia od abstrakcji do konkretu i od konkretu do abstrakcji sąsiaduje bezpośrednio z prawami i kategoriami filozoficznymi. Tak więc proces poznania formy państwa może przejść od abstrakcji „formy państwa” do jego typów – formy rządu i formy rządu, a następnie do odmian tych form. Przy takim podejściu wiedza o kształcie państwa będzie pogłębiana, konkretyzowana, a samo pojęcie „formy państwa” zacznie być wzbogacane o określone cechy i cechy. Gdy myślenie przechodzi od konkretu do ogółu, abstrakcji, badacz może np. przestudiować przestępstwa karne, administracyjne, dyscyplinarne, ich właściwości i cechy, a następnie sformułować ogólną (abstrakcyjną) koncepcję przestępstwa. Nasza nauka bada państwo i prawo nie w statyce, nie uważa ich za coś raz na zawsze danego, niezmiennego. Wręcz przeciwnie, wynika z tego, że analizowane zjawiska są historyczne, dynamiczne, zmieniające się wraz ze społeczeństwem, zawierające dorobek cywilizacji, światowej kultury politycznej i prawnej. Idąc ścieżką postępu społecznego państwo i prawo wzbogacają swoją treść o humanizm i demokrację, wartości uniwersalne i stają się coraz bardziej zorientowane społecznie. Ponadto nauka musi uwzględniać tradycje historyczne, społeczno-kulturowe korzenie państwa i prawa. Powyższe determinuje zastosowanie metody historycznej w poznaniu zjawisk państwowo-prawnych. Systemowa metoda poznania służy również teorii państwa i prawa. Każdy system jest holistycznym, uporządkowanym zbiorem elementów, których interakcja generuje nową, nie tkwiącą w nich jakość. Państwo i prawo w swojej istocie, w swojej strukturze, są złożonymi, systemowymi zjawiskami. Głównymi elementami pierwszej są organy państwa, drugiej - praworządność. Ogólnie rzecz biorąc, państwo jako najważniejsza instytucja polityczna, wraz z innymi instytucjami politycznymi, jest włączone w system polityczny, a prawo w system normatywny społeczeństwa. Metoda systemowa otwiera ogromne możliwości badania szkieletowych elementów strukturalnych państwa i prawa, bezpośredniego i odwrotnego oddziaływania na stan i prawo otoczenia wewnętrznego i zewnętrznego, zapobiegania sprzecznościom i „zaburzeniom” w systemach prawnych i państwowych. 3. Specjalne i prywatne metody naukowe teorii państwa i prawa Wiedza i umiejętne posługiwanie się metodami ogólnonaucznymi nie wyklucza, lecz przeciwnie, wiąże się ze stosowaniem specjalnych i szczególnych metod poznania zjawisk państwowo-prawnych. Formalna metoda prawna jest tradycyjna dla nauk prawnych. Badanie wewnętrznej struktury norm prawnych i prawa w ogólności, analiza źródeł (form prawa), formalnej pewności prawa jako jego najważniejszej własności, metod usystematyzowania materiału normatywnego, zasad techniki prawniczej itp. - wszystko to są konkretne przejawy metody formalnoprawnej. Ma również zastosowanie przy analizie form państwa, przy ustalaniu i legalizacji kompetencji organów państwowych itp. Słowem, metoda formalno-prawna wynika z samej natury państwa i prawa, pomaga opisywać, klasyfikować i systematyzować zjawiska państwowo-prawne, badać ich zewnętrzne i wewnętrzne formy. W naszych czasach, kiedy procesy integracyjne nasilają się naturalnie, wzrasta rola metody porównawczej nauki i orzecznictwa państwowego, która ma na celu podobne instytucje państwowo-prawne różnych krajów. Z logicznego punktu widzenia metoda ta opiera się na sekwencyjnym badaniu i porównaniu dużej liczby podobnych obiektów. Na przykład trudno jest ustalić zalety i wady instytucji państwowych i prawnych naszego kraju bez porównania ich z podobnymi instytucjami w innych krajach. Wartość tej metody wzrasta, gdy zachodzi potrzeba reform politycznych i prawnych. Jednocześnie komparatystyczna nauka państwowa i prawoznawstwo nie mają nic wspólnego z bezmyślnym zapożyczaniem obcego doświadczenia i jego mechanicznym przenoszeniem na nasze specyficzne uwarunkowania historyczne, narodowe i społeczno-kulturowe. Do szczególnych należy również metoda modelowania państwowo-prawnego. Jej istota polega na tym, że istnieje pewne podobieństwo między różnymi zjawiskami stanowymi i prawnymi, a zatem znając właściwości i cechy jednego z nich (modelu), można oceniać inne z wystarczającą dokładnością. Modelowanie pomaga w znalezieniu najlepszych schematów organizacji aparatu państwowego, najbardziej racjonalnej struktury podziału administracyjno-terytorialnego, w tworzeniu systemu ustawodawstwa itp. We współczesnych warunkach szczególne znaczenie ma konkretno-socjologiczna metoda badania problemów państwowo-prawnych. Za jego pomocą można określić stopień efektywności funkcjonowania wszystkich gałęzi władzy państwowej, regulacje prawne, stany prawa i porządku w kraju. Konkretne badania socjologiczne przyczyniają się do rozwoju kluczowych zagadnień w teorii państwa i prawa, do badania których dostarczają masę nowych faktów życiowych, danych statystycznych i innych. W ramach konkretnej metody socjologicznej stosuje się takie techniki jak obserwacja, zadawanie pytań, wywiad, eksperyment itp. 4. Znaczenie definicji naukowych Najważniejszym zadaniem każdej nauki jest wszechstronne zbadanie, a następnie wyrażenie jej przedmiotu w pojęciach i definicjach naukowych. Pojęcia i ich naukowe definicje są swego rodzaju skrzepami ludzkiej myśli, które pochłonęły wiedzę o zjawiskach, ich właściwościach i znakach. Teoria państwa i prawa koncentruje zgromadzoną wiedzę w pojęciach, tj. sposobach odzwierciedlenia rzeczywistości państwowo-prawnej, w uogólnieniach praktyki. Te pojęcia powinny być znaczącymi abstrakcjami naukowymi. Stają się prawdziwie naukowe, gdy prawidłowo odzwierciedlają ogólne i konieczne cechy tak złożonych, wielostronnych i dynamicznych zjawisk, jak państwo i prawo. Naukowe definicje państwowo-prawne to zwięzłe i dokładne ujawnienie pojęć politycznych i prawnych. Mają one ogromne znaczenie zarówno dla teorii, jak i praktyki organów ścigania. Często o zasadniczych cechach pojęcia prawnego i jego prawodawczej definicji (definicji) decyduje sam ustawodawca. Zwięzłość definicji naukowych jest jednocześnie ich zaletą i wadą. Dlatego im bardziej złożone jest to czy inne zjawisko państwowo-prawne, tym mniej pomyślnie można wyrazić wszystko, co istotne, w jego krótkiej definicji. Definicja w tym przypadku nabiera charakteru tylko niektórych środków początkowej orientacji w podmiocie, ale nie może całkowicie ujawnić całego konkretnego danego zjawiska. W takich przypadkach stosuje się kilka powiązanych ze sobą definicji, tworzących szereg pojęciowy. Można śmiało powiedzieć, że arsenał środków, technik i metod stosowanych przez teorię państwa i prawa jest bogaty i różnorodny; stale poszukuje się nowych metod badawczych. Nasza nauka potrzebuje nie tylko uwolnienia się, oczyszczenia z mitów i stereotypów z przeszłości, ale także wyzbywania się złych nawyków podważających jej autorytet, które ukształtowały się w czasach totalitaryzmu (usprawiedliwiając arbitralność i bezprawie tych władzy, wychwalając „przywódców”, struktury władzy i ich politykę, brak zasad itp.). Jeśli chodzi o wybór konkretnej metody i jej priorytetowe zastosowanie, to całkowicie zależą one od przedmiotu i celów badania. Najczęściej potrzebne jest podejście zintegrowane, wykorzystanie wielu metod do kompleksowej analizy złożonych zjawisk stanowych i prawnych. Rozdział 3. Teoria państwa i prawa w systemie nauk humanistycznych i dyscyplin naukowych” 1. Rola i miejsce teorii państwa i prawa w systemie humanistyki Jedność i integralność świata materialnego i duchowego określa jedność wszystkich nauk. Szczególnie ścisły związek istnieje między naukami humanistycznymi (społecznymi). Nauki humanistyczne badają społeczeństwo, człowieka, relacje międzyludzkie, instytucje i instytucje stworzone przez człowieka, świadomość indywidualną, grupową i społeczną. Ludzkość, jej godność, prawa i wolności znajdują się w centrum nauk humanistycznych. Fundamentalną kwestią życia publicznego jest kwestia państwa i prawa, ich roli i miejsca w życiu społeczeństwa. To pytanie nie może być monopolem żadnej nauki. Wszystkie nauki humanistyczne w taki czy inny sposób na nią wpływają, stąd ścisłe współdziałanie teorii państwa i prawa z filozofią, teorią ekonomii, socjologią, politologią itp. Opiera się na ich zaawansowanych osiągnięciach, zajmuje miejsce w systemie humanitarnym. wiedzy, zdeterminowanej znaczeniem państwa i prawa w życiu społeczeństwa. Teoria państwa i prawa i filozofia. Filozofia to nauka o ogólnych prawach natury, społeczeństwa i myślenia, system wiedzy o ogólnych zasadach bytu i świadomości, o stosunku człowieka do otaczającego go świata. Teoria państwa i prawa ma chyba najgłębszy i najsilniejszy związek z tą nauką. Twórcze wykorzystanie najwyższych osiągnięć wiedzy filozoficznej w dużej mierze determinuje ogólnonaukowy poziom doktryny państwa i prawa, co z kolei wyposaża filozofię w bogaty materiał, który umożliwia formułowanie ogólnych zasad rozwoju wolności i społeczeństwa. postęp. Odwołanie się do zaawansowanych osiągnięć filozofii w badaniu problemów państwa i prawa pozwala naukowcom uniknąć błędów światopoglądowych, przyczynia się do prawidłowego formułowania nowych problemów i bardziej świadomego rozwiązywania „odwiecznych” zagadnień państwa i prawa. Zależność między filozoficznymi podstawami światopoglądu a teoriami państwowo-prawnymi można dostrzec na przestrzeni ich historii. To filozoficzny światopogląd tego czy innego myśliciela może być wykorzystany zarówno do postępowego, jak i reakcyjnego wpływu na kształtowanie się poglądów na państwo i prawo w społeczeństwie. I tak idealistyczny system filozoficzny Hegla w warunkach monarchii pruskiej przyczynił się do szerzenia antydemokratycznych poglądów na państwo, ślepego mu posłuszeństwa. Jednocześnie dialektyka Hegla stała się obiektywnym źródłem postępowych idei naukowych dotyczących państwa i prawa. To prawda, że idealizm w filozofii nie zawsze prowadzi do reakcyjnej interpretacji zjawisk państwowo-prawnych, podobnie jak ich dialektyczna interpretacja nie prowadzi automatycznie do postępowych poglądów politycznych. Światopogląd filozoficzny pomaga w głębszym zrozumieniu teorii państwa i prawa jako dyscypliny akademickiej. Dialektyczny światopogląd otwiera drogę do zrozumienia wewnętrznej niespójności państwa i prawa, ich wielostronnego wpływu na procesy społeczne. Teoria państwa i prawa oraz nauki ekonomiczne. Nauki ekonomiczne badają metody produkcji dóbr materialnych, formy własności, życie gospodarcze człowieka i społeczeństwa, istniejące w nim stosunki dystrybucyjne itp., ujawniają wpływ bazy ekonomicznej na instytucje społeczne i polityczne. Nauka o państwie i prawie wychodzi z następującej tezy: obiektywne uwarunkowanie ekonomiczne zjawisk państwowo-prawnych wyraża się przede wszystkim w tym, że każdy sposób produkcji funkcjonuje tym skuteczniej, im więcej miejsca dają mu mechanizmy państwowo-prawne. Jednym słowem, stosunki gospodarcze na każdym poziomie rozwoju wymagają najodpowiedniejszych instytucji państwowych i prawnych. W tym sensie możemy mówić o ekonomicznej predeterminacji instytucji państwowych i norm prawnych, w których problemy ekonomiczne i prawne są bezpośrednio związane. Państwo i prawo, powstające w odpowiedzi na potrzeby gospodarcze, same są najważniejszym czynnikiem skutecznego funkcjonowania, a nawet kształtowania odpowiednich relacji społecznych. Państwo i prawo są powiązane ze stosunkami gospodarczymi bardziej bezpośrednio, ściślej niż inne części nadbudowy społecznej. To w nich koncentrują się potrzeby i interesy społeczno-gospodarcze. W naszym kraju problemy relacji między gospodarką a zarządzaniem państwowo-prawnym (regulacją) nabrały w ostatnich latach szczególnej wagi i znaczenia. Nadzieje na automatyczne (po pojawieniu się spontanicznego rynku) ożywienia gospodarki nie sprawdziły się i nie mogły się spełnić. Spontaniczny rozwój procesów gospodarczych prowadzi do załamania i upadku całego systemu produkcji materialnej. Doświadczenia światowe pokazują, że władza polityczna może wyrządzić największe szkody rozwojowi gospodarczemu, podkopać i zmarnować potencjał gospodarczy kraju. Skutki tak szkodliwego wpływu władzy państwowej na naszą gospodarkę stały się oczywistym i ponurym faktem. Jest to poważna wada nauk ekonomicznych, a częściowo także prawniczych. Teoria państwa i prawa oraz socjologia. Socjologia jest jedną z nauk humanistycznych, która zajmuje się problematyką zarządzania życiem społecznym i funkcjonowaniem systemów społecznych. Wiąże się zatem z zarządzaniem realizowanym przez państwo i prawo. Socjologia bada również wzorce zachowań społecznych ludzi, ich motywacje. Opierając się na dorobku socjologii, na konkretnych badaniach socjologicznych, nauka o państwie i prawie może z powodzeniem rozwiązywać problemy zwiększania społecznej skuteczności przepisów prawa, metod i gwarancji doskonalenia aparatu państwowego. Teoria państwa i prawa oraz nauki polityczne. Głównym celem nauk politycznych jest badanie polityki, instytucji politycznych, systemów i procesów. Państwo i prawo są nierozerwalnie związane z polityką i życiem politycznym społeczeństwa. Co więcej, państwo, jego działalność nie jest bynajmniej szczególnym przypadkiem polityki, nie jednym z pojedynczych, zwykłych uczestników życia politycznego. Całość życia politycznego jest bezpośrednio związana z władzą państwową, jej treścią i formami, sposobami działania. Polityka, według starożytnych Greków, jest sztuką rządzenia. Władza polityczna (państwowa) jest koroną polityki, służy jako podstawa porządku w społeczeństwie. Wszystkie partie polityczne i inne instytucje polityczne są bezpośrednio lub pośrednio związane z władzą polityczną, dlatego wszystkie aktywnie współdziałają z państwem i prawem. Teoria państwa i prawa oraz psychologia społeczna. Teoria państwa i prawa, zajmująca się badaniem konkretnych form i metod wpływania na zachowania ludzi, nie może nie interesować się socjopsychologiczną charakterystyką życia społecznego. Ponadto badanie kształtowania się wszelkiego rodzaju i poziomów świadomości prawnej, stanowienia prawa, treści prawa, skuteczności jego oddziaływania na świadomość, wolę i zachowanie ludzi jest niemożliwe bez uwzględnienia osiągnięć psychologii społecznej . Psychologia społeczna ma pomóc nauce o państwie i prawie w ustaleniu najbardziej typowych konsekwencji działań instytucji państwowych i prawnych. Strach przed szerzącą się przestępczością, apatia społeczna, szowinistyczne namiętności, ogólna niepewność, podejrzliwość, histeria, bierność z jednej strony, a bezpieczeństwo publiczne, skuteczność, wiara w przyszłość, organizacja i wysoka dyscyplina to dwa bieguny stanów psychologii społecznej, które nie tylko w różny sposób wpływają na formy, funkcje państwa, poziom rozwoju oraz skuteczność prawa i regulacji prawnych, ale w dużej mierze są wynikiem ich funkcjonowania. Niemal wszystkie główne kategorie państwa i prawa (władza, władza, prawa i obowiązki podmiotowe, podporządkowanie, dyscyplina, legalność, biurokracja, korupcja itd.) nie mogą być prawdziwie głęboko ujawnione bez ujawnienia ich społeczno-psychologicznej strony. Zdaniem Denisa Szewczuka ważne jest dziś wykorzystanie danych nauk psychologicznych na temat takich wzorców zachowań człowieka, jak apercepcja (percepcja), która wyraża zależność świadomości i zachowania ludzi od ich doświadczenia, zdobytej wcześniej wiedzy, poglądów. Mechanizm apercepcji zapewnia zarówno przekazywanie postępowych tradycji i umiejętności, jak i konserwatyzm, inercję, inercję w zachowaniach masowych. Stąd zadaniem stanowienia prawa jest tworzenie norm, które sprzyjałyby postępowi i zapobiegałyby negatywnemu działaniu tego psychologicznego mechanizmu. To samo można powiedzieć o psychologicznych prawach masowej asymilacji, naśladowania, izolacji, przeciwstawiania się „siebie”, „swojemu”, „innym”, „obcym”. Te procesy psychologiczne mogą być wzmacniane lub osłabiane w zależności od tego, jak bardzo państwo i prawo je ułatwia lub utrudnia. Wzbogacenie studiów państwowych i prawoznawstwa o najnowsze osiągnięcia wszystkich nauk humanistycznych pomoże im ukazać istotę, istotę i schematy poruszania się ich przedmiotu, dobrać poprawne, humanistyczne wytyczne poznawcze oraz zbliżyć się do potrzeb praktyki. 2. Teoria państwa i prawa w systemie nauk prawnych Złożoność, wszechstronność, dynamizm państwa i prawa powodują, że ich poszczególne aspekty, aspekty są badane przez wiele nauk prawnych. A każda nauka koniecznie obejmuje aktywność poznawczą ludzi, a im bardziej produktywne są wyniki pracy badawczej, tym więcej wiedzy gromadzi nauka. System dyscyplin prawnych można podzielić na następujące grupy: 1) nauki historyczne i teoretyczne (teoria państwa i prawa, historia państwa i prawa, historia doktryn politycznych i prawnych); 2) nauki branżowe (prawo konstytucyjne, prawo cywilne, prawo pracy, prawo administracyjne, prawo karne, prawo ochrony środowiska, prawo procesowe karne, prawo procesowe cywilne itp.); 3) nauki stosowane (kryminalistyka, statystyka sądowa, medycyna sądowa itp.); szczególne miejsce zajmuje nauka prawa międzynarodowego. Nauki historyczno-prawne ściśle sąsiadują z teorią państwa i prawa, stanowią jej swoisty odłam. Studiują także państwo i prawo w ogóle, historyczny rozwój myśli politycznej i prawnej, ale skupiają się na stronie faktycznej, na konkretności historycznej państwa i prawa. Własnością przedmiotu nauk historyczno-prawnych jest tylko to, co pozostało w przeszłości. Dlatego teoria państwa i prawa wykorzystuje wnioski i osiągnięcia nauk historycznych, materiał historyczny jako pomocniczy, podstawowy. Jednocześnie wyizolowanie materiału historycznego, jego wnikliwe badanie przez nauki historyczne uwalnia od konieczności jego odtworzenia w teorii państwa i prawa. Największą grupę stanowią dziedziny nauk prawnych, w których zachodzą najistotniejsze zmiany. Tak więc dzisiaj znacznie wzrasta rola prawa cywilnego, a co za tym idzie nauki prawa cywilnego. Nowy Kodeks Cywilny Federacji Rosyjskiej reguluje codzienne życie gospodarcze (majątkowe) zarówno obywateli, jak i organizacji. W nim każdy przedsiębiorca, każdy obywatel może znaleźć odpowiedzi na pytania, które pojawiają się w jego codziennym życiu. Przedmiot, treść i pojęciowy związek teorii państwa i prawa z naukami branżowymi nie budzi wątpliwości. W stosunku do nich teoria państwa i prawa działa jako nauka uogólniająca, syntetyzująca. Po pierwsze, bada państwo i prawo w ogóle, poznaje ogólne wzorce ich powstawania, rozwoju i funkcjonowania. Przedmiot każdej gałęzi nauki wyznaczają granice pewnych stosunków społecznych, ramy odpowiedniej gałęzi prawa. Po drugie, teoria państwa i prawa bada zagadnienia wspólne dla wszystkich nauk branżowych (doktryna stosunków prawnych, przestępstwa, odpowiedzialność prawna, rozumienie prawne itp.). Po trzecie, w orzecznictwie odgrywa rolę metodologiczną. Nauki branżowe nie mogą obejść się bez wniosków, kategorii naukowych. Teoria państwa i prawa jest znacznie mniej powiązana z naukami stosowanymi. Wynika to z faktu, że te ostatnie nie należą w pełni do nauk prawnych, gdyż zawierają w swojej treści dane z nauk przyrodniczych, technicznych i innych. Na przykład medycyna sądowa to wykorzystanie nauk medycznych w czynnościach sądowych, a kryminalistyka opiera się na dorobku nauk technicznych. 3. Teoria państwa i prawa jako dyscypliny naukowej, jej zadania i funkcje Koncepcja wyższego wykształcenia prawniczego koncentruje się na kształceniu wysoko wykwalifikowanych, wszechstronnie wykształconych specjalistów zdolnych do aktywnego twórczego uczestnictwa w życiu państwowo-prawnym, posiadających odpowiednią kulturę polityczną i prawną. Niedopuszczalne jest tu wąskie przygotowanie zawodowe, które nie tylko zubaża potencjał intelektualny prawnika, ale także nie odpowiada charakterowi jego działalności zawodowej jako społecznej i publicznej. Oczywiste jest, że sędziowie, prokuratorzy, śledczy, prawnicy muszą dobrze wiedzieć, co jest ważne dla rozstrzygania różnych spraw prawnych, tj. treść poszczególnych ustaw, tryb wdrażania procedur prawnych itp. Ale to wszystko można naprawdę zrozumieć i wykorzystać tylko na podstawie głębokich naukowych idei państwa i prawa w ogóle, potrzeby rządów prawa, prawa we wszystkich sferach społeczeństwa, triumfu praw i wolności człowieka i obywatela. Poszanowanie godności ludzkiej, pełna, bezwarunkowa i natychmiastowa ochrona praw i wolności jednostki, zapewnienie warunków do swobodnego rozwoju obywateli jest podstawowym obowiązkiem wszystkich organów państwowych w ogóle, a organów ścigania w szczególności. Stąd jasne jest znaczenie teorii państwa i prawa, które na gruncie naukowym ukazuje ideowe spektrum życia państwowo-prawnego i legalnej działalności. Konieczne jest rozróżnienie między teorią państwa i prawa jako nauką a dyscypliną akademicką. Po pierwsze, teoria państwa i prawa – dyscyplina naukowa całkowicie oparta na teorii państwa i prawa – nauka. Dlatego im większy dorobek naukowy, tym bardziej znacząca i kompletna jest odpowiednia dyscyplina. Po drugie, ich cele, zadania, tematy są różne. Tak więc celem dyscypliny akademickiej jest przybliżenie studentom za pomocą technik metodologicznych wiedzy o procesie edukacyjnym już zdobytej przez naukę i sprawdzonej w praktyce, celem nauki jest przyrost, gromadzenie nowych informacji przez badaczy wykorzystujących cały arsenał metodologiczny. Po trzecie, dyscyplina akademicka jest bardziej subiektywna niż nauka. System teorii państwa i prawa jako nauki jest uwarunkowany badanym przez nią rzeczywistym systemem zjawisk państwowo-prawnych i jest mu jak najbardziej bliski. System teorii państwa i prawa jako dyscypliny akademickiej w dużej mierze wywodzi się ze swobody twórców programów nauczania, liczby godzin przeznaczonych na jej studiowanie oraz cech osobistych nauczyciela. Teoria państwa i prawa jest jedną z najtrudniejszych dyscyplin akademickich studiowanych na pierwszym roku. Pełno w nim uogólnień, abstrakcyjnych zapisów naukowych, pojęć (kategorii). Szczególne znaczenie mają tu definicje (definicje) naukowe, które w zwięzłej formie oddają istotę analizowanych zjawisk. Dlatego wraz z podręcznikami studenci powinni samodzielnie i pogłębić monografie, zbiory prac naukowych, artykuły w czasopismach prawniczych. Jako dyscyplina akademicka teoria państwa i prawa spełnia dwie główne funkcje: wprowadza studentów w kształcenie prawnicze oraz zapewnia im odpowiednie przygotowanie teoretyczne. Pierwsza funkcja jest realizowana podczas studiowania podstaw teorii państwa i prawa. Tutaj studenci zapoznają się z początkowymi koncepcjami i przepisami nauki o państwie i orzecznictwa, co pozwala im przejść do studiowania branżowych dyscyplin prawa - konstytucyjnego, cywilnego, pracy, administracyjnego, karnego itp. Drugą funkcją jest rozwój abstrakcyjnego, analitycznego myślenia uczniów, kształtowanie kultury politycznej i prawnej. Jego realizacja rozpoczyna się na pierwszym roku, a kończy na ostatnim, kiedy teoretyczne efekty wszystkich szkoleń są podsumowane i studenci są gotowi do postrzegania całościowego obrazu rzeczywistości prawnej, rozumienia możliwości prawa i regulacji prawnych w rozwiązywaniu gospodarczych, społeczne i inne problemy społeczne. Sekcja druga. Korelacja społeczeństwa, państwa i prawa Rozdział 4. Społeczeństwo, jego struktura, instytucje społeczne, polityczne i regulatorzy 1. Społeczeństwo: jego koncepcja i struktura W literaturze naukowej i edukacyjnej podano wiele definicji i cech społeczeństwa ludzkiego, ale wszyscy zgadzają się co do jednego: społeczeństwo jest produktem interakcji ludzi, pewnej organizacji ich życia, wewnętrznie sprzecznego organizmu, istoty która polega na różnorodnych (ekonomicznych, moralnych, religijnych itp.) powiązaniach i relacjach między ludźmi, ich stowarzyszeniami i wspólnotami. Jest to złożony, samorozwijający się system powiązań między ludźmi, których łączą stosunki gospodarcze, rodzinne, grupowe, etniczne, majątkowe, klasowe i interesy. W społeczeństwie działają przede wszystkim nie biologiczne, ale społeczne prawa. Rozpatrywanie społeczeństwa jako systemu stosunków społecznych, którego podstawą są stosunki ekonomiczne (materialne), pozwala, po pierwsze, ujmować go konkretnie historycznie, wyodrębnić różne formacje społeczno-gospodarcze (społeczeństwo niewolnicze, feudalne, kapitalistyczne, socjalistyczne). ; po drugie, ukazanie specyfiki głównych sfer życia publicznego (gospodarczej, politycznej, duchowej); po trzecie, jasne określenie podmiotów komunikacji społecznej (osobowość, rodzina, naród itp.). Społeczeństwo pojawiło się, gdy ludzie oddzielili się od świata zwierząt. Człowiek jest jego główną przesłanką i pierwotną komórką, ponieważ, jak powiedział Arystoteles, człowiek jest istotą społeczną. Dlatego najważniejszą cechą społeczeństwa jest to, że jest to system wzajemnych powiązań bytów rozumnych. W interakcji ze społeczeństwem człowiek rozwija się i rozwija swoje społeczne, podstawowe właściwości i siły, a tym samym staje się osobowością i stymuluje postęp społeczeństwa. W różnych okresach rozwoju historycznego społeczeństwo przybierało różne formy, zmieniał się stopień jego dojrzałości, jego struktura wewnętrzna, czyli ekonomiczna, klasowa, polityczna. Społeczeństwo prymitywne na przykład przez długi czas było mniej lub bardziej jednorodnym kolektywistą, nie znało rozwarstwienia społecznego i innego. Stopniowo struktura społeczeństwa stawała się coraz bardziej złożona: wraz ze zmianami stosunków ekonomicznych pojawiły się wspólnoty społeczne, grupy, klasy itp., mające własne interesy i cechy. 2. Społeczeństwo i jego instytucje społeczne i polityczne Społeczeństwo nie może obejść się bez instytucji społecznych, a potem politycznych, to znaczy stabilnych instytucji społecznych lub politycznych, instytucji, stowarzyszeń i wspólnot, które pełnią funkcje społeczne lub polityczne niezbędne społeczeństwu. Jak już wspomniano, ludzie są istotami społecznymi, nie mogą żyć, pracować, nie jednocząc się według potrzeb i zainteresowań, celów. Jednym słowem instytucje społeczne i polityczne powstają z przyczyn biologicznych, społecznych, politycznych i innych z obiektywną koniecznością. Historycznie społeczności plemienne były pierwszą instytucją społeczną. Klan był grupą (społecznością) ludzi zjednoczonych pokrewieństwem lub rzekomym pokrewieństwem, wspólną własnością, wspólną pracą i równym podziałem. Ta instytucja społeczna była bardzo stabilna i żywotna. Zapewniała przetrwanie ludziom, którzy nadal byli w dużej mierze uzależnieni od sił natury i mogli istnieć tylko na podstawie zbiorowej jedności gospodarczej i społecznej. Klany istniały i funkcjonowały przez wiele tysiącleci, łączyły się w większe instytucje społeczne – plemiona. Później pojawiły się związki wyznaniowe (zakony itp.), cechy handlowe i kupieckie oraz inne instytucje społeczne. Historycznie pierwszą instytucją polityczną, najważniejszą i największą, było państwo. W miarę jak społeczeństwo staje się coraz bardziej złożone i rozwija się demokracja, pojawiają się nowe instytucje społeczno-produkcyjne (spółdzielnie), społeczno-polityczne (związki zawodowe), polityczne (partie polityczne) i inne. 3. Społeczeństwo i władza Wraz ze społeczeństwem ludzkim pojawia się władza społeczna jako jego integralny i niezbędny element. Daje społeczeństwu integralność, zaradność, służy jako najważniejszy czynnik organizacji i porządku. Innymi słowy, jest elementem systematyzującym, który zapewnia żywotność społeczeństwa. Pod wpływem władzy stosunki społeczne stają się celowe, nabierają charakteru relacji sterowanych i kontrolowanych, a wspólne życie ludzi zostaje zorganizowane. Władza społeczna jest zatem zorganizowaną siłą, która zapewnia zdolność określonej zbiorowości społecznej – klanu, grupy, klasy, ludu (podmiotu panującego) – do podporządkowywania ludzi (poddanych) ich woli za pomocą różnych metod, w tym metody przymusu. Jest dwojakiego rodzaju - niepolityczny i polityczny (państwowy). Władza jest zjawiskiem nadstrukturalnym, jej charakter, właściwości, funkcje określają stosunki ekonomiczne, podstawa społeczeństwa. Nie może jednak funkcjonować w oderwaniu od woli i świadomości ludzi. Wola jest najważniejszym elementem każdej władzy społecznej, bez której nie sposób zrozumieć jej natury i istoty stosunków władzy. Wynika to z faktu, że władza oznacza z jednej strony przekazywanie (narzucanie) swojej woli przez rządzących tym, którzy jej podlegają, a z drugiej strony podporządkowanie tych, którzy tej woli podlegają . Wola mocno łączy władzę ze swoim podmiotem: władza należy do wspólnoty społecznej, której wola jest w niej ucieleśniona. Nie ma bezpodmiotowej, tj. nienależącej do nikogo, mocy i nie może być. Dlatego w doktrynie władzy ważne miejsce zajmuje pojęcie „podmiotu panującego” – pierwotnego źródła, pierwotnego nosiciela władzy. Władza jest również niemożliwa bez obiektów jej wpływu – jednostek, ich związków, klas, społeczeństwa jako całości. Czasami podmiot i przedmiot władzy pokrywają się, ale najczęściej rządzący i rządzeni są wyraźnie różni i zajmują różne pozycje w społeczeństwie. Podkreślając znaczenie woli jako jednego z elementów określających władzę, nie należy umniejszać jej innych elementów konstrukcyjnych, w szczególności takich jak siła. Władza może być słaba, ale pozbawiona siły przestaje być prawdziwą władzą, ponieważ nie jest zdolna do urzeczywistnienia władczej woli. Władza może być silna przy poparciu i zaufaniu mas, to znaczy opiera się na potędze autorytetu. Rządzący podmiot często wykorzystuje siłę wpływu ideologicznego, w tym podstępu i populistycznych obietnic, aby narzucić swoją wolę poddanym. Ale władza, zwłaszcza władza państwowa, ma podmiotowo-materialne źródła władzy - organy przemocy, przymusu, zbrojne organizacje ludowe. Władza nieustannie oddziałuje na procesy społeczne i sama wyraża się, przejawiając się w szczególnym rodzaju relacji - stosunkach władzy, których istota polega, jak już wspomniano, na jedności dwóch przejawów: przekazania (narzucenia) woli rządzącego podmiotu. podmiotowi i podporządkowaniu tego ostatniego tej woli. Relacje władzy wyróżniają się wyraźną celowością. Cechą definiującą władzę jest zdolność tych, którzy mają władzę, do narzucania swojej woli innym, dominowania nad tymi, którzy są podporządkowani. Stąd negatywna strona władzy, wyrażająca się w możliwości jej nadużycia i arbitralnego użycia. Często staje się przedmiotem ostrych walk i starć między ludźmi, partiami politycznymi, warstwami i klasami. 4. Społeczeństwo, regulacja społeczna, porządek i nieporządek Od wieków ludzie marzyli o idealnym, harmonijnym społeczeństwie dobra i sprawiedliwości. Jednak w rzeczywistości społeczeństwo to mniej lub bardziej stabilna równowaga sił, konfliktów i porozumień, rywalizacji i współpracy. Są w nim dwie naturalne, ale przeciwstawne tendencje – pragnienie porządku i pragnienie nieporządku. Porządek w społeczeństwie jest niezbędnym warunkiem jego normalnego funkcjonowania. To ugoda, stabilność, spójność, spójność relacji społecznych, pewna harmonia w zachowaniu ludzi. Porządek odzwierciedla osiągnięty poziom organizacji życia społecznego, świadczy o takich wskaźnikach jakościowych, jak prawidłowość, rytm, proporcjonalność i spójność różnych zjawisk i procesów w sferze produkcji materialnej, życia społeczno-politycznego i życia codziennego. Ponadto od poziomu porządku publicznego zależy stan spokoju i bezpieczeństwa publicznego i osobistego oraz stopień zadowolenia ludzi z warunków niezbędnych do realizacji ważnych społecznie i osobistych interesów i potrzeb. Jednym słowem porządek jest wielkim dobrodziejstwem dla społeczeństwa i jednostki. Według K. Marksa regulacja i porządek są formą konsolidacji dowolnego sposobu produkcji, a co za tym idzie - jego względnej emancypacji od zwykłego przypadku i zwykłej arbitralności. Twórcy solidarnościowej teorii prawa (O. Comte, L. Dyugi) uważali, że ludzie zawsze mieli dwa instynkty – solidarności i agresywności. Solidarność jako dobro wynika ze społecznej natury człowieka i przejawia się w harmonii między ludźmi, w ich wspólnych, wzajemnie skoordynowanych rozsądnych interesach, w stabilnym porządku społecznym. Agresja szkodzi ludziom, burzy porządek. Porządek publiczny nie powstaje sam, jest konsekwencją regulacji, uporządkowania stosunków społecznych. Regulować (w życiu społecznym) oznacza kierować zachowaniem ludzi i ich wspólnot społecznych, działalnością organów i organizacji, wprowadzić je w określone ramy, celowo je usprawnić. Istnienie i rozwój regulacji społecznej, jej miejsce i znaczenie w społeczeństwie charakteryzuje szereg wzorców. Po pierwsze, każde historycznie specyficzne społeczeństwo obiektywnie wymaga własnej miary regulacji społecznej. Jeśli wielkość i intensywność regulacji jest mniejsza niż wymagany środek, wtedy spontaniczność i dezorganizacja są nieuniknione, podważając porządek publiczny. Przeciwnie, nadmierna, czyli ponad miarę, regulacja prowadzi do nadorganizacji, do ograniczenia inicjatywy i samoregulacji. Miara ta zależy od poziomu dojrzałości społeczeństwa, obecności i nasilenia w nim sprzeczności, stopnia rozwoju świadomości społecznej i kultury, siły utrwalonych tradycji itp. Po drugie, w miarę jak społeczeństwo rozwija się w regulacji społecznej, zmienia się stosunek społecznych i psychobiologicznych czynników ludzkiego zachowania. Stopniowo wzrasta rola czynnika społecznego. Od dawna mówi się, że człowiek nie rodzi się dobry ani zły, ani przestępca, ani cnotliwy – oto co czyni go otaczającym go środowiskiem społecznym. Ponadto wraz z rozwojem wolności społecznej człowiek może w dowolnym momencie „zresetować” swoją kryminalną autobiografię. Jednocześnie proporcja składnika psychologicznego, która wpływa na indywidualne zachowanie człowieka (w tym na jego agresywność i egoizm), choć jest zmniejszona, nie zanika całkowicie. Po trzecie, wraz z komplikacją życia społecznego, jego mechanizmy regulacyjne zmieniają się ilościowo i jakościowo, pojawia się cały system norm regulacyjnych. W literaturze naukowej wyróżnia się dwa główne typy regulacji społecznych: indywidualne i normatywne. Regulacja indywidualna to usprawnianie zachowań ludzi za pomocą jednorazowych osobistych działań regulacyjnych, decyzji związanych z indywidualnymi sprawami, do konkretnych osób. Jest to najprostszy rodzaj regulacji społecznej, realizowany poprzez wykonywanie różnych decyzji operacyjnych, zadań, zespołów liderów procesów pracy, rodziców itp. Ma niezaprzeczalne zalety, ponieważ pozwala rozwiązać pewne problemy życiowe, biorąc pod uwagę cechy osobiste wykonawców. Jednak jego istotne wady są również oczywiste: za każdym razem trzeba rozwiązać problem na nowo; nie ma jednego porządku i istnieje wiele możliwości osobistej dyskrecji i subiektywności. Regulacja regulacyjna – usprawnienie zachowań ludzi, działań organów, organizacji za pomocą ogólnych zasad, tj. norm, próbek, wzorów, zachowań, które mają zastosowanie do wszystkich spraw danego rodzaju i do których każdy, kto znajdzie się w zakresie takie zasady muszą być przestrzegane. Pojawienie się regulacji normatywnych jest punktem zwrotnym w tworzeniu regulacji społecznej, jakościowym skokiem w jej rozwoju. Za pomocą ogólnych zasad osiągany jest jeden, nieprzerwanie działający porządek w społeczeństwie. Dzięki regulacji normatywnej znacznie zmniejszają się możliwości przejawów subiektywizmu, dominacji przypadku i arbitralności. Prawdą jest, że ze względu na swój abstrakcyjny charakter nie jest pozbawiony wad. Dlatego regulacja ustawowa jest zwykle przeprowadzana w połączeniu z regulacją indywidualną. Dla zapewnienia stabilnego ładu społecznego, oprócz ciągłej pracy mechanizmów regulacyjnych, konieczny jest znaczny i aktywny wysiłek instytucji społecznych i politycznych. Nieporządek w społeczeństwie jest przeciwieństwem porządku społecznego, spontaniczności, dezorganizacji, chaosu. Może być spowodowane celowymi działaniami w celu destabilizacji społeczeństwa, ale może też powstać spontanicznie, w wyniku osłabienia ładu i doprowadzić społeczeństwo do dezintegracji. Oznacza to, że porządek i nieporządek są dialektyczną jednością przeciwieństw. Innymi słowy, siły społeczne (stabilizujące) i antyspołeczne (destrukcyjne) przeciwstawiają się w różnych kombinacjach w każdym społeczeństwie. Mechanizmy regulacyjne oraz władze i instytucje, które zapewniają ich działanie, powstrzymują destrukcyjne siły (przestępcze, ekstremistyczne, anarchistyczne itp.), które są gotowe, przy sprzyjających warunkach, wybić się na pierwszy plan życia publicznego. Wielkie korzyści organizacji, dyscypliny i stabilnego porządku społecznego zostały zrealizowane i uznane przez narody wielu krajów. Na przykład Japończycy wyróżniają się wysoką organizacją i zaangażowaniem w przejrzystość i porządek. Jest to niewątpliwie jeden z ważnych powodów pomyślnego i zrównoważonego rozwoju społeczeństwa japońskiego w dziedzinie produkcji materialnej, postępu naukowo-technicznego i kultury. Niestety, narody Rosji wciąż są dalekie od pełnego szacunku i gorliwości stosunku do porządku publicznego. A w okresach kryzysu w społeczeństwie powstają sprzyjające warunki do aktywizacji sił antyspołecznych. Jednocześnie to nasze społeczeństwo bardziej niż inne potrzebuje ciągłości, stabilności, organizacji i porządku. 5. Społeczeństwo prymitywne (przedpaństwowe) Przez długi czas nasza literatura oświecała społeczeństwo przedpaństwowe, opierając się głównie na książce F. Engelsa Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa. Został napisany na podstawie fundamentalnych badań L. Morgana „Ancient Society” opublikowanych w 1877 roku, które śledzą życie plemion Indian północnoamerykańskich. Pod koniec XX wieku. dzięki sukcesom archeologów i etnografów znacznie wzbogacono wyobrażenia o społeczeństwie pierwotnym, przełamano jednostronny eurocentryczny pogląd na historię starożytną, a w orbitę naukowego zrozumienia włączono historię wszystkich regionów globu. Dziś naukowa periodyzacja społeczeństwa przedpaństwowego jest uzasadniona w nowy sposób. Dla teorii państwa i prawa identyfikacja dwóch głównych okresów w rozwoju społeczeństwa prymitywnego, a co za tym idzie, dwóch sposobów jego istnienia i reprodukcji, ma pewną wartość metodologiczną: - odpowiednia gospodarka (myślistwo, rybołówstwo, zbieractwo); - gospodarka produkcyjna (rolnictwo, hodowla bydła, obróbka metali, produkcja ceramiki). Pierwszy okres zasadniczo odpowiada klanowi matczynemu (matriarchatowi), drugi - patriarchalnemu (patriarchatowi). Każde ludzkie społeczeństwo musi być w jakiś sposób zorganizowane, to znaczy zinstytucjonalizowane. W przeciwnym razie jest skazane na przekształcenie się w stado, w tłum. Historycznie rzecz biorąc, pierwszą formą organizacji społeczeństwa przedpaństwowego była społeczność plemienna. Osobista, rodzinna więź zjednoczyła wszystkich członków klanu w jedną całość. Ta jedność została również wzmocniona przez kolektywną pracę, wspólną produkcję i egalitarną dystrybucję. F. Engels dał entuzjastyczny opis organizacji plemiennej. Pisał: „A cóż to za wspaniała organizacja ten system plemienny w całej swej naiwności i prostocie! Bez żołnierzy, żandarmów i policjantów, bez szlachty, królów, namiestników, prefektów czy sędziów, bez więzień, bez procesów – wszystko toczy się własnym rytmem. ustalony porządek”. Tak więc klan był jednocześnie najstarszą instytucją społeczną i pierwszą formą organizacji społeczeństwa przedpaństwowego. Władza w społeczeństwie pierwotnym uosabiała siłę i wolę klanu lub związku klanów: źródłem i nośnikiem władzy (podmiotem rządzącym) był klan, miała ona na celu zarządzanie wspólnymi sprawami klanu, wszyscy jego członkowie podlegali (przedmiot władzy). Tutaj podmiot i przedmiot władzy całkowicie się pokrywały, a więc był ze swej natury bezpośrednio społeczny, to znaczy nieoddzielony od społeczeństwa i apolityczny. Jedynym sposobem na jego realizację był samorząd publiczny. Nie było wówczas profesjonalnych menedżerów ani specjalnych organów przymusu. Najwyższym organem władzy publicznej w klanie było spotkanie wszystkich dorosłych członków społeczeństwa – mężczyzn i kobiet. Zgromadzenie jest równie starożytną instytucją jak sam rodzaj. To rozwiązało wszystkie podstawowe problemy jego życia. Tutaj wybierano przywódców (starszych, przywódców) na kadencję lub do wykonywania określonych zadań, rozstrzygano spory między jednostkami itp. Decyzje zgromadzenia były wiążące dla wszystkich, podobnie jak instrukcje wodza. Władza publiczna wprawdzie nie posiadała specjalnych instytucji przymusu, ale była całkiem realna, zdolna do skutecznego stosowania przymusu za naruszenie obowiązujących zasad postępowania. Kara była surowo przestrzegana za popełnione przewinienie i mogła być dość okrutna - kara śmierci, wydalenie z klanu i plemienia. W większości przypadków wystarczyła zwykła wymówka, uwaga i nagana. Nikt nie miał przywilejów, więc nikomu nie udawało się uniknąć kary. Z drugiej strony klan jako jedna osoba stanął w obronie swojego krewnego i nikt nie mógł uniknąć krwawej waśni - ani przestępca, ani jego krewni. Proste relacje prymitywnego społeczeństwa regulowały zwyczaje – historycznie ustalone zasady zachowania, które stały się nawykiem w wyniku wychowania i wielokrotnego powtarzania tych samych czynności i czynów. Już we wczesnych stadiach rozwoju społeczeństwa znaczenia obyczajów nabierają umiejętności zbiorowej pracy, polowania itp. W najważniejszych przypadkach procesowi pracy towarzyszyły działania rytualne. Na przykład szkolenie myśliwych było wypełnione mistyczną treścią, opatrzoną tajemniczymi obrzędami. Obyczaje społeczeństwa przedpaństwowego miały charakter niepodzielnych „monorm”, były jednocześnie normami organizacji życia społecznego i normami pierwotnej moralności oraz regułami obrzędowymi i ceremonialnymi. Tak więc naturalny podział funkcji w procesie pracy na mężczyznę i kobietę, osobę dorosłą i dziecko uznano zarówno za zwyczaj produkcyjny, jak i za normę moralności oraz za nakaz religii. Mononormy były początkowo podyktowane „naturalno-naturalną” podstawą zawłaszczającego społeczeństwa, w którym człowiek jest również częścią natury. W nich prawa i obowiązki zdawały się łączyć ze sobą. To prawda, że szczególne miejsce zajmował taki środek zapewnienia obyczajów, jak tabu (zakaz). Pojawiające się u zarania dziejów ludzkiego społeczeństwa tabu odegrało ogromną rolę w usprawnianiu stosunków seksualnych, surowo zabraniając małżeństw z krewnymi (kazirodztwo). Dzięki tabu społeczeństwo prymitywne zachowało niezbędną dyscyplinę, która zapewniała wydobycie i reprodukcję dóbr żywotnych. Tabu chroniło przed nadmiernym zniszczeniem tereny łowieckie, miejsca lęgowe ptaków i kryjówki zwierząt, stwarzały warunki do zbiorowej egzystencji ludzi. W społeczeństwie przedpaństwowym zwyczaje były z reguły przestrzegane na mocy autorytetu i przyzwyczajenia, ale gdy zwyczaj musiał zostać wzmocniony przez przymus bezpośredni, społeczeństwo działało jako zbiorowy nośnik siły - zobowiązując, wydalając, a nawet skazując gwałciciela (przestępcę) na śmierć. Rozdział 5 1. Przyczyny i warunki powstania państwa i prawa Problem powstania państwa i prawa pozostaje i podobno jeszcze długo będzie w nauce dyskusyjny. Po pierwsze, ten najbardziej złożony problem opiera się na różnych poglądach i nurtach ideologicznych, filozoficznych (np. istnieje opinia, według której państwo i prawo istniały od zawsze. Dla jego zwolenników nie ma problemu powstania państwa i prawa). w ogóle). Po drugie, nauki historyczne i etnograficzne dostarczają coraz nowej wiedzy o przyczynach powstania państwa i prawa. Współczesna nauka materialistyczna łączy proces powstawania państwa i prawa (zwłaszcza w krajach europejskich) głównie z rozwojem produkcji, z przejściem od gospodarki przywłaszczającej do produkcyjnej. W wyniku rozwoju ewolucyjnego, w celu zaspokojenia swoich potrzeb, człowiek stopniowo przechodził od zawłaszczania gotowych form zwierzęcych i roślinnych do rzeczywistej pracy, mającej na celu przekształcanie przyrody i wytwarzanie narzędzi, pożywienia itp. Było to przejście do gospodarka produkcyjna, która dała impuls do powstania trzech głównych działów pracy społecznej – oddzielenia hodowli bydła od rolnictwa, oddzielenia rzemiosła oraz izolacji warstwy ludzi zatrudnionych w sferze wymiany – handlu (kupców). Tak wielkie wydarzenia w życiu publicznym miały równie duże i liczne konsekwencje. W zmienionych warunkach wzrosła rola pracy męskiej, która stała się wyraźnie priorytetem w porównaniu z pracą domową kobiet. Pod tym względem klan matriarchalny ustąpił miejsca patriarchalnemu, gdzie pokrewieństwo jest już prowadzone przez ojcowską, a nie przez matczyną linię. Ale być może jeszcze ważniejszy był fakt, że społeczność plemienna zaczęła się stopniowo rozpadać na rodziny patriarchalne (rolników, hodowców bydła, rzemieślników), których interesy nie pokrywały się już całkowicie z interesami klanu. Wraz z pojawieniem się rodziny rozpoczął się rozkład społeczności plemiennej. Wreszcie przyszła kolej na specjalizację, nieuniknioną w podziale pracy, aby zwiększyć jej produktywność. Produkt nadwyżkowy, w wyniku wzrostu wydajności pracy, doprowadził do pojawienia się ekonomicznej możliwości wymiany towarów i przywłaszczenia wyników pracy innych ludzi, pojawienia się własności prywatnej, rozwarstwienia społecznego społeczeństwa prymitywnego , tworzenie klas, powstanie państwa i prawa. A jednak przyczyny powstania państwa i prawa są zakorzenione nie tylko w produkcji materialnej, ale także w reprodukcji samego człowieka. W szczególności zakaz kazirodztwa (kazirodztwa) nie tylko przyczynił się do przetrwania i umocnienia rasy ludzkiej, ale także miał wielopłaszczyznowy wpływ na rozwój społeczeństwa, strukturę jego stosunków wewnętrznych i zewnętrznych oraz kulturę. W końcu zrozumienie, że kazirodztwo prowadzi do degeneracji, stawia rodzinę na krawędzi śmierci – połowa sukcesu. Znacznie trudniej było go wykorzenić, do czego potrzebne były surowe środki tłumiące nieuchronne odstępstwa od tabu, które do niedawna nie istniało. Istnieją zatem powody, by sądzić, że organy plemienne, które popierają zakaz kazirodztwa i jego brutalne tłumienie w obrębie klanu, rozwój więzi z innymi klanami w celu wymiany kobiet, były najstarszymi elementami powstającej państwowości. Plemienna organizacja społeczeństwa została przekształcona w państwo w sposób ewolucyjny, zachowując ciągłość historyczną, przechodząc przez etapy przejściowe. Jedną z tych przejściowych, przedpaństwowych form była demokracja wojskowa, w której organy plemiennego samorządu społecznego są nadal zachowane, ale w osobie dowódcy wojskowego i jego oddziału stopniowo przybierają na sile nowe struktury przedpaństwowe. Tu pojawiły się początki przymusu wojskowego i ucisku, gdyż tradycyjna plemienna organizacja samorządu nie była już w stanie rozwiązać sprzeczności, które coraz bardziej niszczyły wielowiekowe zakony. Tworzenie państwa to długi proces, który przebiegał różnymi drogami dla różnych narodów. Obecnie panuje opinia, że jedną z głównych jest wschodnia ścieżka powstania państwa, „azjatycki sposób produkcji” (najpierw starożytny Wschód, potem Afryka, Ameryka, Oceania). Tutaj relacje społeczno-gospodarcze i struktury systemu plemiennego - wspólnota ziemska, własność zbiorowa - okazały się bardzo stabilne, tradycyjne. Zarządzanie majątkiem publicznym stało się najważniejszą funkcją szlachty plemiennej, która stopniowo przekształciła się w odrębną grupę społeczną (stan, kasta), a jej interesy coraz bardziej oddzielały się od interesów innych członków społeczeństwa. W konsekwencji wschodnia (azjatycka) wersja powstania państwowości różni się od innych wariantów głównie tym, że tutaj szlachta plemienna, sprawująca funkcje publiczne, płynnie przekształciła się w organy państwowe (biurokracja państwowa), a własność publiczna (zbiorowa) również stopniowo przekształciła się w własność państwowa. Własność prywatna nie była tu niezbędna. Na rozważaną ścieżkę powstania państwa istotny wpływ miały uwarunkowania geograficzne, konieczność wykonywania robót publicznych na dużą skalę (budowa, eksploatacja i ochrona systemów nawadniających itp.), które z góry przesądziły o powstaniu niezależnej i silnej władzy publicznej . Państwa wschodnie znacznie się od siebie różniły, choć miały ze sobą wiele wspólnego. Wszystkie były monarchiami absolutnymi, despotycznymi, posiadały potężną biurokrację, ich podstawą ekonomiczną była własność państwowa. Tu właściwie nie było wyraźnie wyrażonego zróżnicowania klasowego. Państwo jednocześnie wyzyskiwało i zarządzało członkami społeczności wiejskiej, czyli samo państwo działało jako organizator produkcji. Proces powstawania państwa na obszarze Europy przebiegał inną drogą historyczną, gdzie głównym czynnikiem państwotwórczym było rozwarstwienie klasowe społeczeństwa, spowodowane intensywnym kształtowaniem się prywatnej własności ziemi, bydła i niewolników. Zdaniem F. Engelsa proces ten przebiegał w najbardziej „czystej” formie w Atenach. W Rzymie na powstanie klas i państwa wielki wpływ miała długa walka dwóch grup wolnych członków społeczeństwa plemiennego – patrycjuszy i plebejuszy. W wyniku zwycięstw tych ostatnich ustanowiono w nim porządki demokratyczne: równość wszystkich wolnych obywateli, możliwość bycia zarówno właścicielem ziemskim, jak i wojownikiem itp. Jednak już pod koniec II wieku. pne mi. wewnętrzne sprzeczności nasiliły się w Cesarstwie Rzymskim, co doprowadziło do powstania potężnej machiny państwowej. W kwestii powstania państwa na terenie Europy Zachodniej i Wschodniej w literaturze wyrażono dwa punkty widzenia. Zwolennicy pierwszego twierdzą, że w tym regionie, w toku rozkładu prymitywnych stosunków, narodziło się państwo feudalne (dotyczy to przede wszystkim Niemiec i Rosji). Zwolennicy drugiego uważają, że po rozpadzie systemu plemiennego feudalizm poprzedza długi okres, podczas którego szlachta zaliczana jest do specjalnej grupy, zapewnia sobie przywileje, przede wszystkim w zakresie własności ziemi, natomiast chłopi zachowują zarówno wolność, jak i własność ziemi. Ten okres nazywają feudalizmem, a państwo feudalnym. Tak więc na etapie gospodarki wytwórczej, pod wpływem podziału pracy, powstania rodziny patriarchalnej, podbojów militarnych, zakazu kazirodztwa i innych czynników, prymitywne społeczeństwo ulega rozwarstwieniu, zaostrzają się jego sprzeczności, w wyniku czego której plemienna organizacja życia społecznego odchodzi do lamusa, a zastępuje ją ta sama nieuchronność, pojawia się nowa forma organizacyjna społeczeństwa – państwowość. 2. Cechy powstania prawa Przyczyny i warunki, które zrodziły prawo, są pod wieloma względami podobne do przyczyn, które zrodziły państwo. Istniała jednak głębsza ciągłość między mononormami społeczeństwa pierwotnego a normami prawa niż między organami samorządu plemiennego a organami państwa. Odwieczne obyczaje, sprawdzone przez wiele pokoleń, uważane były za dane z góry, poprawne i sprawiedliwe, często nazywane „prawdą”, „prawdą”. Najcenniejsze z nich zostały usankcjonowane przez państwo i stały się ważnymi źródłami prawa (prawo zwyczajowe). Królowie (władcy) wczesnych państw, kontynuując ogólne tradycje społeczne prawa zwyczajowego, starali się w swoich prawach wspierać zasady sprawiedliwości społecznej: ograniczali bogactwo, lichwę, ustalali uczciwe ceny itp. Znalazło to odzwierciedlenie w najstarszych aktach prawnych akty - prawa Hammurabiego, tablice XII, reformy Solona. Co prawda, nie ulega wątpliwości, że już od wczesnych stadiów swojego rozwoju, wraz z pełnieniem ogólnospołecznych funkcji, odgrywał ważną rolę jako normatywny regulator klasowy, czyli regulował stosunki społeczne w interesie ekonomicznie dominującej klasa. Powstanie prawa jest naturalną konsekwencją komplikowania stosunków społecznych, pogłębiania się i pogłębiania sprzeczności i konfliktów społecznych. Cła nie zapewniają już porządku i stabilności w społeczeństwie, co oznacza, że istnieje obiektywna potrzeba fundamentalnie nowych regulatorów stosunków społecznych. W przeciwieństwie do zwyczajów, normy prawne są ustalone w źródłach pisanych, zawierają jasno sformułowane zezwolenia, obowiązki, ograniczenia i zakazy. Zmienia się procedura i tryb zapewniania wdrażania norm prawnych, pojawiają się nowe sposoby monitorowania ich wdrażania: jeśli wcześniej takim kontrolerem było społeczeństwo jako całość, jego przywódcy publiczni, to w warunkach państwa jest to policja , Armia. Spory rozstrzyga sąd. Normy prawne różnią się od zwyczajów i sankcji: kary za wtargnięcie na majątek elity społecznej są znacznie surowsze, kary za przestępstwa przeciwko osobie są zróżnicowane w zależności od statusu ofiary - wolny, niewolnik, mężczyzna, kobieta. Mówiąc o cechach kształtowania się prawa, należy pamiętać, że proces powstawania państwa i prawa przebiegał w dużej mierze równolegle, przy wzajemnym oddziaływaniu na siebie. Tak więc na Wschodzie, gdzie rola tradycji jest bardzo duża, prawo powstaje i rozwija się pod wpływem religii i moralności, a jego głównym źródłem są przepisy religijne (nauki) – Prawa Manu w Indiach, Koran w krajach muzułmańskich itp. W krajach europejskich wraz z prawem zwyczajowym rozwija się rozbudowane ustawodawstwo i orzecznictwo, które wyróżnia wyższy stopień formalizacji i pewności niż na Wschodzie. 3. Podstawowe teorie powstania państwa Wraz z tym ostatnim zaczęły pojawiać się teorie o pochodzeniu państwa, odzwierciedlające poziom rozwoju systemu gospodarczego i świadomości społecznej. Przyjrzyjmy się niektórym z nich. Teoria teologiczna jest jedną z najstarszych. Jego twórcy wierzyli, że państwo istnieje wiecznie na mocy woli Bożej, dlatego każdy jest zobowiązany do uniżenia się przed tą wolą, do posłuszeństwa jej we wszystkim. Tak więc w prawach króla Hammurabiego (starożytnego Babilonu) mówiono o boskim pochodzeniu władzy króla: „Bogowie kazali Hammurabiemu rządzić „czarnogłowymi”; „Człowiek jest cieniem Boga, niewolnik jest cieniem człowieka, a król jest równy Bogu” (tj. boskim) W starożytnych Chinach cesarza nazywano synem nieba. W bliższych nam czasach idea państwa ustanowionego przez Boga moc nadal rozwijała się w chrześcijaństwie: „Niech każda dusza będzie uległa najwyższym władzom” – mówi list apostoła Pawła do Rzymian, ustanowiony przez Boga. Według teorii teologicznej stwórcą wszystkiego na Ziemi, w tym państwa, jest Bóg, ale nie da się przeniknąć tajemnicy boskiego planu, zrozumieć natury i istoty państwa. Nie naruszając naukowego charakteru tej opartej na agnostycyzmie przesłanki, zauważamy, że teoria teologiczna nie odrzucała potrzeby stworzenia i funkcjonowania państwa ziemskiego, zapewniającego właściwy porządek prawny. Dając państwu i władzy państwowej boską aureolę, swoimi nieodłącznymi środkami podniósł ich prestiż, surowo potępił przestępczość i przyczynił się do ustanowienia wzajemnego zrozumienia i rozsądnego porządku w społeczeństwie. W naszych czasach teologia ma też spore możliwości poprawy życia duchowego w kraju i umocnienia rosyjskiej państwowości. Teoria patriarchalna była szeroko rozpowszechniona w starożytnej Grecji i niewolniczym Rzymie, otrzymała drugi powiew w okresie średniowiecznego absolutyzmu i dotarła do naszych czasów z pewnym echem. U jego początków był Arystoteles, który wierzył, że państwo jest naturalną formą życia ludzkiego, że poza państwem komunikacja między człowiekiem a jego rodzajem jest niemożliwa. Jako istoty ludzie społeczni mają tendencję do jednoczenia się, do tworzenia rodziny patriarchalnej. A wzrost liczby tych rodzin i ich zjednoczenie prowadzi do powstania państwa. Arystoteles twierdził, że władza państwowa jest kontynuacją i rozwojem władzy ojcowskiej. W średniowieczu, uzasadniając istnienie absolutyzmu w Anglii, R. Filmer w swoim dziele „Patriarchat, czyli obrona naturalnego prawa królów” (1642), odwołując się do teorii patriarchalnej, dowodził, że początkowo Bóg nadał moc Adamowi, który jest zatem nie tylko ojcem rodzaju ludzkiego, ale także jego władcą. Teoria patriarchalna znalazła podatny grunt w Rosji. Był aktywnie promowany przez socjologa, publicystę, teoretyka populizmu N.K. Michajłowski. Wybitny historyk M.N. Pokrovsky uważał również, że najstarszy rodzaj władzy państwowej rozwinął się bezpośrednio z władzy ojca. Najwyraźniej nie bez wpływu tej teorii zakorzeniła się w naszym kraju odwieczna tradycja wiary w „ojca ludu”, dobrego króla, przywódcę, rodzaj superosobowości zdolnej rozwiązać wszystkie problemy dla każdego . W istocie taka tradycja jest antydemokratyczna, skazuje ludzi na bierne oczekiwanie na decyzje innych ludzi, podważa wiarę w siebie, ogranicza aktywność społeczną mas i odpowiedzialność za los swojego kraju. Paternalizm, przywództwo daje również początek licznym ideologicznym „giermkom”, którzy są gotowi chwalić przywódców na wszelkie sposoby, aby usprawiedliwić ich najbardziej negatywne działania i decyzje w oczach ludzi. Ten trend najbardziej brzydko objawił się w czasach stalinowskiego totalitaryzmu. Ideologia kultowa nie tylko uzasadniała, ale i chwaliła na wszelkie możliwe sposoby koncentrację nieograniczonej władzy w rękach Stalina, od razu zamieniając każdy jego krok w „historyczny”, „fatalny”, „decydujący”. W tę wspaniałą pochwałę, niemal epickie pochlebstwa, przesiąknięty ideą nieomylności, wszechwiedzy, wszechmocy i wszechwiedzy jednej osoby, zaangażowany był cały kraj. Ale w akompaniamencie ogłuszającej ideologii kultowej panowało bezprecedensowe szalejące bezprawie i arbitralność. Osoba ludzka nie była ani społecznie ani prawnie chroniona. Tradycje paternalizmu są nadal żywe. Często mąż stanu jest dobrowolnie lub nieświadomie porównywany do głowy dużej rodziny, pokładają w nim szczególne nadzieje, uważają go za niekwestionowanego zbawiciela Ojczyzny i są gotowi nadać mu nadmiernie szerokie uprawnienia. Ideologiczni „giermkowie” również nie odeszli w przeszłość. Teoria patriarchalna była krytykowana przez wielu i w różnym czasie. W szczególności nawet J. Locke pisał, że zamiast naukowego podejścia, w jego zapisach odnajdujemy „bajki dla dzieci”. Nazywano ją „doktryną zeszytów”, antynaukową biologizacją tak złożonego zjawiska, jakim jest państwo. Teoria kontraktowego pochodzenia państwa również zrodziła się we mgle czasu. W starożytnej Grecji niektórzy sofiści wierzyli, że państwo powstało w wyniku umownego zrzeszania się ludzi w celu zapewnienia sprawiedliwości. W Epikurze „po raz pierwszy pojawia się idea, że państwo opiera się na wzajemnym porozumieniu ludzi…”. Ale jeśli w poglądach filozofów starożytnej Grecji znajdujemy tylko początki tej teorii, to w dziełach genialnej galaktyki myślicieli XVII-XVIII wieku. G. Grecja, B. Spinoza (Holandia), A. Radishcheva (Rosja), T. Hobbes, J. Locke (Anglia), J.-J. Rousseau (Francja) i inne, otrzymał swój pełny rozwój. Zwolennicy tej teorii wywodzili się z faktu, że stan poprzedza stan natury, który różnie charakteryzowali. Na przykład dla Rousseau ludzie w stanie natury mają wrodzone prawa i wolności, dla Hobbesa jest to stan „wojny wszystkich ze wszystkimi”. Następnie w trosce o pokój i dobrobyt zawierana jest umowa społeczna pomiędzy każdym członkiem społeczeństwa a tworzonym państwem. Na mocy tej umowy ludzie przekazują część swoich praw władzy państwowej i zobowiązują się do jej przestrzegania, a państwo zobowiązuje się do ochrony niezbywalnych praw człowieka, czyli prawa własności, wolności i bezpieczeństwa. Zgoda ludzi, według Rousseau, jest podstawą legalnej władzy. W rezultacie każda z umawiających się stron poddaje się woli powszechnej (państwu), ale jednocześnie staje się jednym z uczestników tej woli. Suwerenność należy do ludu jako całości, a rządzący są przedstawicielami ludu, zobowiązanymi do składania mu sprawozdań i zastępowani według jego woli. Teoria kontraktowego pochodzenia państwa nie odpowiada na pytania, gdzie, kiedy i jak doszło do zawarcia umowy społecznej, kto był jej uczestnikiem lub świadkiem. Wydaje się, że nie ma również żadnych historycznych dowodów na to, aby na nie odpowiedzieć. Słowem, teoria ta cierpi na antyhistoryzm, ale to nie pozbawia jej wartości naukowej. Po raz pierwszy pokazała, że państwo powstaje (choć z przyczyn obiektywnych) w wyniku świadomego i celowego działania ludzi. Jest to bowiem pierwsza instytucja społeczno-polityczna stworzona przez ludzi, która wywarła i wywiera ogromny wpływ na życie jednostek, grup, klas i całego społeczeństwa. Można ją systematycznie ulepszać, przekształcać, dostosowywać do zmieniających się warunków. Jeśli dodamy do powyższego, że teoria kontraktowa położyła podwaliny pod doktrynę powszechnej suwerenności, kontroli, odpowiedzialności przed ludźmi wszystkich struktur władzy państwowej, ich obrotu, staje się jasne, że jest ona nadal aktualna. Doktryna Hegla o państwie. Swoistą teorię pochodzenia państwa i prawa stworzył największy przedstawiciel niemieckiej filozofii klasycznej G.V. Hegla (1770-1831). Twierdził, że podstawą wszystkich zjawisk przyrody i społeczeństwa, a więc państwa i prawa, jest absolutna zasada duchowa i racjonalna - „idea absolutna” („umysł świata”, „duch świata”). W swojej pracy Filozofia prawa Hegel krytykuje teorię kontraktowego pochodzenia państwa z punktu widzenia obiektywnego idealizmu. Uznaje zasługę Rousseau w tym, że upatrywał podstawy państwa w woli powszechnej, ale błąd Rousseau, według Hegla, polega na wyprowadzaniu woli powszechnej z woli jednostek, podczas gdy wola państwa jest czymś obiektywnym, sam w sobie rozsądny początek, niezależny w swej podstawie od uznania woli jednostek. Będąc obiektywnym idealistą, Hegel wydedukował państwo i prawo z idei absolutnej, z wymagań rozumu. Zakwestionował tezę zwolenników teorii umowy, że państwo zostało stworzone przez ludzi w celu zapewnienia i ochrony wolności jednostki i własności. Według Hegla państwo nie jest instytucją ubezpieczeniową, nie służy jednostkom i nie może być ich tworem. Państwo jest najwyższą formą realizacji moralności. Nie służy niczyim interesom, ale jest celem samym w sobie. Innymi słowy, państwo nie służy, ale panuje, nie jest środkiem, ale celem, celem samym w sobie, najwyższym ze wszystkich celów. Państwo ma najwyższe prawo w stosunku do jednostki, a najwyższym obowiązkiem tej ostatniej jest bycie godnym członkiem państwa. Hegel odrzuca suwerenność ludową jako podstawę państwa i wynikającą z niej ideę demokracji. Władza najwyższa, według Hegla, nie może wyrażać interesów ludu, ponieważ lud nie tylko nie wie, czego chce „rozsądna wola”, ale nawet nie wie, czego sam chce. Tak więc doktryna Hegla o państwie była skierowana przeciwko teorii kontraktowego pochodzenia państwa, naturalnych i niezbywalnych praw człowieka, a ostatecznie przeciwko ideom i celom rewolucji burżuazyjno-demokratycznej. W rzeczywistości heglowska formuła „Wszystko, co realne, jest rozsądne” uzasadniała feudalno-absolutystyczny system państwa pruskiego. Jeśli ideolodzy rewolucyjnej burżuazji (Locke, Rousseau i inni) rozwinęli poglądy na państwo wolne od religii, to Hegel ożywił religijną i teologiczną naukę o nim w wyrafinowanej mistycznej formie. W swoim nauczaniu państwo jest przedstawiane jako ucieleśnienie najwyższych wartości moralnych, tworzy autentyczny kult państwa, całkowicie podporządkowując mu człowieka. Teoria przemocy (podboju) powstała i upowszechniła się na przełomie XIX i XX wieku. Jej założyciele, L. Gumplovich, K. Kautsky, E. Dühring i inni, opierali się na znanych faktach historycznych (powstawanie się państw niemieckich i węgierskich). Matką państwa, twierdzą zwolennicy teorii przemocy, jest wojna i podbój. Tak więc austriacki mąż stanu L. Gumplovich napisał: "Historia nie pokazuje nam ani jednego przykładu, w którym państwo powstałoby nie za pomocą aktu przemocy, ale w jakiś inny sposób. Ponadto zawsze była to przemoc jednego plemię nad innym, wyrażało się to w podboju i zniewoleniu przez silniejsze obce plemię słabszej, już osiadłej ludności.” Gumplowicz przenosi prawo życia zwierzęcego na społeczeństwo ludzkie, w ten sposób biologizując zjawiska społeczne. Według niego, nad działaniami dzikich hord, społeczeństw, państw rządzi złożone prawo natury. K. Kautsky, rozwijając główne założenia teorii przemocy, przekonywał, że klasy i państwo występują razem jako wytwory wojny i podboju. „Państwo i klasy – pisał – zaczynają swoje istnienie w tym samym czasie. Plemię zwycięzców ujarzmia plemię zwyciężonych, zawłaszcza całą ich ziemię, a następnie zmusza pokonane plemię do systematycznej pracy na rzecz zwycięzców, płacenia im haraczu lub podatków. Pierwsze klasy i stany powstają z plemion zlutowanych ze sobą w akcie podboju” F. Engels ostro i pod wieloma względami słusznie krytykował tę teorię, wyolbrzymiając rolę przemocy i pomijając czynniki społeczno-ekonomiczne. Do powstania państwa potrzebny jest poziom rozwoju gospodarczego, który umożliwi utrzymanie aparatu państwowego i produkcję odpowiedniej broni wojskowej. Jeśli takie warunki ekonomiczne nie istnieją, żadna przemoc sama w sobie nie może doprowadzić do powstania państwa. Jednocześnie nie ulega wątpliwości, że przemoc, podbój odgrywały ważną rolę w procesie tworzenia państwa. Nie była to podstawowa przyczyna powstania państwa, ale służyła jako potężny katalizator tego procesu. Marksistowską teorię powstania państwa najlepiej opisuje praca F. Engelsa „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa”, której sam tytuł odzwierciedla związek między zjawiskami, które spowodowały powstanie analizowane zjawisko. Ogólnie rzecz biorąc, teoria ta wyróżnia się jasnością i jasnością swoich początkowych twierdzeń, logiczną harmonią i niewątpliwie stanowi wielkie osiągnięcie myśli teoretycznej. Teoria marksistowska charakteryzuje się konsekwentnym podejściem materialistycznym. Łączy powstanie państwa z własnością prywatną, podziałem społeczeństwa na klasy i antagonizmem klasowym. Marksizm wyraża istotę pytania w formule „Państwo jest wytworem i przejawem niemożliwych do pogodzenia sprzeczności klasowych”. Nie ma powodu, by zaprzeczać wpływowi klas na powstanie państwa. Ale nie ma też powodu, aby uważać klasy za jedyną pierwotną przyczynę jej pojawienia się. Jak już wspomniano, państwo często rodziło się i kształtowało przed pojawieniem się klas, ponadto na proces formowania się państwa wpłynęły również inne, głębsze i bardziej ogólne czynniki. 4. Podstawowe teorie powstawania prawa Doktryny powstania prawa są zwykle ściśle powiązane z koncepcjami powstania państwa, choć zawierają wiele konkretów. Często problemy tworzenia prawa rozpatrywane są w zgodzie z problematyką jego natury, istoty, celu prawa i regulacji prawnej. Teologia teologiczna wywodzi się z boskiego pochodzenia prawa jako wiecznego, wyrażającego wolę Bożą i nadrzędną rację zjawiska. Nie zaprzecza jednak obecności w prawie zasad naturalnych i ludzkich (humanistycznych). Wielu myślicieli religijnych argumentowało, że prawo jest daną przez Boga sztuką dobra i sprawiedliwości. Teologia teologiczna jako jedna z pierwszych powiązała prawo z dobrem i sprawiedliwością i to jest jej niewątpliwą zasługą. Jednak rozważana teoria nie opiera się na naukowych dowodach i argumentach, ale na wierze. Teorię prawa naturalnego (powszechną w wielu krajach świata) wyróżnia duży pluralizm poglądów jej twórców w kwestii pochodzenia prawa. Zwolennicy tej teorii uważają, że równolegle istnieje prawo pozytywne tworzone przez państwo poprzez ustawodawstwo oraz prawo naturalne. Jeżeli prawo pozytywne powstaje z woli ludzi, państwa, to przyczyny powstania prawa naturalnego są różne. Aż do początku ery burżuazyjnej dominował pogląd, że boskie pochodzenie prawa naturalnego jest najwyższe i niezmienne. Wraz z nadejściem stosunków kapitalistycznych wielu myślicieli przestało wiązać prawo naturalne z imieniem Boga. Tak więc najwybitniejszy przedstawiciel tej teorii, G. Greece, argumentował, że matką prawa naturalnego jest sama natura człowieka, że wynika ona z niezmiennej natury człowieka. W człowieku objawia się w postaci głosu jego sumienia, człowiek poznaje prawo naturalne, odwołując się do niego. Według Woltera prawo naturalne wynika z praw natury, jest wpisane w serce człowieka przez samą naturę. Prawo naturalne wywodzi się także z wiecznej sprawiedliwości tkwiącej w ludziach, z zasad moralnych. Ale we wszystkich przypadkach prawo naturalne nie jest tworzone przez ludzi, lecz powstaje samo z siebie, spontanicznie; ludzie jakoś znają to tylko jako rodzaj ideału, standard uniwersalnej sprawiedliwości. W teorii prawa naturalnego dominuje antropologiczne wyjaśnienie prawa i przyczyn jego występowania. Jeśli prawo jest generowane przez niezmienną naturę człowieka, to jest wieczne i niezmienne tak długo, jak długo istnieje człowiek. Taki wniosek trudno jednak uznać za naukowo uzasadniony. Założyciele historycznej szkoły prawa w Niemczech w XVIII-XIX wieku. (G. Hugo, F. Savigny, G. Puchta) przekonywali, że prawo powstaje i rozwija się historycznie, podobnie jak język, a nie jest dekretowane przez ustawodawcę. Wynika to ze świadomości „narodowej”, „ludowej”. Historyczna szkoła prawa łączy się z wierzeniami religijnymi. Tak więc G. Pukhta argumentował, że „prawo pochodzi od Boga, który obdarzył naturę narodów mocą tworzenia prawa”. Twórca normatywnej teorii prawa G. Kelsen wyprowadził prawo z samego prawa. Przekonywał, że prawo nie podlega zasadzie przyczynowości i czerpie z siebie siłę i skuteczność. Dla Kelsena problem przyczyn powstania prawa w ogóle nie istniał. Psychologiczna teoria prawa (L. Pietrażycki i inni) upatruje przyczyn powstawania prawa w psychice ludzi, w „imperatywno-atrybutywnych doświadczeniach prawnych”. Prawo jest „szczególnym rodzajem złożonych emocjonalnych i intelektualnych procesów psychicznych, zachodzących w sferze psychiki jednostki”. Wydaje się, że nie ma powodu, aby zaprzeczać wpływowi czynnika psychologicznego na powstawanie i funkcjonowanie prawa, a tym bardziej nie ma powodu, by za jego źródłową przyczynę uważać przeżycia psychiczne ludzi. Marksistowska koncepcja pochodzenia prawa jest konsekwentnie materialistyczna. Marksizm przekonująco dowiódł, że korzenie prawa tkwią w gospodarce, w podstawie społeczeństwa. Dlatego prawo nie może być wyższe od ekonomii, staje się iluzoryczne bez gwarancji ekonomicznych. To jest niewątpliwa zaleta teorii marksistowskiej. Jednocześnie marksizm równie sztywno łączy genezę prawa z klasami i stosunkami klasowymi, a w prawie widzi tylko wolę gospodarczo dominującej klasy. Prawo ma jednak głębsze korzenie niż klasy, o jego powstaniu decydują także inne przyczyny ogólnospołeczne. 5. Korelacja między społeczeństwem a państwem Społeczeństwo i państwo, ich związek jest kardynalnym problemem dla nauki teorii państwa i prawa, która mimo niewątpliwego znaczenia i znaczenia jest słabo zbadana. Przez długi czas myśl naukowa nie czyniła żadnego rozróżnienia między społeczeństwem a państwem. Dopiero wraz z nadejściem ery burżuazyjnej naukowcy zaczęli (choć początkowo tylko terminologicznie) oddzielać państwo polityczne i społeczeństwo, społeczeństwo obywatelskie i rządy prawa, rozważać niektóre aspekty ich interakcji. Marksizm interpretuje relacje między społeczeństwem a państwem głównie z punktu widzenia doktryny podstawy i nadbudowy. Społeczeństwo powstało na długo przed państwem i przez długi czas się bez niego obywało. Obiektywna potrzeba państwa pojawiła się, gdy wewnętrzna struktura społeczeństwa (rozwarstwienie społeczne) stała się bardziej złożona, zaostrzyły się w niej sprzeczności ze względu na rozbieżność interesów grup społecznych i wzrost liczby elementów antyspołecznych. W konsekwencji państwo zaczęło zastępować przestarzałą organizację plemienną jako nową formę organizacji zmienionego i bardziej złożonego społeczeństwa. Proces powstawania państwa był najwyraźniej na poły świadomy, na poły spontaniczny. Całe doświadczenie historii świata dowodzi, że społeczeństwo o złożonej strukturze, rozdarte sprzecznościami, jest immanentne (wewnętrzne) z organizacją państwową. W przeciwnym razie nieuchronnie grozi mu samozniszczenie. Oznacza to, że państwo jest formą organizacyjną społeczeństwa złożonego strukturalnie, które tutaj działa jako społeczeństwo zorganizowane przez państwo. Państwo jest instytucją społeczną całego społeczeństwa, pełni wiele funkcji zapewniających życie temu ostatniemu. Jego głównym celem jest prowadzenie spraw społecznych, zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego. Państwo przeciwstawia się antyspołecznym, destrukcyjnym siłom, a zatem samo musi być potężną zorganizowaną siłą, posiadać aparat (mechanizm) kontroli i przymusu. Innymi słowy, w swojej najgłębszej istocie państwo jest ogólnospołecznym i konstruktywnym zjawiskiem, co jest przyczyną jego wielkiej żywotności. Stopniowo staje się polityczny i klasowy, w miarę jak w społeczeństwie rozwijają się klasy i antagonistyczne stosunki. Wraz z podziałem społeczeństwa na klasy, z pojawieniem się antagonizmów klasowych, klasa ekonomicznie dominująca podporządkowuje sobie państwo. Ale nawet w tych warunkach pełni do pewnego stopnia konstruktywne funkcje społeczne. Wraz z nadejściem państwa rozpoczyna się złożona i kontrowersyjna historia jego interakcji ze społeczeństwem. Państwo, jako forma organizacji społeczeństwa i ustrój władzy, pełni funkcje w interesie całego społeczeństwa, rozwiązuje pojawiające się w nim sprzeczności, pokonuje sytuacje kryzysowe. Czasami jednak może pełnić również rolę destrukcyjną – wznieść się ponad społeczeństwo, urzeczywistnić je, czyli wniknąć we wszystkie sfery publiczne, spętać je, osłabić i zniszczyć organizm społeczny. Ale ogólnie rzecz biorąc, państwo idzie naprzód wraz ze społeczeństwem, stopniowo stając się bardziej nowoczesne i cywilizowane, zachowując jednocześnie względną niezależność w stosunku do społeczeństwa. W dialektycznej jedności determinującego wpływu społeczeństwa na państwo i względnej niezależności tego ostatniego tkwi istota ich sprzecznego oddziaływania, które ma fundamentalne znaczenie metodologiczne. Co więcej, stopień takiej niezależności państwa z wielu powodów może wahać się od minimalnego do nadmiernego. Niezbędna i rozsądna jego miara jest ostatecznie zdeterminowana obiektywnymi potrzebami każdego historycznie specyficznego społeczeństwa. Względna niezależność państwa i jego organów jest naturalna, konieczna i społecznie uzasadniona. Bez niej nie może być aktywnego i celowego oddziaływania państwa, jego aparatu na społeczeństwo jako całość czy na poszczególne sfery publiczne. „Pojęcie „względnej niezależności państwa” – podkreśla V.V. Lazarev, - ma na celu podkreślenie cech rozwoju i funkcjonowania form państwowych, w przeciwieństwie do form gospodarczych i społeczno-kulturowych. Ta koncepcja ma wreszcie odzwierciedlać aktywność państwa we wszystkich sferach życia publicznego.„Niezależność państwa przejawia się w wolności wyboru przy przyjmowaniu aktów zarządczych i innych, w doborze sposobów i metod rozwiązywania problemów. wobec społeczeństwa, w określaniu strategii i taktyki polityki państwa. Czy istnieją granice niezależności państwa w stosunku do społeczeństwa? Są takie ograniczenia, ale są też względne, mobilne i wartościujące. Wiadomo, że każde społeczeństwo ma wiele obiektywnych potrzeb. Jeśli polityka państwa wychodzi naprzeciw tym potrzebom, to jej rezultaty będą akceptowane przez społeczeństwo. Wręcz przeciwnie, działania państwa, wbrew tym potrzebom, mogą wyrządzić szkodę społeczeństwu, wywołać w nim kryzys. Powyższe oznacza, że państwo wykroczyło poza granice swojej niepodległości, jego polityka staje się antyspołeczna. W konsekwencji niezależność państwa jest zrównoważona, ograniczona kontrolą społeczeństwa nad jego działalnością, a także oceną tej działalności. Powyższe dotyczy przede wszystkim społeczeństwa obywatelskiego i praworządności. Społeczeństwo obywatelskie jako system społecznych, społeczno-gospodarczych, społeczno-politycznych stowarzyszeń obywateli (instytucji, struktur) działających na zasadzie samorządności i rządów prawa, w którym władza państwowa funkcjonuje na podstawie prawnej, w ramach prawa, są ze sobą logicznie i zasadniczo powiązane. Praworządność jest niezależna w zakresie, w jakim służy interesom społeczeństwa obywatelskiego, co z kolei stymuluje rozwój państwa demokratycznego i sprawuje elastyczną kontrolę nad jego działalnością. Względna niezależność wiąże się z oddziaływaniem państwa na społeczeństwo i społeczeństwo – na państwo. W tym oddziaływaniu wiodącą rolę niewątpliwie odgrywa społeczeństwo, które stanowi społeczno-ekonomiczną podstawę państwa, określając jego charakter, siłę i możliwości. Społeczeństwa niedemokratyczne (nierozwinięte) odpowiadają również państwom nierozwiniętym, których władza jest skoncentrowana w organach egzekutywno-obowiązkowych i karnych. Państwa takie często uzyskują siłę znacznie przekraczającą obiektywne potrzeby społeczeństwa, uzyskują nadmierną samodzielność, stają się centrum życia politycznego, gospodarczego i duchowego, wznoszą się ponad społeczeństwo. Wszechmocna, niekontrolowana władza jest skoncentrowana w rękach dyktatora i jego świty lub grupy ludzi. Tak powstały tyrańskie państwa dyktatorskie, aw czasach nowożytnych państwa autorytarne i totalitarne. Społeczeństwo demokratyczne odpowiada państwu demokratycznemu (rozwiniętemu), które na podstawie bodźców i metod materialnych i moralnych zapewnia integralność społeczeństwa, porządek i organizację życia publicznego, w którym znajdują się organy i instytucje o charakterze konstruktywnym i twórczym. w pełni rozwinięty. Cywilizowane społeczeństwo obywatelskie zapewnia demokratyczną procedurę tworzenia najważniejszych organów państwowych, sprawuje elastyczną kontrolę nad ich działalnością na podstawie prawa i prawa, a ostatecznie oddaje na służbę sobie i osobie cały twórczy potencjał władzy prawa. Wpływ społeczeństwa na państwo jest uważany za związek bezpośredni, a wpływ państwa na społeczeństwo jest odwrotny. Wieloaspektowy sprzężeniowy wpływ państwa rozwiniętego na społeczeństwo jest kluczowym, ale niedostatecznie zbadanym problemem, w którym najważniejszy jest związek między świadomą państwowo-prawną regulacją życia społeczno-gospodarczego a spontaniczną samoregulacją rynku. Za pomocą świadomej regulacji państwowo-prawnej samoregulacja rynku jest w pewien sposób ograniczana. W przeciwnym razie nieuchronnie przekształci się w element rynkowy. Ale element rynkowy i gospodarka rynkowa to nie to samo. Stąd złożony i ważny problem - znalezienie mniej lub bardziej optymalnego stosunku między ukierunkowaną regulacją a samoregulacją rynku. Ale ten stosunek nie jest bynajmniej stały. W każdym kraju iw każdym czasie jest mobilna i zależna od wielu przyczyn i uwarunkowań. Tak więc w latach 20-30. destrukcyjne kryzysy i przedłużające się depresje, sprowokowane przez elementy rynku, sprowadziły na skraj śmierci wiele potężnych dotąd potęg burżuazyjnych. A jednym z pierwszych, który zastosował w praktyce teorię D. Keynesa o potrzebie elastycznej interwencji państwa w gospodarce, który zdał sobie sprawę, że rynek nie jest idealnym mechanizmem gospodarczym, był prezydent USA F. Roosevelt. W latach 1933-1938. jego administracja wdrożyła zestaw stanowo-prawnych środków mających na celu zrównoważenie świadomej regulacji i samoregulacji rynku, które weszły do amerykańskiej historii pod nazwą „New Deal”. Wiele innych państw podążyło tą drogą. Mniej więcej w tym samym czasie w ZSRR zaczęto doszukiwać się innego trendu. Tutaj potencjał gospodarczy kraju stał się prawie całkowicie przedmiotem własności państwowej. Społeczeństwo stopniowo przekształciło się w jedną „fabrykę państwową”, kontrolowaną z centrum metodami dowodzenia i biurokracji. Jednocześnie było to dość silne państwo, które rozwiązywało główne problemy w ekstremalnych warunkach: w historycznie krótkim czasie powstała potężna gospodarka przemysłowa, pomyślnie rozwijała się edukacja publiczna i nauka, a kompleks wojskowo-przemysłowy zajmował czołowe pozycje na świecie. Jednak totalna nacjonalizacja krępowała żywe siły twórcze i możliwości społeczeństwa, czemu sprzyjała słaba motywacja do pracy i chroniczne niegospodarność, dopełniane subiektywizmem i woluntaryzmem elity partyjno-państwowej. Czynniki te doprowadziły do kryzysu systemowego, który ogarnął wszystkie sfery społeczeństwa. Wyjście z kryzysu było bardzo trudne. Od kilku lat kraj poszukuje sposobów na zrównoważenie mechanizmów rynkowych i państwowo-prawnych. Ale dopuszczające skrajności i błędy, nieumiejętność i niechęć do wyciągania z nich wniosków wciąż utrudniają znalezienie optymalnych rozwiązań. 6. Społeczeństwo i prawo Prawo powstaje w wyniku obiektywnej potrzeby bardziej złożonego, wewnętrznie sprzecznego społeczeństwa. Swoim wpływem regulacyjnym zapewnia organizację, stabilność i porządek prawny w społeczeństwie. Powstając z obiektywnych przyczyn, prawo zaczyna aktywnie współdziałać ze społeczeństwem. W tej interakcji wiodącą rolę niewątpliwie odgrywa społeczeństwo, które decyduje o treści prawa i zdecydowanie wpływa na jego rozwój. Dlatego prawo nie może być wyższe niż osiągnięty poziom ekonomiczny i duchowy danego społeczeństwa i rozwija się wraz z nim. Jednocześnie prawo wchłania wszystko, co wartościowe społecznie ze obyczajów panujących w społeczeństwie moralno-religijnym, wchłania dorobek światowej kultury i cywilizacji. Dzięki temu zyskuje znaczną niezależność w stosunku do społeczeństwa i ma możliwość aktywnego wpływania na niego. Przy pomocy prawa w społeczeństwie zapewniony jest niezbędny porządek prawny, rozwiązywane są konflikty społeczne i sprzeczności. Jednym słowem, prawo służy jako rodzaj obręczy, która chroni społeczeństwo przed samozniszczeniem. Prawo jako sztuka dobra i sprawiedliwości, ucieleśnienie zdobyczy światowej kultury i cywilizacji, niesie społeczeństwu informację o dobru i sprawiedliwości oraz nieustannie karmi go humanistycznymi ideałami i wartościami. Jednocześnie wypiera ze społeczeństwa obce postawy i nawyki. Prawo służy jako miara wolności publicznej i osobistej. Tak jak nie ma rzek bez brzegów, tak nie ma i nie może być niezmierzonej, nieograniczonej wolności. Wolność bez granic to samowola, permisywizm, bezprawie, czyli zaprzeczenie wolności. W granicach prawa, norm prawnych ludzie, ich stowarzyszenia i organizacje mogą swobodnie działać i działać według własnego uznania. Normy prawne pełnią ważną i niezbędną funkcję koordynowania różnych interesów ludzi, ich stowarzyszeń, dużych i małych zespołów, a także znajdowania i zawierania uzgodnionych rozwiązań kompromisowych. Prawo nie wypiera innych regulatorów społecznych, jest istotnym elementem w jednolitym systemie normatywnym społeczeństwa, staje się regulatorem najważniejszych (towar-pieniądz itp.) stosunków społecznych. W społeczeństwie podzielonym na klasy, rozdartym przez nie dające się pogodzić sprzeczności, prawo jest rzecznikiem i dyrygentem w życiu woli rządzącej oligarchii. W takich warunkach bledną jej humanistyczne ideały i wartości, nabiera cech despotycznych i despotycznych. Wręcz przeciwnie, w społeczeństwie demokratycznym rola prawa i regulacji prawnych niezmiernie wzrasta, a jego humanistyczny potencjał jest w pełni realizowany. Dzięki prawu i procedurom prawnym szerokie masy ludu uzyskują dostęp do korzyści materialnych i duchowych, do mechanizmów władzy, prawnych form wyrażania woli i realizacji swoich interesów. Społeczeństwo przesiąknięte zasadami prawnymi nabiera jakości społeczeństwa prawnego. 7. Człowiek, państwo i prawo Idealnie państwo powinno służyć człowiekowi, stwarzać wszystkie niezbędne warunki, aby mógł się rozwijać i maksymalnie pokazywać swoje zdolności i talenty, ponieważ człowiek jest najwyższą ze wszystkich światowych wartości, miarą wszystkich rzeczy. W rzeczywistości relacje między jednostką a państwem są znacznie bardziej złożone i wysoce sprzeczne. Między człowiekiem a państwem przez wieki kształtowały się stosunki wyobcowania i wrogości. Dla niewolnika i poddanego państwo posiadające niewolników i państwo feudalne działało jako obca i wroga siła. Nie mieli żadnych praw i wolności, a jedynie obowiązki wobec państwa i dlatego nie mogli stać się jednostkami. Wraz z nadejściem ery kapitalizmu relacje między indywidualnym obywatelem a państwem zmieniają się diametralnie. Obywatel staje się nosicielem praw i wolności, które dają mu autonomiczny, niezależny od państwa status. Państwo ma obowiązek chronić i gwarantować te prawa i wolności. Duży wpływ na rozwój praw i wolności obywatelskich miała liberalna doktryna demokratyczna, która koncentrowała się na osobistym aspekcie demokracji, na nienaruszalności niezbywalnych praw i wolności człowieka, na ograniczeniu ingerencji państwa w życie osobiste człowieka, na jego zdolności do złożyć skargę na państwo i jego organy do niezależnego sądu. To prawda, że nie ma podstaw do idealizowania stosunków między obywatelem a państwem kapitalistycznym. I tu powstały antydemokratyczne (faszystowskie i autorytarne) reżimy, które uczyniły z człowieka dodatek machiny państwowej; państwo nie zawsze chroni człowieka przed ubóstwem, dyskryminacją społeczną i narodową. W państwie sowieckim podjęto działania mające na celu zapewnienie pracownikom znacznych praw społeczno-ekonomicznych, ale generalnie status prawny osoby był w dużej mierze ograniczony i słabo chroniony. Stalinowski reżim totalitarny wyznaczył człowiekowi rolę trybika w machinie państwowej, uczynił go całkowicie bezbronnym wobec państwa. A w okresie poststalinowskim interesy państwa stawiano ponad interesy jednostki. Sądowa ochrona praw i wolności osobistych była słaba. A jednak nie można powiedzieć, że państwo sowieckie nie dbało o człowieka, o rozwój jego sił duchowych i fizycznych. Darmowa edukacja, opieka medyczna, kultura fizyczna i sport, wiara w przyszłość - to wszystko i wiele więcej było rzeczywistością. Konstytucja Federacji Rosyjskiej przewiduje takie relacje między jednostką a państwem, które generalnie odpowiadają współczesnemu rozumieniu demokracji. W demokratycznym państwie władza jest niezbędna, aby każdy człowiek był chroniony przed arbitralnością i przemocą, czuł swoją godność i był pełnoprawnym partnerem państwa. Innymi słowy, pełna władza państwa musi zapewniać ochronę i ochronę praw jednostki. Konstytucja podkreśla, że ogólnie uznane zasady i normy prawa międzynarodowego i traktatów międzynarodowych Federacji Rosyjskiej stanowią integralną część jej systemu prawnego. Dlatego organy państwowe i urzędnicy mają obowiązek budować swoją działalność zgodnie z nimi. Jednak wraz z przyjęciem Konstytucji zwiększyła się przepaść między szerokim zakresem praw i wolności człowieka i obywatela w niej zawartych a stopniem ich gwarancji i ochrony jednostki. Ta luka zostanie zlikwidowana, a prawa i wolności człowieka staną się realne dopiero po wyjściu społeczeństwa z kryzysu gospodarczego, politycznego i życia duchowego. Rozdział 6. Państwowo-prawne oddziaływanie na gospodarkę, politykę i kulturę 1. Państwowo-prawny wpływ na gospodarkę Gospodarka jako przedmiot państwowo-prawnego oddziaływania jest zjawiskiem złożonym i rozwijającym się. Archeolodzy odkryli, że około VII-III wieku. pne mi. w życiu ludzkości nastąpiło przejście od gospodarki zawłaszczającej do gospodarki produkującej. Dla gospodarki przywłaszczającej (łowiectwo, rybołówstwo, zbieranie owoców dziko rosnących roślin) charakterystyczne jest to, że sama natura występuje jako producent. Produkty do spożycia przez ludzi nie są produkowane, ale wydobywane. To prawda, że \uXNUMXb\uXNUMXbaby zdobyć zwierzę lub złapać rybę, potrzebny był sprzęt połowowy, który trzeba było wykonać, wyprodukować. Zatem niektóre elementy produkcji są również charakterystyczne dla gospodarki zawłaszczającej. Gospodarka produkcyjna oznaczała skok jakościowy: wraz z nadejściem rolnictwa, hodowli bydła i rzemiosła człowiek, a raczej jego praca, w coraz większym stopniu staje się producentem produktów konsumpcyjnych, nabierając stopniowo cech definiującego elementu procesu produkcyjnego . Praca produkcyjna powołała do życia nowy typ stosunków społecznych – ekonomiczny. W gospodarce produktywnej praca ludzka jest organicznie połączona z działaniem sił przyrody. Natura działa w sztucznych, stworzonych przez człowieka warunkach. Racjonalna siła człowieka jest „wtopiona” w system działających sił natury, co jest katalizatorem ich skuteczności. Naturalny proces staje się elementem działalności produkcyjnej człowieka. Gospodarka to system relacji służących produkcji, dystrybucji, wymianie i konsumpcji dóbr materialnych. Cykl stosunków ekonomicznych rozpoczyna się wraz z produkcją dóbr materialnych, a kończy ich konsumpcją. Relacje związane z dystrybucją i wymianą wytwarzanych produktów mają charakter pośredni. Kształtowanie się stosunków gospodarczych dało początek nowym instytucjonalnym formom ich utrwalania, stabilizacji, rozwoju. Państwo i prawo to instytucje społeczno-polityczne powołane do życia przez gospodarkę, potrzeby jej rozwoju i regulacji. Ekonomia jest ściślej związana z prawem, dlatego najpierw rozważamy wpływ prawa na gospodarkę. Przede wszystkim należy podkreślić, że prawo jest najwłaściwszą formą stosunków gospodarczych. Te ostatnie mogą normalnie funkcjonować tylko i wyłącznie w formie prawnej. Wszystkie inne formy (tradycyjna, religijno-moralna, dyrektywno-państwowa) nie są optymalne, ponieważ nie odpowiadają potrzebom gospodarki rynkowej, wypaczają lub po prostu odrzucają zasady rynkowe jako niemoralne, anarchiczne, sprzeczne z duchem ludu itp. Tak więc prawo nie jest czymś zewnętrznym w stosunku do ekonomii. Prawo jest naturalną formą stosunków gospodarczych. Stosunki gospodarcze, podobnie jak wszelkie inne stosunki społeczne, mogą funkcjonować stabilnie, jeśli są utrwalone w formie normatywnej. Zauważyliśmy już, że formy normatywne są zróżnicowane, ale wśród nich tylko forma prawna (jak pokazują doświadczenia historyczne) jest najbardziej zgodna z istotą stosunków gospodarczych, ich rynkowym charakterem. Jedyną podstawą prawną dla wszystkich stosunków cyklu gospodarczego jest prawo własności. Jednocześnie praca ludzka jest głównym przedmiotem własności w sferze ekonomii. Pod tym względem rzeczy, pieniądze, papiery wartościowe i inne przedmioty obrotu gospodarczego mają wartość nie same w sobie, ale jako nośniki lub znaki, symbole pewnej wartości, ucieleśniona w nich praca. Rzeczy jako przedmioty praw własności są drugorzędne, są nośnikami zmaterializowanej pracy, która nadaje im wartość. A co najważniejsze: wymiana pracy, wyników pracy (rzeczy, pieniędzy itp.) odbywa się na podstawie prawa prywatnego między równymi właścicielami. Interwencja państwa w tych stosunkach może być pozytywna, jeżeli naruszone prawa jednej ze stron są przez taką ingerencję chronione, a negatywna, jeżeli ograniczana jest wolność właściciela, czyli jego prawa. Prawo jest sposobem samoregulacji gospodarki. Gospodarka jako produkcja towarów i usług ma treść przedmiotową. Treść ta determinowana jest z jednej strony charakterem potrzeb ludności, z drugiej strony poziomem rozwoju techniki, wydajnością pracy i warunkami przyrodniczymi. Ale jak, w jaki sposób indywidualny producent uzyskuje informacje o tym, co ma być produkowane? Takie pytania nie pojawiają się w warunkach tradycyjnej gospodarki na własne potrzeby charakterystycznej dla feudalizmu. Regulacyjna funkcja prawa nie jest tu również potrzebna. W gospodarce rynkowej sytuacja jest inna. Cena na rynku towarów i usług jest regulowana przez stosunek podaży do popytu. Ale w tym celu wszyscy właściciele muszą być prawnie wolni, to znaczy muszą samodzielnie decydować, co produkować, w jakiej ilości i po jakiej cenie sprzedawać. Wolność prawna jest warunkiem koniecznym rozpoznania konieczności ekonomicznej. Umożliwia producentowi wysłuchiwanie sygnałów rynkowych i uwzględnianie ich. Producent sam reguluje ekonomiczne aspekty swojej działalności i czyni to z mocy prawa i dzięki prawu, które zabezpiecza i chroni jego wolność. Zatem prawo nie tylko wpływa na gospodarkę, jest jej immanentną częścią. Ponadto istnieją powody, by sądzić, że tworzenie prawa jako systemu regulacyjnego kończy się wraz z nadejściem rozwiniętej gospodarki rynkowej. Stało się to w Europie w XIX wieku. i wyrażało się w tworzeniu anglosaskiego i rzymsko-germańskiego systemu prawnego. Inaczej ma się wpływ państwa na gospodarkę. Jeśli prawo oddziałuje na gospodarkę, że tak powiem, od wewnątrz, będąc optymalną formą gospodarki i jedyną możliwą formą gospodarki rynkowej, to państwo zapewnia zewnętrzne warunki jej funkcjonowania. Po pierwsze, państwo pełni funkcję ochrony kraju przed atakiem z zewnątrz, a tym samym ochrony przestrzeni gospodarczej w kraju. Po drugie, zapewnia jedność społeczeństwa i jego względną stabilność w warunkach rozpadu społeczeństwa na klasy i warstwy społeczne o różnych, czasem przeciwstawnych interesach. Wewnętrzna jedność i stabilność społeczeństwa jest również niezbędnym warunkiem normalnego funkcjonowania i rozwoju gospodarki. Po trzecie, państwo działa również jako podmiot stosunków gospodarczych, przejmując pewne funkcje gospodarcze, które zapewniają integralność systemu gospodarczego kraju. Na przykład państwo od niepamiętnych czasów dba o obieg pieniądza, ma budżet, finansuje edukację, kulturę itp. Po czwarte, wraz ze skomplikowaniem historycznego rozwoju stosunków gospodarczych, państwo coraz aktywniej interweniuje w życie gospodarcze, aby zapobiegać negatywnym tendencjom, jakie pojawiają się w gospodarce rynkowej. Tak więc w rozwiniętych krajach Zachodu państwowa regulacja w sferze gospodarki jest uznawana za pożyteczną i niezbędną. W tym przypadku mówimy nie tylko o państwie, ale o państwowo-prawnym wpływie na gospodarkę za pomocą prawa publicznego. Kierunki takiego wpływu są zróżnicowane: - walka z monopolem; - kontrola jakości produktów pod kątem ich bezpieczeństwa dla życia i zdrowia konsumentów; - zgodność z wymaganiami środowiskowymi w procesie produkcyjnym itp. Gdy wpływ państwa na gospodarkę jest nadmierny, staje się negatywny, ponieważ zakłóca jej swobodne funkcjonowanie i rozwój. Skrajnym przejawem takiego oddziaływania jest nacjonalizacja gospodarki, w której państwo staje się głównym właścicielem środków produkcji i przejmuje zarządzanie gospodarką. Błąd takiego systemu jest następujący. Po pierwsze, państwo „wyłącza” działanie automatycznych mechanizmów koordynacji popytu i podaży towarów i usług, czyli interesów konsumenta i producenta. W systemie rynkowym przedsiębiorca wytwarza to, czego potrzebuje konsument. W przeciwnym razie zostanie zrujnowany. Innymi słowy, konsument dyktuje, co i ile ma wyprodukować. Państwowy właściciel przejmuje tę funkcję dla siebie, realizując planowanie produkcji. Opinia urzędników państwowych na temat potrzeb społeczeństwa, konsumenta, staje się decydująca dla producenta. Zbiorowy umysł urzędników aparatu państwowego, który nie odpowiada zbiorowym pragnieniom konsumentów, powoduje dysproporcje w ekonomii społecznej, tj. wytwarzanie produktów, których nikt nie potrzebuje i brak tego, co jest potrzebne. Po drugie, nacjonalizacja gospodarki powoduje brak odpowiedzialności ekonomicznej przedsiębiorstw, zakładów i fabryk. Wyniki ekonomiczne nie mają dla nich szczególnego znaczenia, ponieważ państwo czerpie zyski z rentownych przedsiębiorstw i zapewnia niezbędne finansowanie nierentownym przedsiębiorstwom. Żadna firma nie może zbankrutować. Tylko państwo jako całość może zbankrutować. Jeśli jednak kraj jest bogaty w zasoby naturalne, dotarcie do tej linii nie jest takie łatwe. Państwo to organizacja, która tylko wydaje, niczego nie produkując. Oczywiście spełnia pożyteczne funkcje, bez których społeczeństwo nie może się obejść. Ich koszty są, że tak powiem, normalnymi kosztami usług publicznych. Ale państwo, wykorzystując swoją władzę, może narzucić społeczeństwu nadmierny daniny, a wtedy koszty stają się dużym obciążeniem dla gospodarki i hamują jej rozwój. Najbardziej typowymi nadmiernymi kosztami są militaryzacja gospodarki, utrzymanie ogromnej armii, dużego aparatu urzędników itp. Wskaźnikami wygórowanych wydatków rządowych są podatki bezpośrednie i pośrednie, które okradają ludność i dławią gospodarkę, gwałtowna inflacja i inne negatywne zjawiska. Po trzecie, nadmierny wpływ państwa na gospodarkę wyraża się w nadmiernym administracyjnym regulowaniu stosunków gospodarczych. To narusza wolność gospodarczą, prowadzi do korupcji aparatu państwowego, do powstania szarej strefy. Dominująca pozycja państwa w gospodarce daje mu pewne korzyści. Główną z nich jest możliwość bardzo szybkiego i swobodnego skoncentrowania wszystkich niezbędnych zasobów (materialnych, finansowych, pracy) w celu rozwiązania pewnych głównych problemów: produkcji broni, rozwoju dziewiczych ziem, budowy nowych miast, utrzymania gigantycznych projekty budownictwa przemysłowego, realizacja projektów kosmicznych itp. Ale ciemną stroną takich „osiągnięć” jest spadek poziomu życia ludności, brak demokracji, brak praw jednostki, zaniedbanie środowiska itp. Pod koniec XX wieku ludzkość staje przed problemem organicznego połączenia gospodarki rynkowej, polityki społecznej i ekologii. W cywilizowanym społeczeństwie gospodarka musi być przyjazna dla społeczeństwa i środowiska. Taka transformacja gospodarki jest możliwa tylko przy pozytywnym wpływie na nią państwa i prawa w warunkach, w których najwyższą wartością w społeczeństwie jest godność i prawa człowieka oraz funkcjonują rządy prawa. 2. Państwowo-prawny wpływ na politykę Polityka to zjawisko i pojęcie o szerokim zakresie i złożonej treści. Każdy styka się z nim w taki czy inny sposób, a co za tym idzie, każdy ma takie lub inne wyobrażenie o tym, jakie to jest zjawisko. Realna polityka może być prowadzona na różnych poziomach i w różnych skalach: w dzielnicy, mieście, regionie, republice, kraju jako całości. Polityka może być federalna i regionalna, lokalna, wewnętrzna i zewnętrzna, dyktatorska i demokratyczna, ludowa i antyludzka itp. W zakresie oddziaływania państwowo-prawnego interesuje nas przede wszystkim polityka w skali ogólnokrajowej, polityka ogólnokrajowa. Można go pokrótce określić jako strategiczny kierunek rozwoju kraju. Istnieją trzy główne rodzaje działań politycznych: - opracowanie kursu strategicznego (polityki); - wybór kursu strategicznego; - wdrożenie wybranego kursu strategicznego. W rozwiniętych krajach Zachodu partie zajmują się rozwojem kursu strategicznego. Następnie wyborcy, głosując na tę lub inną partię, dokonują wyboru kursu politycznego. Wreszcie partia, która wygra wybory, tworzy rząd i realizuje swój program poprzez mechanizm władzy państwowej. Powyższe pozwala określić optymalny wariant wpływu państwa na politykę. Opracowywaniem i wyborem kursu politycznego zajmuje się społeczeństwo, a państwo działa jako skuteczne narzędzie realizacji polityki za pomocą aparatu kontroli i przymusu, poprzez władzę ustawodawczą i sprawiedliwość. Jest to jednak możliwe tylko w rozwiniętym społeczeństwie obywatelskim, gdzie panuje wolność ekonomiczna, polityczna i duchowa. Jeśli spojrzymy na relacje między polityką a państwem w ujęciu historycznym, a także we współczesnych niedemokratycznych państwach, które wciąż stanowią większość na świecie, okazuje się, że interakcja między polityką a państwem jest wciąż daleka od optymalnej . W krajach o nierozwiniętym społeczeństwie obywatelskim głównym odchyleniem od optymalnego wariantu podziału funkcji w polityce między partiami, ludźmi i państwem jest to, że państwo dominuje, dominuje w sferze polityki, czyli nie tylko wdraża, Oczywiście, ale też dokonuje wyboru tego kursu i rozwija go, naruszając tym samym prawa i wolności polityczne człowieka. W historii społeczeństwa państwo było pierwszym instrumentem, instrumentem polityki, czyli polityka pojawiła się wraz z powstaniem państwa. I dopiero stopniowo powstają inne instytucje społeczne: związki, organizacje publiczne, partie, które zaczęły brać udział w życiu politycznym, wpływać na rozwój i realizację polityki. Wraz z państwem zaczęli tworzyć ustrój polityczny społeczeństwa. Proces ten można nazwać formowaniem się społeczeństwa obywatelskiego w sferze życia politycznego. W wolnym demokratycznym społeczeństwie naród jest podmiotem władzy politycznej, a instytucje społeczeństwa obywatelskiego są głównym środkiem jej realizacji. Poprzez instytucje społeczeństwa obywatelskiego (partie, ruchy i organizacje społeczne, system wyborczy) kontrolowany jest aparat państwa, który jest głównym instrumentem realizacji polityki. Zatem wpływ państwa na politykę może być różny w zależności od stopnia rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i jego instytucji. Im więcej funkcji politycznych przyjmuje państwo, tym mniej pozostaje dla społeczeństwa obywatelskiego i vice versa. Historycznie rzecz biorąc, społeczeństwo obywatelskie jest stopniowo formowane, umacniane, a państwo w miarę tego sceduje na nie takie funkcje polityczne, jak tworzenie programów politycznych, wybór kursu politycznego. Ten proces odbywa się w walce i sprzecznościach. Państwo to nie tylko aparat władzy, to także klasa urzędników z własnymi interesami, które nie pokrywają się z interesami społeczeństwa jako całości. Oczywiście warstwa menedżerska zwykle nie odczuwa chęci przekazania żadnej ze swoich funkcji władzy społeczeństwu obywatelskiemu, ludziom. Treść polityki, czyli zagadnienia, wokół których opracowywana jest strategia działania, jest zróżnicowana: ekonomia, problematyka wojny i pokoju, problemy społeczne, narodowe, środowiskowe, ustrój konstytucyjny, struktura terytorialna państwa, doskonalenie ustawodawstwa itp. Jest oczywiste, że polityka jest sprawą całego społeczeństwa, a nie tylko władzy zwierzchniej. Państwo, jako nosiciel suwerennej władzy, jest odpowiedzialne za realizację kursu politycznego we wszystkich kierunkach oraz działania poprzez rządzenie i przymus. Powodzenie tych działań zależy od tego, na ile realizowana polityka odpowiada interesom społeczeństwa, na ile społeczeństwo jest solidarne z władzą. Prawo wpływa na politykę na kilka sposobów. Przede wszystkim poprzez prawo publiczne (konstytucja i ustawy konstytucyjne), ustrój polityczny społeczeństwa, mechanizm funkcjonowania ustroju politycznego (wybory wyborcze, partie i ich status, podział władzy itp.) wolności polityczne obywateli są naprawił. W wyniku oddziaływania prawa na politykę wszystkie rodzaje działalności politycznej są realizowane jako prawa odpowiednich podmiotów, a nie jako przejaw ich siły, autorytetu czy innych cech. Co więcej, prawo legitymizuje decyzje polityczne, a także władze publiczne. Legitymacja zapewnia władzom wsparcie ludności, nawet jeśli podejmują niepopularne decyzje. Sprzeciw wobec władz jest uważany za niedopuszczalny, nielegalny. I wreszcie, prawo przewiduje, gwarantuje wolności polityczne człowieka, ich realizację. 3. Państwowo-prawny wpływ na kulturę Państwo i prawo pozostają w złożonej i niejednoznacznej interakcji z kulturą. Termin „kultura” jest niejednoznaczny. Najważniejsze są następujące wartości: - jest to historycznie określony poziom rozwoju społeczeństwa, twórczych sił i zdolności człowieka, wyrażony w typach i formach organizowania życia i działań ludzi, w ich związkach, a także w wartościach materialnych i duchowych stworzone przez nich. Rozróżnia kulturę materialną i duchową, aw węższym znaczeniu termin ten odnosi się do sfery życia duchowego ludzi; - jest to poziom, stopień rozwoju dowolnej gałęzi wiedzy lub działalności (kultura polityczna, kultura prawna, kultura mowy itp.); - jest to cecha niektórych epok historycznych (kultury starożytnego świata itp.), narodów lub narodów (na przykład kultury rosyjskiej); - stopień rozwoju społecznego, psychicznego i moralnego kogoś (na przykład kultura policjantów). W swojej najbardziej ogólnej formie kultura to wszystko, co jest stworzone przez człowieka, ma podstawę w duchu człowieka, jest wynikiem jego twórczości. Takim wartościom należy przypisać zarówno państwo, jak i prawo. Ponadto powstanie państwa oznaczało skok w rozwoju kultury – przejście od barbarzyństwa do cywilizacji. Oznacza to, że państwo miało szczególnie głęboki wpływ na kulturę i jej rozwój. Należy zauważyć, że uznanie państwa za wartość kulturową było stwierdzone z trudem. I nie tylko ideolodzy marksizmu są tu „winni”, którzy widzieli w państwie (tak jak iw prawie) tylko zło społeczne, które powinno zniknąć, przenieść się, mówiąc słowami F. Engelsa, do muzeum starożytności wraz z kołowrotek i topór z brązu. Niemałe „zasługi” w traktowaniu państwa mieli na przykład myśliciele religijni przedrewolucyjnej Rosji. Więc, NA Już w 1907 roku Bierdiajew interpretował państwo jako jedno z pokus diabła, argumentując, że osoba ludzka jest poświęcana państwu. Oczywiście podane oceny państwa nie były przypadkowe. Tłumaczy się to tym, że przymus skierowany najczęściej przeciwko jednostce, ograniczany i naruszający jego wolność. W cieniu pozostawał zarządczy charakter państwa i jego funkcja zapewnienia integralności społeczeństwa. Państwo jako struktura władzy działało tam, gdzie później funkcjonowało społeczeństwo obywatelskie i rozwinięty system prawny. Ani K. Marks, ani W.I. Lenin, ani NA. Bierdiajew tego nie przewidział, historia przekonująco obaliła ich prognozy o obumieraniu państwa. W drugiej połowie XX wieku. w rozwiniętym społeczeństwie obywatelskim wzrasta wartość państwa jako zjawiska kulturowego. Państwo w coraz większym stopniu staje się czynnikiem kształtowania i ochrony wolności człowieka, rozwoju jego kultury materialnej i duchowej. Państwo dba o edukację młodego pokolenia, promuje rozwój kultury ogólnej i zawodowej swoich obywateli. Ponadto państwo strzeże i chroni wartości kulturowe nagromadzone przez ludzkość. Państwo ma największy wpływ na kulturę polityczną, której nosicielami jest społeczeństwo, partie i przywódcy polityczni, obywatele. Rozwój kultury politycznej jest z kolei najważniejszą przesłanką rozwoju i normalnego funkcjonowania systemu politycznego społeczeństwa, wszystkich gałęzi władzy państwowej. Państwo dba również o rozwój kultury duchowej, wspierając i finansując biblioteki, muzea, teatry i inne instytucje kultury. Prawo stwarza optymalne warunki dla twórczości, tworzenia wartości kulturowych, kulturalnego rozwoju człowieka. Na przykład w części 2 art. 44 Konstytucji Federacji Rosyjskiej jest napisane: „Każdy ma prawo uczestniczyć w życiu kulturalnym i korzystać z instytucji kulturalnych, mieć dostęp do wartości kulturowych”. Na gruncie prawa tworzy się szczególna warstwa kultury – kultura prawna, której nośnikami jest całe społeczeństwo, organy państwowe i urzędnicy, grupy społeczne, politycy, obywatele. Dla Rosji rozwój kultury prawnej jest pilnym problemem, ponieważ przez wieki w naszym kraju panowało powszechne lekceważenie prawa, które w okresie sowieckim przyjęło skrajną formę, zwaną nihilizmem prawnym. Rozdział 7. Państwo i prawo w systemie politycznym społeczeństwa” 1. Ogólna charakterystyka systemu politycznego społeczeństwa” System polityczny społeczeństwa to system powiązanych ze sobą i współdziałających stowarzyszeń (organizacji) ludzi opartych na różnych formach własności, odzwierciedlających interesy i wolę klas społecznych, warstw, grup i narodów, sprawujących władzę polityczną lub walczących o jej realizację w ramach ramy prawa przez państwo. Komponentami systemu politycznego są: a) zespół stowarzyszeń politycznych (państwo, partie polityczne, organizacje i ruchy społeczno-polityczne); b) stosunki polityczne, które rozwijają się między elementami strukturalnymi systemu; c) normy i tradycje polityczne regulujące życie polityczne kraju; d) świadomość polityczna, odzwierciedlająca cechy ideologiczne i psychologiczne systemu; e) działalność polityczna, obejmująca działania określonych osób jako przedstawicieli lub członków stowarzyszeń politycznych. Stosując różne techniki (podejścia) metodologiczne można wskazać szereg kryteriów pozwalających uzasadnić i rozszyfrować powyższą definicję systemu politycznego. Z punktu widzenia podejścia genetycznego duże znaczenie kryterium ma obiektywne uwarunkowanie zjawisk politycznych przez czynniki ekonomiczne i społeczne. Kryterium ekonomicznego określania polityki przejawia się przede wszystkim w stosunkach własności i produkcji, przeciwnie, odwrotny wpływ polityki na gospodarkę jest najbardziej możliwy w stosunkach podziału i zarządzania. Kryterium społecznej warunkowości zjawisk politycznych wskazuje, że są one wynikiem i środkiem rozwoju społecznego. Każde zjawisko polityczne jest nieodłączne od ludzi. Ludzie, jako określone byty materialne i duchowe z rozumem, tworzą idee polityczne, opracowują normy polityczne, nawiązują między sobą powiązania, czyli to ludzie tworzą politykę, a nie jakieś abstrakcje. Kryterium interesu społecznego ujawnia związek systemu politycznego i jego elementów z określonymi grupami społecznymi, warstwami, klasami, narodami. Potrzeby i interesy tych grup, warstw itp. są decydującymi czynnikami motywacyjnymi w tworzeniu organizacji politycznych. Podejście instytucjonalne umożliwia wyznaczenie stałych i rzeczywistych charakterystyk zjawisk politycznych w czasie i przestrzeni. Istota tego podejścia odzwierciedla kryterium organizacyjne mające na celu wykazanie, że poszczególne jednostki same nie mogą działać jako elementy systemu politycznego. Ludzie rodzą się jako istoty socjobiologiczne, ale nie polityczne. Pod tym względem stanowią one „materiał”, z którego w odpowiednich warunkach historycznych, w obecności określonych jakości społecznych, formują się elementy i system jako całość. Takimi warunkami są procesy podziału pracy, tworzenie się nierównych własnościowo warstw społecznych, grup i klas, a cechami są solidarność powszechna, klasowa, grupowa, narodowa. Materialistyczne rozumienie procesów historycznych prowadzi do wniosku, że w rzeczywistości to, co „polityczne”, w naturalny sposób wymaga organizacyjnego sformalizowania. Można powiedzieć, że kryterium organizacyjne charakteryzuje w pewnym stopniu społeczne formy ruchu materialnej, ludzkiej podstawy systemu politycznego. Polityczność w swoim rozwoju staje się realna, namacalna dopiero w specyficznie zmaterializowanych formach, instytucjach, instytucjach (państwie, partiach, ruchach). A jednostka występuje w postaci obywatela, posła, członka partii, organizacji. Systematyczne podejście do badania zjawisk politycznych pozwala przedstawić je jako integralny system, który może oddziaływać na swoje elementy strukturalne i oddziaływać na zewnątrz - ze społeczeństwem, innymi systemami politycznymi, ze światem zewnętrznym. Kryterium systemowe pozwala na wyodrębnienie takich cech systemu politycznego i jego elementów składowych, jak struktura hierarchiczna, jednorodność elementów, kompatybilność instytucjonalna, obecność różnorodnych powiązań, warunkowość elementów jako całości, autonomia ich zachowania. Głównym kryterium charakteryzującym dynamikę i statykę samego systemu jest jego integralność, gdyż rozwój systemu jest procesem dochodzenia do integralności. Podejście merytoryczne (esencjalne) pomaga zidentyfikować fundamentalną zasadę wszystkiego, co polityczne, na czym opierają się wszelkie zjawiska polityczne (idee, normy, relacje, procesy, instytucje). Znaczenie pojęcia „substancja” w różnych gałęziach nauki nie jest takie samo. W chemii jest pierwiastkiem, w biologii żywym białkiem, w ekonomii politycznej pracą, w filozofii materią. W politologii władza polityczna jest traktowana jako substancja, a system polityczny jako mechanizm jej realizacji. Kryterium zasadnicze (władza) jest wszechobecne dla systemu politycznego na wszystkich etapach jego istnienia, niezależnie od czynników ekonomicznych, geograficznych, religijnych, narodowych i innych. Władzę polityczną można scharakteryzować jako system stosunków silnej woli społeczeństwa klasowego, które są zdeterminowane interesami warstw i klas społecznych, wyrażonymi w działalności organizacji politycznych. Ma kilka poziomów funkcjonowania i realizacji. Po pierwsze, jest to władza określonych zrzeszeń politycznych (partii politycznych, organizacji i ruchów społeczno-politycznych). Jest wdrażany poprzez ich struktury zarządzania organizacyjnego. Ten – instytucjonalny – poziom władzy politycznej jest najbardziej widoczny i realny. Po drugie, można wyznaczyć koalicyjny poziom władzy, odzwierciedlający całokształt dążeń władzy lub kilka jednorodnych społecznie organizacji politycznych, albo blok organizacji politycznych, albo blok partii i stowarzyszeń, które odzwierciedlają interesy różnych społeczności społecznych. W takim przypadku władzę sprawują organy tymczasowe lub stałe, takie jak okrągłe stoły, rady frakcji parlamentarnych. Po trzecie, konieczne wydaje się wyróżnienie ogólnego poziomu władzy politycznej. Skupiają się tutaj wyniki konsensusu politycznego osiągniętego w toku rywalizacji i współdziałania różnych sił politycznych. Jeżeli takie skutki znajdują odzwierciedlenie w aktach prawnych, to władza polityczna pokrywa się z władzą państwową i jest sprawowana przez państwo. W innych przypadkach jest ona realizowana za pośrednictwem organów politycznych z reguły o charakterze wieloczasowym (konferencje porozumienia narodowego, fronty ludowe, krajowe itp.). Konkretne ujęcie historyczne, w zależności od sfer życia społeczeństwa, pozwala wyodrębnić społeczno-ekonomiczne (rodzaje i formy własności narzędzi i środków produkcji, charakter pracy, podstawowe zasady zarządzania), społeczno-strukturalne (obecność lub brak pewnych klas, warstw), społeczno-kulturowe (poziom wykształcenia ludności, realia wszechstronnego rozwoju jednostki), polityczne (rzeczywistość samorządności ludu, przynależność klasowa władzy politycznej), prawne (zakres praw i wolności demokratycznych obywateli zapisanych w ustawie, dostępność gwarancji ich realizacji, legitymizacja władzy politycznej, stan praworządności) . Tak więc polistrukturalna natura realnego świata, społeczeństwa ludzkiego determinuje różnorodność odpowiednich kryteriów, a zrozumienie, że zjawiska polityczne jako całość tworzą system charakteryzujący się ciągłym ruchem, z góry determinuje ich złożone i dialektyczne zastosowanie. Systemy polityczne „żyją”, funkcjonują w czasie i przestrzeni, ponieważ stanowią jedną z głównych form ruchu materii klasowej. Można je klasyfikować według różnych zasad. W szczególności, w zależności od ustroju politycznego, rozróżnia się demokratyczne i totalitarne systemy polityczne. Z punktu widzenia teorii marksistowskiej, mającej za podstawę klasyfikacji kategorię „formacji społeczno-ekonomicznej”, wyróżnia się systemy polityczne społeczeństwa niewolniczego, feudalnego, burżuazyjnego i socjalistycznego. Uwzględnienie czynników geograficznych, terytorialnych pozwala nam mówić o systemach europejskich, azjatyckich, północnoamerykańskich i innych systemach regionalnych. Cechy narodowe, religijne, językowe, wspólne i specjalne z góry determinują charakterystykę arabskiego, hinduskiego, muzułmańskiego i innych systemów politycznych. W ramach systemu politycznego danego społeczeństwa jego elementy strukturalne mogą również działać jako swoiste ustroje-formacje: państwo, partie polityczne, stowarzyszenia społeczno-polityczne. 2. Wzorce rozwoju systemu politycznego społeczeństwa” Charakterystyka rozwoju systemu politycznego (w tym aspekty powstawania, funkcjonowania, struktury i natychmiastowego rozwoju) przez pryzmat kryteriów oznacza początkowy etap kategorycznego poziomu wiedzy o tym procesie. Tutaj zapewnione jest utrwalenie zmian ilościowych i jakościowych, przejście od niższych do wyższych form ruchu, sprawdzana jest zgodność pozycji teoretycznych z praktyką historyczną. Kolejny etap to bardziej pogłębione badanie tego procesu, a mianowicie: wyodrębnienie i klasyfikacja wzorców rozwoju ustroju politycznego społeczeństwa. Wzorce rozwoju systemu politycznego to obiektywne, stabilne, powtarzające się powiązania, charakteryzujące zasadniczą jedność i dynamizm zjawisk politycznych na różnych etapach życia. Ostatecznie są to obiektywne wyniki subiektywnej społeczno-historycznej aktywności ludzi, wpisujące się poprzez wiele wypadków i odchyleń w konkretne zrównoważone trendy. System polityczny, jak każde złożone zjawisko, składa się z przeciwnych stron, które są w relacji sprzeczności. Postanowienie, przezwyciężanie takich sprzeczności jest wewnętrznym źródłem jej samorozwoju. Ogromne znaczenie dla procesu rozwojowego mają sprzeczności wewnętrzne o charakterze obiektywnym, immanentne w każdym systemie politycznym. Rozwiązanie takich sprzeczności nie oznacza ich eliminacji przez wyeliminowanie jednej z przeciwstawnych stron, ale uzyskanie przez tę drugą każdorazowo jakościowo nowej, wyższej formy ruchu. Przykładem jest aktywność państwa demokratycznego na rzecz przezwyciężenia jednej z głównych sprzeczności społeczeństwa klasowego – między państwem a obywatelem. Rozwijając się, państwo pod wpływem demokratycznych instytucji społeczeństwa obywatelskiego tworzy zespół instytucji politycznych i prawnych oraz reżimów regulacyjnych, które zapewniają wolność i rozwój jednostki. Znajduje to odzwierciedlenie w konstytucjach i innych aktach prawnych. Trwa ciągła walka o zmianę równowagi między potrzebami obywateli w samorządzie a przeciwdziałaniem temu przez biurokratyczny aparat państwa w kierunku zwiększenia stopnia udziału mas w kierowaniu sprawami państwa. Sprzeczności o charakterze subiektywnym, spowodowane rozbieżnością między postawami ideowymi i politycznymi, psychologicznymi i prawnymi jednostek, organizacji o moralności, ładzie i porządku panującym w społeczeństwie, rozwiązuje się albo przez niszczenie, eliminowanie negatywnych przejawów, albo przez osiągnięcie konsensusu między zainteresowanymi stronami. Powstawanie i rozwiązywanie sprzeczności w politycznej sferze życia społeczeństwa jest procesem rzeczywistym, korelującym z czasowymi, przestrzennymi i innymi parametrami porządku wewnętrznego i zewnętrznego. Jest to proces, który powoduje krystalizację wzorców rozwoju systemu politycznego. Spośród wszystkich różnorodnych podstaw klasyfikacji wzorów politycznych wypracowanych przez naukę najbardziej ogólne znaczenie mają takie kryteria, jak instytucjonalność, głębia i uniwersalność ich historycznego działania oraz istota klasowa. Pozwalają wyróżnić ogólne wzorce historyczne, funkcjonujące w ramach historii politycznej ludzkości i charakteryzują przeszłość, teraźniejszość i przyszłość form politycznych ruchu materii klasowej w ogóle. Jest to uwarunkowanie zjawisk politycznych przez czynniki ekonomiczne i klasowe; wzmocnienie struktury politycznej społeczeństwa; interakcja instytucji politycznych i prawnych; zwiększenie roli prawa w społeczeństwie itp. Wzorce interformacyjne są nieodłącznie związane z co najmniej dwoma formacjami społeczno-gospodarczymi. Na przykład systemy polityczne wszystkich typów charakteryzują się konfliktami klasowymi, międzyetnicznymi, rasowymi i przejściami od jednego typu systemu do drugiego poprzez rewolucje społeczne, zamachy stanu w sposób pokojowy i niepokojowy. Pokojowe współistnienie różnych typów systemów politycznych jest naturalne w warunkach ery nuklearnej. Według Denisa Szewczuka wzorce w ramach tej samej formacji społeczno-gospodarczej odzwierciedlają istotne, stabilne powiązania systemów politycznych tego samego typu. Systemy polityczne krajów burżuazyjnych charakteryzują: reżimy demokracji pluralistycznej, trójpodział władzy, system dwu- lub wielopartyjny. Za ustrojami państw socjalistycznych działa ustanowienie dyktatury proletariatu i kierowniczej roli partii proletariackiej, biurokratyzacja i scalanie aparatu partyjno-państwowego, deklaracja demokracji i samorządności itd. jako prawidłowości. W systemie politycznym danego społeczeństwa można wyróżnić wzorce ogólnosystemowe, charakteryzujące system jako całość, oraz wzorce wewnątrzorganizacyjne, wyrażające powiązania między jego elementami strukturalnymi i komponentami. Jest to nieuchronność integracji gospodarczej wszystkich składników systemu, uwarunkowanie tworzenia partii politycznych przez społeczne rozwarstwienie społeczeństwa, ciągły wzrost i biurokratyzację aparatu państwowego oraz ciągłą walkę o jego redukcję itp. Czyniąc to, pamiętaj o następujących kwestiach: - po pierwsze, wymienione prawidłowości (ogólne historyczne, międzyformacyjne, formacyjne) są niejako załamane we własnych prawidłowościach określonego systemu politycznego; - po drugie, prawa poszczególnych elementów i składników systemu nie mogą być sprzeczne z prawami ogólnosystemowymi, ale ich interakcja nie rozwija się tylko na podstawie stosunku części do całości, ale wyraża złożoną dialektykę różnych poziomych i linki pionowe, wewnętrzne i zewnętrzne. 3. Państwo w systemie politycznym społeczeństwa” W ujęciu historycznym państwo można uznać za pierwszą organizację polityczną. Naturalne jest, że termin „polityka” i wywodzące się z niego słowa wywodzą się od słowa „polityka”, którym starożytni Grecy określali swoje miasta-państwa. Różne ludy państwa powstawały w różny sposób, na różnych etapach rozwoju, w różnych okresach historycznych. Ale wspólne dla nich wszystkich były takie czynniki, jak doskonalenie narzędzi pracy i jej podziału, pojawienie się stosunków rynkowych i nierówności majątkowych, tworzenie grup społecznych, stanów, klas, świadomość ludzi wspólnych i grupowych (klasowych) interesów . Państwo stało się pierwszą, ale nie ostatnią i nie jedyną organizacją polityczną społeczeństwa klasowego. Obiektywnie ukształtowane stosunki międzyludzkie dały początek nowym politycznym formom ruchu materii społecznej. Historia pokazuje, że wraz z państwem iw jego ramach powstają różnego rodzaju stowarzyszenia niepaństwowe, odzwierciedlające interesy określonych klas, stanów, ugrupowań, narodów i uczestniczące w życiu politycznym społeczeństwa. Na przykład Arystoteles wspomina o częściach gór, równinach i nadmorskiej części miasta Aten będących właścicielami niewolników. W warunkach społeczeństwa feudalnego duży wpływ na sprawowanie władzy politycznej wywierały rozmaite zrzeszenia właścicielskie – gminy, cechy, warsztaty. Szczególną rolę w tym zakresie odgrywały instytucje kościelne, które pełniły funkcję organizacyjnego i ideowego wsparcia klas rządzących. W społeczeństwie burżuazyjnym i socjalistycznym oprócz państwa istnieją różnego rodzaju partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia społeczne kobiet i młodzieży, organizacje przemysłowców i rolników, odzwierciedlające w swojej działalności interesy określonych sił społecznych i wywierające wpływ na politykę. A jednak państwo zajmuje centralne miejsce w życiu politycznym i społecznym każdego kraju. Powyższe wynika z następującego. 1. Państwo działa przede wszystkim jako alternatywa dla bezowocnej walki między różnymi grupami społecznymi, warstwami, klasami o sprzecznych interesach. Zapobiegał samozniszczeniu społeczeństwa ludzkiego na najwcześniejszym etapie naszej cywilizacji i zapobiega temu dzisiaj. W tym sensie „dała życie” systemowi politycznemu społeczeństwa w jego współczesnym znaczeniu. Jednocześnie nikt inny jak państwo, w całej historii ludzkości, pogrążył swoich poddanych tysiąc razy w morderczych i regionalnych konfliktach zbrojnych, wojnach, w tym dwóch wojnach światowych. W niektórych przypadkach (jako agresor) państwo było i jest instrumentem pewnych ugrupowań politycznych, odzwierciedlającym interesy warstw rządzących, klas społecznych. W innych przypadkach (jako obrońca) często wyraża interesy całego narodu. 2. Państwo może być postrzegane jako forma organizacyjna, jako związek ludzi zjednoczonych do wspólnego życia. Historyczne, ideologiczne, społeczno-ekonomiczne związki jednostek z państwem uzyskują skoncentrowany wyraz w politycznej i prawnej kategorii obywatelstwa. Każdy z członków „wspólnoty państwowej” jest zainteresowany jej istnieniem, ponieważ osobistą niezależność i swobodę w komunikowaniu się ze współobywatelami, ochronę rodziny i mienia oraz gwarancję bezpieczeństwa przed wtargnięciem do życia prywatnego z zewnątrz zapewnia Stan. Jako obywatel jednostka nabywa stabilne pierwotne cechy polityczne, które stają się podstawą jej uczestnictwa w życiu politycznym kraju, w działalności stowarzyszeń i ruchów społeczno-politycznych, partii politycznych itp. Innymi słowy, przede wszystkim poprzez państwo jednostka „włącza się” w system polityczny społeczeństwa. Jednocześnie istnieje zespół sprzeczności między państwem a poszczególnymi obywatelami (niezależnie od tego, do jakiej klasy należą), który generalnie charakteryzuje się jako jedna z głównych wewnętrznych sprzeczności ustroju politycznego społeczeństwa. Są to sprzeczności między demokracją a biurokracją w sferze władzy ustawodawczej i wykonawczej, między tendencjami rozwoju samorządu a ograniczonymi możliwościami jego realizacji itp. Sprzeczności te gwałtownie się pogłębiają, gdy państwo dąży do wyraźnej klasy, narodowej, polityka rasowa w stosunku do obywateli, którzy nie należą do dominujących politycznie grup społecznych. 3. Wśród czynników, które doprowadziły do powstania państwa, ważne miejsce zajmuje rozwarstwienie klasowe społeczeństwa. Wynika z tego, że państwo jest organizacją polityczną klasy gospodarczo dominującej. A jednak marksistowsko-leninowska charakterystyka klasowej istoty państwa jako organu ucisku słusznie odzwierciedla tylko szczególny stan w rozwoju społeczeństwa, gdy powstaje w nim takie napięcie klasowe (spowodowane z reguły konfliktami zbrojnymi, kryzys gospodarczy i duchowy), który może wysadzić społeczeństwo, doprowadzając go do stanu chaosu. W zwykłych, normalnych okresach społeczeństwa klasowego panują ogólne więzi społeczne, silniejsze i bardziej twórcze niż antagonizmy klasowe. Warto zwrócić uwagę na pomysł F. Engelsa, że w realnym świecie metafizyczne przeciwieństwa biegunowe istnieją tylko podczas kryzysów, że cały wielki bieg rozwoju odbywa się w formie interakcji. Państwo z racji swego celu społecznego nie może stale funkcjonować w reżimie dominacji i przemocy. Jak pokazuje historia, działania tego typu państw (despotycznych, autorytarnych) mają swoje granice czasowe, które wraz z rozwojem cywilizacji są coraz bardziej zawężane. Klasowy charakter państwa łączy je z innymi zjawiskami politycznymi. Dlatego przed państwem i systemem politycznym jako całością stoją te same zadania: wprowadzenie walki klasowej w główny nurt cywilizowanej walki politycznej, opartej na zasadach demokracji i prawa; skierować wysiłki przeciwstawnych warstw, klas i ich organizacji politycznych na konstruktywne rozwiązanie problemów ogólnospołecznych, a więc jednocześnie klasowych. 4. Państwo było pierwszym skutkiem działalności politycznej ludzi, w jakiś sposób zorganizowanych i reprezentujących interesy określonych grup i warstw społecznych. Doprowadziło to do jego pretensji do powszechności relacjonowania zjawisk politycznych, a przejawy terytorialności i władzy publicznej nadawały znaczenie państwu jako formie schroniska politycznego różnych podmiotów społecznych i narodowych, a także rozmaitych organizacji i partii wyrażających ich interesy, prawdziwe. Państwowość jest formą istnienia społeczeństwa klasowego. Pod tym względem państwo pełni rolę ponadklasowego arbitra. Ustawowo ustanawia „reguły gry” dla partii politycznych i stowarzyszeń społecznych, stara się uwzględniać w swojej polityce zakres ich różnorodnych, czasem antagonistycznie sprzecznych interesów. Państwo demokratyczne dąży do zapewnienia nie tylko normalnego pokojowego współistnienia politycznego, ale także pokojowej zmiany władzy państwowej, jeśli zajdzie taka historyczna potrzeba. Państwo jako forma wspólnoty politycznej pod względem terytorialnym pokrywa się z ustrojem politycznym społeczeństwa. Zgodnie z treścią i cechami funkcjonalnymi pełni funkcję elementu systemu politycznego. 5. Państwo jest najważniejszym czynnikiem integrującym, spajającym w jedną całość system polityczny i społeczeństwo obywatelskie. Państwo ze względu na swoje społeczne pochodzenie zajmuje się sprawami wspólnymi. Zmuszona jest zajmować się ogólnospołecznymi problemami – od budowy domów dla osób starszych, urządzeń komunikacyjnych, arterii komunikacyjnych po energię, bezpieczeństwo środowiska dla przyszłych pokoleń ludzi. Jako główny właściciel środków produkcji, ziemi, jej podglebia, finansuje najbardziej kapitałochłonne gałęzie nauki i produkcji oraz ponosi ciężar wydatków obronnych. Jako organ zarządzający sprawami publicznymi państwo poprzez aparat, materialne dodatki (policja, więzienie itp.) zachowuje pewną integralność ustroju politycznego, zapewnia rządy prawa w społeczeństwie. Oczywiście pojawia się tu wiele sprzeczności, które można warunkowo sprowadzić do przesadnego rozumienia roli państwa w życiu społeczeństwa i bagatelizowania znaczenia jednostki. Za socjalne i demokratyczne można więc uznać tylko takie państwo, w którym tworzone są warunki do realizacji praw i wolności człowieka. Suwerenność władzy państwowej ma dla ustroju politycznego społeczeństwa ważną wartość konsolidacyjną. Tylko państwo ma prawo działać w kraju i poza nim w imieniu ludzi i społeczeństwa. Wejście systemu politycznego danego społeczeństwa do światowej wspólnoty politycznej będzie w dużej mierze przeceniać realizację suwerennych cech państwa. 6. System polityczny ze względu na ruchliwość stosunków ekonomicznych, społecznych i klasowych, zmienność ideologiczną! a aura psychologiczna jest w ciągłym ruchu. Wszystkie jego elementy i komponenty działają niejako jednakowo, łącząc i koordynując interesy grup społecznych oraz kształtując decyzje polityczne. Gdy pojawiają się nadzwyczajne sytuacje społeczne (występują klęski żywiołowe, zmienia się forma rządów lub ustroju politycznego), szczególną rolę w ich rozwiązaniu przypisuje się państwu. Co więcej, w tym przypadku mówimy nie tylko o państwie, ale o jego istotnej manifestacji - władzy państwowej. Tylko prawomocna władza państwowa może zapewnić względnie bezbolesne i bezkrwawe przejście do nowego stanu społeczeństwa. Każda działalność polityczna jest ostatecznie powiązana w taki czy inny sposób z władzą państwową. Można spierać się o to, jakie czynniki leżą u podstaw powstania państwa, którego interesy wyrażają określone nowoczesne formacje państwowe. Ale jest aksjomatem, że władza państwowa jest kwintesencją wyniku politycznej aktywności ludzi i ich zrzeszeń. I bez względu na to, co zostało zapisane w dokumentach programowych różnych partii politycznych z różnych czasów, jedno jest pewne: potrzebują one władzy państwowej do realizacji deklaratywnych lub tajnych celów. Najważniejszą rzeczą w państwie nie jest możliwość zjednoczenia ludzi, nie terytorium, ale posiadanie władzy. Dlatego niezwykle ważne jest, aby całe społeczeństwo stworzyło jasny, sprawnie działający mechanizm prawny kształtowania i sprawowania władzy państwowej. 4. Prawo i ustrój społeczeństwa Z historycznego punktu widzenia prawo poprzedza zjawiska polityczne. Jego pochodzenie i rozwój można schematycznie przedstawić w następujący sposób. Człowiek, pojawiając się na Ziemi jako gatunek i każdorazowo pojawiając się osobiście, chroni swoje życie, wolność, własność (najpierw instynktownie, a potem świadomie), czyli we współczesnym sensie faktycznie realizuje swoje prawa do życia, wolności, własności. Jednocześnie pojawiają się sprzeczności między ludźmi i w konsekwencji konieczność pogodzenia wolności jednej osoby z wolnością drugiej, ograniczając wolność obu. Ustalanie granic działania wolności i sprawdzanie ich przez praktykę porozumiewania się oznacza ustanowienie miernika wolności wyrażania woli i działań każdej jednostki, wyłonienie normy postępowania zgodnej z tym miernikiem. Przez tysiąclecia wymienione aspekty ludzkiej egzystencji – życie, wolność, własność i jej ochrona – były nierozłączne i miały specyficzny, spersonifikowany charakter, który determinował przypadkowy sposób regulowania relacji między ludźmi. Sytuacje życiowe dość często się powtarzają, w związku z czym w procesie porozumiewania się między ludźmi stopniowo zaczęły powstawać przyzwyczajenia, stereotypy, które z jednej strony zapewniały swobodę działania, a z drugiej ograniczały ją do rozsądnego i sprawiedliwego (z punktu widzenia większości społecznej lub określonej siły społecznej) ramy. Ustalono ogólnie przyjętą miarę, to znaczy normę (regułę) wspólną dla określonego kręgu ludzi (rodziny, klanu itp.). Początkowo te uwarunkowane naturą zasady życia istniały w formie mononorm, łącząc zasady religijne, moralne, estetyczne i ekologiczne. Nie miały one podziału na prawa i obowiązki i miały charakter organizacyjno-regulacyjny. W dobie gospodarki zawłaszczającej regulowały one wydobycie i dystrybucję żywności, ustalały porządek i strukturę organów państwowych, procedury rozstrzygania sporów, odprawiania rytuałów, rytuałów itp. Innymi słowy, takie mononormy spełniały niemal te same funkcje, co nowoczesne normy prawne. I choć z przyzwyczajenia i tradycji wykonywano je przeważnie dobrowolnie, to za ich naruszenie groziły sankcje – nagana, wygnanie z plemienia, uszczerbek na zdrowiu, kara śmierci. Podmiotami stosowania mononorm byli starsi krewni, społeczeństwo jako całość. Legendy, mity i legendy służyły jako główna forma (źródło) zachowania i przekazywania materiału normatywnego kolejnym pokoleniom. Warto zauważyć, że już na tym etapie rozwoju człowieka istniały trzy główne metody regulacji, które przetrwały do dziś – zakazy, zezwolenia i pozytywny obowiązek. Na przykład zakazy (tabu) pod groźbą najcięższych kar zakazywały eksterminacji zwierząt określonych gatunków, wchodzenia na „świętą górę” i zawierania małżeństw spokrewnionych. Zezwolenia regulowały terminy i miejsca zbioru owoców, używanie powszechnych narzędzi i środków łowiectwa i rybołówstwa. Obowiązek pozytywny miał na celu zorganizowanie niezbędnych zachowań w procesie gotowania, budowania mieszkań, rozpalania i utrzymywania ognia, wytwarzania narzędzi, pojazdów. W dobie kształtowania się gospodarki produkcyjnej, tj. wraz z pojawieniem się rolnictwa, hodowli bydła i rzemiosła, stopniowego rozwarstwienia społeczeństwa na grupy, warstwy i klasy, zaczyna się rozbijanie mononorm na właściwe normy prawne, moralne i religijne. Ponadto pojawiają się normy, które wyznaczają specyfika produkcji rolnej, życie codzienne, obrzędy religijne i społeczne zróżnicowanie społeczeństwa. Wraz z narodzinami pisma i rzemiosła, rozwojem ludzkiej wiedzy o zjawiskach przyrodniczych, nabywaniem doświadczenia produkcyjnego, następuje kumulacja norm, które określają, co jest konieczne, co może, a czego nie może zrobić człowiek w odpowiednich okolicznościach. Istnieje potrzeba usprawnienia, zapewnienia stabilności i nieuchronności ich stosowania, czyli utrwalenia norm prawnych (na tablicach kamiennych, glinianych i drewnianych), ich usystematyzowania (według obszarów działalności, obrzędów religijnych) i zapewnienia ich realizacji (środki przymusu, strach religijny, autorytet). Jednym z pierwszych usystematyzowanych „aktów” prawnych w historii ludzkości były kalendarze rolnicze, odzwierciedlające rozumienie przez człowieka cyklicznej natury zjawisk kosmicznych i ziemskich i zestawiane zgodnie z ruchem ciał niebieskich (gwiazdy, słońce, księżyc). Słoneczne, księżycowe kalendarze rolnicze we wczesnych społeczeństwach rolniczych (Mezopotamia, Egipt itp.), niezależnie od ich rzeczywistego pochodzenia (z ziemi kosmicznej czy naturalnej), były jednocześnie największym osiągnięciem ludzkiej cywilizacji i nowym etapem świadomości i rozwoju prawa. Wraz z umacnianiem się państwa jako głównej formy organizacji społeczeństwa pojawiają się nowe pisane źródła prawa (ustawy, kodeksy, kodeksy ustaw). Nierówności fizyczne i społeczne, czynniki historyczne, demograficzne i inne determinują odmienną treść norm prawnych. Szereg starożytnych aktów prawnych (prawa Hammurabiego, reformy Solona, prawa Manu) odzwierciedlało próby społecznie sprawiedliwego rozwiązania problemów. W innych źródłach (Ustawy 12 tablic, Salichnaya Prawda, Russkaya Pravda) dość wyraźnie wyraża się stanowy charakter regulacji prawnej. Tak więc rosyjska Prawda przewidywała za zabójstwo niewolnika nagrodę dla jego pana w wysokości 5 hrywien, za zabójstwo wolnego człowieka - 40 hrywien, a za zabójstwo książęcego kombatanta - podwójną wirę 80 hrywien . W okresie historii nowożytnej wzrasta struktura systemów społecznych, wzrasta rola państwa w działalności prawodawczej, a rzeczywiste relacje komplikują się. Wszystko to determinuje pewne cechy norm prawnych. Wyspecjalizują się, istnieje potrzeba ich kompleksowego zastosowania w regulacji stosunków społecznych (normy materialne i proceduralne, normy prawa publicznego i prywatnego itp.). Utrwalają się logicznie zweryfikowane i przetestowane wewnętrzne i zewnętrzne powiązania systemowe między elementami norm, struktury prawne różnych szczebli, formują się formacje instytucjonalne, coraz większa jest rola świadomości prawnej w działaniach stanowienia i urzeczywistniania prawa zauważalny. W ten sposób powstały pewne systemy powiązanych ze sobą i wzajemnie oddziałujących norm (zasad postępowania), odzwierciedlających miarę ludzkiej wolności, stowarzyszeń ludzi w określonym społeczeństwie. Znaczenie i rola prawa w systemie politycznym społeczeństwa pozwalają zrozumieć następujące aspekty ich relacji. 1. Prawo jest wynikiem działalności osoby, społeczeństwa i państwa, wyznaczając granice wolności człowieka. W społeczeństwie zorganizowanym przez państwo takie granice (aspekty) wolności są zapisane w oficjalnych dokumentach normatywnych i zapewnione przez władzę państwa i autorytet społeczeństwa. Dlatego wszystkie strukturalne elementy systemu politycznego, w tym samo państwo, zmuszone są do dostosowania swoich roszczeń politycznych, uwzględniając te ograniczenia. 2. Prawo niesie ze sobą potencjał wartości społecznej, będąc jednym ze składników normatywnych podstaw organizacji i funkcjonowania społeczeństwa. W jego ramach ustanawiane są instytucje polityczne, określane są uprawnienia elementów strukturalnych systemu politycznego. Stosunki dotyczące władzy państwowej, stosunki między organami państwowymi, partiami politycznymi, stowarzyszeniami społecznymi i obywatelami z innymi państwami ubierają się w formę prawną. Innymi słowy, prawo działa jako wysoce skuteczny i celowy środek regulowania najważniejszych stosunków społecznych. 3. Prawo jest rodzajem baterii wolicjonalnych dążeń ludzi: jednostek, grup społecznych, klas, społeczeństwa jako całości. W prawie osiąga się najwyższy konsensus (zgoda) wszystkich woli, który określa miarę wolności każdej jednostki i stowarzyszenia w społeczeństwie. Ze względu na swoją ustrukturyzowaną i systematyczną naturę prawo może kumulować wolicjonalne aspiracje na różnych poziomach organizmu społecznego, a zatem działać jako forma realizacji autonomii społeczno-politycznej jednostek, ich zbiorowości, wspólnot narodowych i religijnych. 4. Prawo pełni rolę ogniwa łączącego i pośredniczącego między systemem politycznym a społeczeństwem obywatelskim. Z jednej strony gromadzi i absorbuje różnorodne informacje społeczne (istotne prawnie i politycznie), z drugiej przekłada postulaty polityczne na język ściśle określonych i narzuconych przez państwo reguł postępowania, tworzy formularze proceduralne do tłumaczenia je w działalność człowieka. Teksty normatywnych aktów prawnych łączą zazwyczaj ogólną ocenę polityczno-prawną regulowanych stosunków społecznych, co jest bardzo ważne dla prawidłowego rozumienia i stosowania prawa, umacniania praworządności i porządku w państwie. 5. Prawo jest niezbędnym czynnikiem stabilizującym w systemie politycznym. Porządek i stabilność stosunków politycznych regulowanych prawem zapewnia fakt, że reguły prawa nie mają charakteru jednorazowego. Przeznaczone są do długotrwałego istnienia i realizowane są w ściśle uregulowanych formach proceduralnych. 6. Źródłem prawa są nie tylko akty normatywne państwa, ale także zwyczaje, precedensy, a także decyzje (ustawy) wydawane w referendum ogólnokrajowym. W tych przypadkach regulacyjna i prewencyjna moc prawa nabiera charakteru ogólnospołecznego, ogólnoobywatelskiego, wykraczającego poza zjawiska czysto polityczne. Na zakończenie tego i jako prolog do następnego rozdziału zauważamy, że prawo i państwo są wynikiem rozwoju naszej cywilizacji, osiągnięcia kultury uniwersalnej. Wiążą się z nimi postęp społeczny, korzystanie z naturalnych i nabytych praw i wolności człowieka oraz kształtowanie demokratycznego reżimu prawnego. Potrzeba osoby i społeczeństwa dla dalszego rozwoju państwa i prawa, rosnąca wartość społeczna tego ostatniego z konieczności determinują powstanie idei i realne procesy kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego i rządów prawa. Rozdział 8. Społeczeństwo obywatelskie i rządy prawa 1. Pojęcie społeczeństwa obywatelskiego Kategoria „społeczeństwo obywatelskie” historycznie odzwierciedla szczególny wycinek rozwoju ludzkości, charakteryzujący się pragnieniem myślących ludzi wszechczasów tworzenia modelu idealnego ładu społecznego, w którym panowałby rozum, wolność, dobrobyt i sprawiedliwość. Kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego zawsze wiązało się w ten czy inny sposób z problemami poprawy państwa, podniesienia roli prawa i prawa. Tak więc w starożytnym świecie obiektywnie służyła temu teoria eidos (idea państwa) Platona. Należy też wziąć pod uwagę stwierdzenie Arystotelesa, że państwo jest zbiorem obywateli wystarczającym do samowystarczalnego istnienia, czyli niczym więcej niż społeczeństwem obywatelskim. Cyceron, uzasadniając prawną równość ludzi, napisał: „…prawo jest ogniwem łączącym społeczeństwo obywatelskie, a prawo ustanowione przez prawo jest takie samo dla wszystkich…”. Na tym etapie rozwoju człowieka społeczeństwo obywatelskie było całkowicie utożsamiane z państwem. Trwało to dość długo i wynikało z poziomu rozwoju stosunków gospodarczych i społeczno-politycznych (prymitywne formy podziału pracy, początkowy etap rozwoju stosunków towarowo-pieniężnych, nacjonalizacja życia publicznego, kastowy charakter struktury społecznej). Konsekwentny rozwój stosunków społecznych przesądził także o przekształceniu poglądów naukowców na społeczeństwo obywatelskie. Na przełomie XVI-XVII wieku. w pracach N. Machiavellego, G. Greece, T. Hobbesa, J. Locke'a, C. Montesquieu, J.-J. Rousseau był już motywowany korespondencją ze społeczeństwem obywatelskim nie ze wszystkich, a jedynie postępowymi, ich zdaniem, formami rządów opartymi na prawie naturalnym, zasadach umownych. W szczególności J. Locke uważał, że „monarchia absolutna… jest niezgodna ze społeczeństwem obywatelskim, a zatem nie może być w ogóle formą rządu obywatelskiego”. Machiavelli uważał, że najlepszą formą państwa jest państwo mieszane, składające się z monarchii, arystokracji i demokracji, z których każde ma na celu powstrzymanie i ochronę innych. Filozoficzny opis podstaw społeczeństwa obywatelskiego znajdujemy u I. Kanta. Za główne uważał następujące pomysły: a) człowiek musi wszystko stworzyć sam i musi być odpowiedzialny za to, co stworzył; b) zderzenie ludzkich interesów i potrzeba ich ochrony są motywacją do samodoskonalenia ludzi; c) wolność obywatelska, prawnie zagwarantowana ustawowo, jest niezbędnym warunkiem samodoskonalenia, gwarancją zachowania i podniesienia godności ludzkiej. Idee te z pewnością można umieścić u podstaw teorii społeczeństwa obywatelskiego. Kant, przenosząc koncepcję antagonizmu między jednostkami jako bodźca do ich samorozwoju na relacje między państwami, konkluduje, że dla ludzkości największym problemem, do rozwiązania którego zmusza ją natura, jest osiągnięcie uniwersalnego, legalnego społeczeństwa obywatelskiego. W. Humboldt, przyjmując filozoficzną naukę Kanta, próbował na konkretnych przykładach ukazać sprzeczności i różnice między społeczeństwem obywatelskim a państwem. Pierwszemu przypisał: a) system krajowych, publicznych instytucji tworzonych przez same jednostki; b) prawo naturalne i zwyczajowe; c) osoba. Państwo, w przeciwieństwie do społeczeństwa obywatelskiego, składa się, jego zdaniem, z: a) z systemu instytucji państwowych; 6) prawo pozytywne wydane przez państwo; c) obywatel. Hegel odegrał ważną rolę w kształtowaniu idei społeczeństwa obywatelskiego, definiując je jako sferę prywatnych interesów. Zaliczył tu także rodzinę, stosunki klasowe, religię, prawo, moralność, wychowanie, prawa i wynikające z nich wzajemne stosunki prawne podmiotów. Hegel przypisywał szczególną rolę przeciwstawnym sobie jednostkom. „W społeczeństwie obywatelskim każdy jest dla siebie celem, wszyscy inni są dla niego niczym. Ale bez relacji z innymi nie może osiągnąć pełnego zakresu swoich celów”. K. Marks i F. Engels dokonali materialistycznego opisu analizowanego zjawiska i kategorii, która je odzwierciedla. Pisali: „Społeczeństwo obywatelskie obejmuje wszelką materialną komunikację jednostek na pewnym etapie rozwoju sił wytwórczych, obejmuje całe życie handlowe i przemysłowe danego etapu i w tym zakresie wykracza poza granice państwa i narody, choć z drugiej strony musi znowu działać na zewnątrz w postaci narodowości i być budowane wewnątrz w postaci państwa. Analiza danych historycznych i powyższych wyroków pokazuje, że proces kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego jest złożony i sprzeczny. Obejmuje dziesiątki wieków, począwszy od pojawienia się elementów społeczeństwa obywatelskiego w świecie starożytnym (Ateny, Rzym), obejmuje takie „ośrodki” średniowiecza jak wolne miasta Lubeka, Nowogród, aż po rozwinięte systemy społeczne Europy i Ameryki w czasach nowożytnych. Kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego zależy od stopnia rozwoju stosunków gospodarczych i prawnych, realiów wolności osobistej i ekonomicznej jednostek, skuteczności mechanizmu kontroli publicznej nad strukturami władzy państwowej. Cechy społeczeństwa obywatelskiego są nieodłączne od każdego systemu społecznego, ale mogą mieć różny stopień rozwoju. A więc przez pewien czas są w powijakach, w warunkach państwa totalitarnego mogą być czasowo stłumione, znajdują się w stanie ściśniętej sprężyny, z wyraźnym klasowym charakterem ustroju społecznego, są dozowane i dopiero po osiągnięciu równowagi społecznej iw warunkach demokratycznej państwowości prawnej rozwijają się i stają się dominujące. Współczesne rozumienie społeczeństwa obywatelskiego zakłada, że posiada ono zespół zasadniczych cech. Brak lub niedorozwój niektórych z nich umożliwia określenie stanu „zdrowia” organizmu społecznego i niezbędnych kierunków jego samodoskonalenia. Rozważmy te znaki bardziej szczegółowo. Społeczeństwo obywatelskie to wspólnota wolnych jednostek. Z ekonomicznego punktu widzenia oznacza to, że każda osoba jest właścicielem. Naprawdę posiada środki, których człowiek potrzebuje do normalnego życia. Może swobodnie wybierać formy własności, określać zawód i rodzaj pracy oraz rozporządzać rezultatami swojej pracy. W kategoriach społecznych przynależność jednostki do określonej wspólnoty społecznej (rodziny, klanu, klasy, narodu) nie jest absolutna. Może istnieć samodzielnie, ma prawo do wystarczająco samodzielnej samoorganizacji, by zaspokoić swoje potrzeby i interesy. Polityczny aspekt wolności jednostki jako obywatela polega na jej niezależności od państwa, tj. na możliwości np. przynależności do partii lub stowarzyszenia politycznego krytykującego istniejący rząd, prawa do udziału lub nie brać udziału w wyborach władz państwowych i samorządu terytorialnego. Wolność jest uważana za bezpieczną, gdy jednostka poprzez określone mechanizmy (sąd itp.) może ograniczyć samowolę państwa lub innych struktur w stosunku do siebie. Społeczeństwo obywatelskie to otwarta edukacja społeczna. Zapewnia wolność słowa, w tym wolność krytyki, reklamy, dostęp do różnego rodzaju informacji, prawo do swobodnego wjazdu i wyjazdu, szeroką i stałą wymianę technologii informacyjnych i edukacyjnych z innymi krajami, współpracę kulturalną i naukową z obcym państwem i organizacji publicznych, wspomaganie działalności stowarzyszeń międzynarodowych i zagranicznych zgodnie z zasadami i normami prawa międzynarodowego. Jest oddana ogólnym zasadom humanistycznym i jest otwarta na interakcje z podobnymi formacjami na skalę planetarną. Społeczeństwo obywatelskie jest złożonym, ustrukturyzowanym systemem pluralistycznym. Oczywiście każdy organizm społeczny ma pewien zestaw cech systemowych, ale społeczeństwo obywatelskie charakteryzuje się kompletnością, stabilnością i odtwarzalnością. Obecność różnorodnych form społecznych i instytucji (związków zawodowych, partii, stowarzyszeń przedsiębiorców, towarzystw konsumenckich, klubów itp.) pozwala wyrażać i realizować najróżniejsze potrzeby i interesy jednostek, ujawniając całą oryginalność człowieka istnienie. Pluralizm jako cecha charakteryzująca strukturę i funkcjonowanie systemu społecznego przejawia się we wszystkich jego obszarach: w ekonomii są to różne formy własności (prywatna, akcyjna, spółdzielcza, publiczna i państwowa); w społecznym i politycznym - obecność szerokiej i rozwiniętej sieci formacji społecznych, w których jednostka może się manifestować i chronić; w duchowym - zapewnienie wolności ideologicznej, wykluczenie dyskryminacji ze względów ideologicznych, tolerancyjny stosunek do różnych religii, przeciwstawne poglądy. Społeczeństwo obywatelskie jest systemem samorozwojowym i samorządnym. Jednostki, jednocząc się w różne organizacje, nawiązując między sobą różne relacje, realizując swoje niekiedy sprzeczne interesy, zapewniają tym samym harmonijny, celowy rozwój społeczeństwa bez ingerencji państwa jako siły politycznej. Społeczeństwo obywatelskie ma własne, niezależne od państwa, wewnętrzne źródła samorozwoju. Co więcej, dzięki temu jest w stanie ograniczyć władzę państwa. Jedną z ważnych cech dynamiki społeczeństwa jest inicjatywa obywatelska jako świadoma i aktywna działalność na rzecz społeczeństwa. W połączeniu z takimi kategoriami moralnymi, jak obowiązek obywatelski, sumienie obywatelskie, służy jako niezawodny środek dalszego postępowego rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Społeczeństwo obywatelskie to legalne społeczeństwo demokratyczne, w którym czynnikiem łączącym jest uznanie, zapewnienie i ochrona naturalnych i nabytych praw człowieka i obywatela. Idee społeczeństwa obywatelskiego o racjonalności i sprawiedliwości władzy, o wolności i dobru jednostki odpowiadają ideom pierwszeństwa prawa, jedności prawa i prawa oraz prawnego zróżnicowania działalności różnych gałęzi władzy państwowej. Społeczeństwo obywatelskie na drodze do legalności rozwija się wraz z państwem. Praworządność można uznać za wynik rozwoju społeczeństwa obywatelskiego i warunek jego dalszego doskonalenia. Współczesny cywilizowany pogląd na te problemy jest taki, że rządy prawa nie sprzeciwiają się społeczeństwu obywatelskiemu, ale stwarzają najkorzystniejsze warunki dla jego normalnego funkcjonowania i rozwoju. Taka interakcja zawiera w sobie gwarancję rozwiązania pojawiających się sprzeczności w cywilizowany sposób, gwarancję wykluczenia społecznych kataklizmów, gwarancję pokojowego progresywnego rozwoju społeczeństwa. Społeczeństwo obywatelskie jest wolnym, demokratycznym, prawniczym społeczeństwem skupionym na konkretnej osobie, tworzącym atmosferę poszanowania tradycji i praw prawnych, ogólnohumanistycznych ideałów, zapewniającym swobodę działalności twórczej i przedsiębiorczej, stwarzającym możliwość osiągania dobrobytu i realizacji ludzkich i praw obywatelskich, organicznie rozwijających się mechanizmów ograniczania i kontroli działań państwa. Rzeczywistość XX wieku. - Rosyjskie społeczeństwo obywatelskie. Jednak wiele z jego cech i cech wciąż znajduje się na etapie rozmieszczania i formowania. Współcześnie proces ten komplikuje niestabilność struktur społeczno-politycznych, powolny dostęp do cywilizowanych stosunków rynkowych, brak szerokiej warstwy społecznej właścicieli oraz niska skuteczność mechanizmu ochrony prawnej jednostki. A jednak mimo tych trudności i różnego rodzaju kataklizmów kształtowanie się społeczeństwa obywatelskiego w Rosji idzie w parze z rozwojem świata, zachowując pozytywne doświadczenia własnej przeszłości, zachowując swoje pierwotne cechy. Wraz z przyjęciem nowej Konstytucji Federacji Rosyjskiej w dniu 12 grudnia 1993 r. proces kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego i rządów prawa otrzymał potężny impuls i pewne prawne gwarancje jego realizacji. Podstawowe idee społeczeństwa obywatelskiego zostały ustalone w konstytucji. Człowiek, jego prawa i wolności są uznane za najwyższą wartość, a uznanie, przestrzeganie i ochrona praw i wolności człowieka i obywatela jest obowiązkiem państwa. Ogłoszono podział władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą, ustanowiono gwarancje organów samorządu terytorialnego. Dalszy rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Rosji zależy od rozsądnej i konsekwentnej denacjonalizacji własności, redukcji i neutralizacji aparatu biurokratycznego, stworzenia systemu wielopartyjnego, stworzenia systemu bodźców dla rozwoju produkcji, opracowanie optymalnych programów społecznych itp. Jedną z najskuteczniejszych dźwigni w tym zakresie jest uregulowanie prawne podstawowych stosunków społeczeństwa obywatelskiego, których znaczenie polega na rozwiązaniu przez prawo trzech głównych celów: - stawiają barierę nadmiernej ingerencji państwa w sprawy społeczeństwa obywatelskiego i życia prywatnego obywatela; - ustalić zobowiązania państwa wobec społeczeństwa obywatelskiego; - zapewnić realizację konstytucyjnych przepisów dotyczących praworządności. 2. Struktura społeczeństwa obywatelskiego Struktura to wewnętrzna struktura społeczeństwa, odzwierciedlająca różnorodność i wzajemne oddziaływanie jego elementów, zapewniająca integralność i dynamikę rozwoju. Zasadą systemotwórczą, która generuje energię intelektualną i wolicjonalną społeczeństwa, jest osoba z jej naturalnymi potrzebami i interesami, wyrażającymi się zewnętrznie w prawach i obowiązkach prawnych. Części składowe (elementy) struktury to różne wspólnoty i związki ludzi oraz trwałe relacje (relacje) między nimi. Strukturę współczesnego rosyjskiego społeczeństwa obywatelskiego można przedstawić w postaci pięciu głównych systemów, odzwierciedlających odpowiednie sfery jego życia. Są to systemy społeczne (w wąskim znaczeniu tego słowa), gospodarcze, polityczne, duchowe, kulturowe i informacyjne. System społeczny obejmuje całość obiektywnie ukształtowanych wspólnot ludzi i relacje między nimi. Jest to podstawowa, podstawowa warstwa społeczeństwa obywatelskiego, która ma decydujący wpływ na życie pozostałych jego podsystemów. Przede wszystkim tutaj należy wyznaczyć blok relacji związanych z kontynuacją rasy ludzkiej, reprodukcją osoby, przedłużeniem jej życia i wychowaniem dzieci. Są to instytucje rodziny i uwarunkowane jej istnieniem relacje, które zapewniają połączenie zasad biologicznych i społecznych w społeczeństwie. Drugi blok składa się z relacji, które odzwierciedlają czysto społeczną istotę osoby. Są to konkretne relacje człowieka z człowiekiem, zarówno bezpośrednio, jak iw różnych grupach (kluby, stowarzyszenia publiczne itp.). Trzeci blok tworzą relacje pośrednie między dużymi zbiorowościami społecznymi ludzi (grupami, warstwami, klasami, narodami, rasami). System ekonomiczny jest zbiorem instytucji ekonomicznych i relacji, które ludzie nawiązują w procesie realizacji relacji własności, produkcji, dystrybucji, wymiany i konsumpcji całego produktu społecznego. Pierwotną warstwą są tu stosunki własności, przenikające całą tkankę stosunków ekonomicznych i cały cykl społecznej produkcji i konsumpcji. W Federacji Rosyjskiej prywatne, państwowe, komunalne i inne formy własności są uznawane i chronione w ten sam sposób. Relacje produkcji dóbr materialnych i niematerialnych stanowią drugą najważniejszą warstwę strukturalną systemu społecznego. Podstawą produkcji jest twórcza praca członków społeczeństwa, dlatego stosunki pracy są integralną częścią stosunków ekonomicznych. Bardziej zapośredniczony i abstrakcyjny charakter mają relacje produkcji, które ze względu na swoją specyfikę uniezależniają się od woli i świadomości konkretnej osoby. Elementami strukturalnymi ustroju gospodarczego są przedsiębiorstwa prywatne, komunalne, akcyjne, spółdzielcze, gospodarstwa rolne, indywidualne przedsiębiorstwa prywatne obywateli. Stosunki dystrybucji, wymiany, konsumpcji całości produktu społecznego są ważną częścią systemu gospodarczego, choć funkcjonują też w pewnym stopniu w ramach innego systemu – społecznego. System polityczny tworzą integralne elementy samoregulujące (organizacje) – państwo, partie polityczne, ruchy społeczno-polityczne, stowarzyszenia i relacje między nimi. Jednostka działa politycznie jako obywatel, poseł, członek partii, organizacji. Głęboką, istotną warstwą są tu relacje o władzy, które przenikają system polityczny we wszystkich jego środowiskach, na wszystkich etapach jego istnienia. Stosunki władzy są bardzo zróżnicowane: są to relacje między państwem a innymi elementami strukturalnymi, między organami państwowymi a instytucjami itp. Szczególne miejsce zajmują relacje, które rozwijają się w związku z działalnością partii politycznych, których ostatecznym celem jest zawsze władza polityczna (państwowa). Oprócz stosunków czysto władzy istnieje cały szereg stosunków politycznych obejmujących problematykę zjednoczenia obywateli w organizacjach społeczno-politycznych, wolności słowa, gwarancji praw wyborczych obywateli, funkcjonowania form demokracji bezpośredniej itp. System duchowy i kulturowy tworzą relacje między ludźmi, ich stowarzyszeniami, państwem i społeczeństwem jako całością w zakresie korzyści duchowych i kulturowych oraz odpowiadającymi im zmaterializowanymi instytucjami, instytucjami (oświatowymi, naukowymi, kulturalnymi, religijnymi), poprzez które te relacje są realizowane . Podstawowy blok w tym obszarze tworzą relacje związane z edukacją. Edukacja jest podstawą rozwoju osobowości człowieka. Jej stan charakteryzuje perspektywy rozwoju danego społeczeństwa. Bez edukacji nie tylko sfera duchowa i kulturalna, ale także system społeczny jako całość nie może normalnie funkcjonować. Relacje warunkujące powstanie i rozwój nauki, kultury i religii są istotne dla człowieka i społeczeństwa. Sposoby kształtowania tych relacji są różnorodne, ich wpływ na człowieka jest niejednoznaczny, ale czynnikami konsolidującymi są ukierunkowanie na zachowanie doświadczenia historycznego, ogólnohumanistyczne tradycje, gromadzenie i rozwój wartości naukowych, moralnych, duchowych, kulturowych. System informacyjny powstaje w wyniku komunikowania się ludzi bezpośrednio i za pośrednictwem mediów. Jej elementami strukturalnymi mogą być organizacje publiczne, miejskie i prywatne, instytucje, przedsiębiorstwa, a także obywatele i ich stowarzyszenia zaangażowane w produkcję i rozpowszechnianie środków masowego przekazu. Relacje informacyjne mają charakter przekrojowy, przenikają wszystkie sfery społeczeństwa obywatelskiego. Charakteryzując strukturę społeczeństwa obywatelskiego, należy mieć na uwadze trzy okoliczności. Po pierwsze, powyższa klasyfikacja została podjęta w celach edukacyjnych i ma charakter warunkowy. W rzeczywistości te części strukturalne, odzwierciedlające sfery życia społecznego, są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie się przenikają. Czynnikiem jednoczącym, epicentrum różnorodnych powiązań między nimi, jest osoba (obywatel) jako zespół relacji społecznych i miara wszechrzeczy. Po drugie, badając systemy społeczne, ekonomiczne i inne jako zjawiska względnie niezależne, nie należy lekceważyć innych elementów strukturalnych (idei, norm, tradycji). Po trzecie, należy zauważyć, że czynnikiem wiążącym, porządkującym strukturę i proces życia organizmu społecznego jest prawo z jego naturalną, ogólnohumanistyczną naturą, poparte postępowym, demokratycznym prawodawstwem, że logika rozwoju społeczeństwa obywatelskiego nieuchronnie prowadzi do idei legalnej państwowości, legalnego społeczeństwa demokratycznego. 3. Powstanie i rozwój doktryny praworządności” Początków idei rządów prawa należy szukać w czasach, gdy cywilizacja ludzka była w swojej kolebce. Już wtedy człowiek starał się zrozumieć i udoskonalić formy komunikacji ze swoim rodzajem, zrozumieć istotę wolności i braku wolności własnej i innych, dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości, porządku i chaosu. Stopniowo uświadamiano sobie potrzebę ograniczania własnej wolności, kształtowały się społeczne stereotypy i wspólne reguły postępowania (obyczaje, tradycje) dla danego społeczeństwa (klanu, plemienia), obdarzonego autorytetem i sposobem życia. W procesie komunikacji i realizacji naturalnych praw człowieka do życia, wolności, własności wykrystalizowały się normy prawa naturalnego. Służył jako główny i bezpośredni regulator relacji między jednostką a społeczeństwem i do pewnego momentu skutecznie je harmonizował. Wraz z nadejściem państwa, tego wyjątkowego pod każdym względem produktu działalności człowieka, sytuacja uległa zmianie. Starał się uczynić prawo naturalne swoją własnością i uzurpować sobie samą możliwość „tworzenia” norm prawnych. Państwo stało się pośrednikiem między jednostką a społeczeństwem i, posługując się humanistycznymi zasadami prawa, uczyniło z niego główny instrument realizacji swoich celów. Ludzkość została ponownie zmuszona do szukania optymalnych form korelacji już między jednostką, państwem i społeczeństwem obywatelskim, sposobów rozsądnego łączenia i zaspokajania ich potrzeb i interesów, pociągając za to prawo. Idee o nienaruszalności i nadrzędności prawa, o jego boskiej i słusznej treści, o konieczności przestrzegania prawa przez prawo można uznać za przesłanki doktryny państwa prawa. Pierwszy przykład prawdziwego szacunku dla prawa jako zjawiska niezniszczalnego, wznoszącego się ponad marność życia, daje starożytna opowieść: mądry Sokrates zgodził się na śmierć, nie chcąc uciec od karzącej prawicy sądu. Platon pisał o znaczeniu praw prawnych dla prawidłowego rozwoju państwa i ograniczania samowoly władców: „Widzę rychłą śmierć tego państwa, w którym prawo nie ma mocy i jest pod czyjąś władzą. Gdzie prawo jest władcą nad władcami, a oni są jego niewolnikami, widzę zbawienie państwa i wszelkie błogosławieństwa, jakimi bogowie mogą obdarzyć państwa. Podobnych poglądów podzielał Arystoteles, podkreślając, że „tam, gdzie nie ma państwa prawa, nie ma miejsca na jakąkolwiek formę ustroju państwowego”. Europejscy naukowcy czasów nowożytnych przejęli pałeczkę od starożytnych myślicieli. K. Jaspers, definiując rządy prawa jako państwo, w którym funkcjonuje wolność oparta na prawach, pisał, że klasyczny typ swobód politycznych, godny naśladowania, rozwinął się w Anglii ponad 700 lat temu. Rzeczywiście, można to potwierdzić. W szczególności już w Statucie Northampton z 1328 r. stwierdzono, że żaden dekret królewski nie może wpływać na bieg wymiaru sprawiedliwości. Zanim J. Locke napisał swoją słynną broszurę na temat rządu, Anglia rozwinęła już system polityczny, w którym szacunek dla dworu był rzeczywisty, aw stosunkach władzy funkcjonował pewien system kontroli i równowagi. Dalszy rozwój idei podziału władzy, zapewnienia praw i wolności obywateli został odebrany w pracach C. Monteskiusza. „Jeżeli”, pisał, „władza ustawodawcza i wykonawcza jest zjednoczona w jednej osobie lub instytucji, to nie będzie wolności, ponieważ można się obawiać, że ten monarcha lub senat stworzy tyraniczne prawa, aby również tyranicznie je stosować. nie będzie wolności nawet wtedy, gdy sądownictwo nie będzie oddzielone od władzy ustawodawczej i wykonawczej. Jeśli będzie ona połączona z władzą ustawodawczą, to życie i wolność obywateli będzie w mocy arbitralności, bo sędzia będzie ustawodawcą. Jeśli sądownictwo jest połączone z władzą wykonawczą, sędzia będzie miał okazję stać się ciemiężcą”. Filozoficzne uzasadnienie doktryny praworządności w jej usystematyzowanej postaci wiąże się z nazwiskami Kanta i Hegla. Kant zdefiniował państwo jako stowarzyszenie wielu osób podlegających ustawom. Jego kategoryczny imperatyw rozumu wymagał od niego działania w taki sposób, aby swobodna manifestacja własnej arbitralności była zgodna z wolnością każdego i była zgodna z powszechnym prawem. Dla Hegla państwo było tym samym co prawo („rzeczywisty byt wolnej woli”), ale tylko najbardziej rozwiniętym (cały system prawa), który zawierał wszystkie abstrakcyjne prawa jednostki i społeczeństwa. System prawa, czyli państwo w jego dialektycznym rozumieniu, jest więc sferą urzeczywistnianej wolności. Wyrażenie „stan prawny” po raz pierwszy pojawia się w pracach niemieckich naukowców K. Welkera (1813) i I.Kh. Freiherr von Aretin (1824). Jednak pierwszą analizę prawną tego terminu i jego wprowadzenia do obiegu naukowego dokonał ich rodak Robert von Mol (1832). Praworządność uważał za kategorię stale rozwijającej się doktryny państwa i umieścił ją na piątym miejscu po państwie patriarchalnym, patrymonialnym, teokratycznym i despotycznym. Można powiedzieć, że od tego czasu idea państwa prawa od ponad wieku zaprzątała umysły niemieckich naukowców i polityków. W literaturze istnieją trzy etapy rozwoju niemieckiej idei rządów prawa. Przed rewolucją 1848 r. powstała jako teoretyczna i konstytucyjno-polityczna podstawa jej powstania. W 1848 roku w projekcie konstytucji Paulkirchen podjęto próbę połączenia idei rządów prawa i demokracji. Od 1871 r. nastąpił szczegółowy rozwój zasady podziału władzy, pojęć prawa i ochrony sądowej. Konstytucja Weimarska z 1919 r. połączyła elementy prawicowe i przedstawicielsko-parlamentarne. Aktualna Ustawa Zasadnicza określa Republikę Federalną Niemiec jako państwo socjalno-prawne. Należy zauważyć, że opinia wyrażona w literaturze niemieckiej (dominuje, ale nie można jej nazwać bezsporną) jest taka, że pierwszy stan prawny w Niemczech powstał w 1880 roku. Pod koniec XX wieku w wielu krajach rozwiniętych wykształciły się takie typy systemów prawnych i politycznych, których zasady budowy w dużej mierze odpowiadają ideom państwowości prawnej. Konstytucje i inne akty ustawodawcze Republiki Federalnej Niemiec, USA, Francji, Rosji, Anglii, Austrii, Grecji, Bułgarii i innych krajów zawierają postanowienia, które bezpośrednio lub pośrednio ustalają legalność tego podmiotu państwowego. W skali planetarnej ONZ aktywnie przyczynia się do upowszechniania i realizacji tej idei poprzez swoje struktury organizacyjne i międzynarodowe akty prawne. 4. Podstawowe zasady praworządności Zasady to podstawowe idee (wymagania), które w całości określają idealną konstrukcję (model) państwa, którą można nazwać legalną. Ich powstawanie wynika z czynników obiektywnych i subiektywnych: - poziom rozwoju kultury, nauki, edukacji i innych elementów składających się na inteligencję całkowitą danego systemu społecznego; - moralny i duchowy potencjał społeczeństwa, który wyraża się w uznaniu przez większość społeczeństwa za sprawiedliwy, a więc legalny, istniejącego ustroju państwowego; - obecność lub brak stabilnego mechanizmu wdrażania zasad prawnych w działaniach organów państwowych; - stopień rozwoju przez konkretną osobę prawa jako jej własna wolność, świadoma i, w koniecznych przypadkach i koniecznych granicach, przez nią ograniczona. Biorąc pod uwagę dane historyczne, praktykę publiczną i państwową oraz z punktu widzenia współczesnej wiedzy naukowej, takie zasady rządów prawa można wyróżnić. 1. Zasada pierwszeństwa prawa. W literaturze przy charakterystyce rządów prawa bardzo często używany jest termin „rządy prawa”, którego geneza jest oczywiście związana z angielskim „rule of low” – „rule of law” lub „rule of law” . Naszym zdaniem rosyjskie tłumaczenie tego terminu nie jest adekwatne do zawartych w nim treści i bardziej trafne byłoby mówienie o pierwszeństwie prawa. Pozwoli to z jednej strony uniknąć interpretowania prawa jako środka represji i przemocy, az drugiej fetyszyzacji prawa jako zjawiska samowystarczalnego i samorządnego. Zasadę pierwszeństwa prawa ujawnia asymilacja poniższych punktów. Po pierwsze, prawo jest nierozerwalnie związane z człowiekiem, jest stroną jego bytu, uniwersalnym środkiem komunikacji i gwarancją normalnego stylu życia. Po drugie, państwo nie jest jedynym źródłem tworzenia prawa. W wielu przypadkach jedynie opracowuje, ujmuje w formę prawną albo naturalne wymagania prawne, albo wolę całego narodu (społeczeństwa), wyrażoną w referendach, albo postanowienia ukształtowane w toku praktyki społecznej, zwłaszcza sądowniczej. Po trzecie, prawo powstało wcześniej i dlatego ma bardziej naturalny charakter niż państwo. Według jednej wersji państwo powstało z potrzeby organizacyjnego, władczego, siłowego wsparcia instytucji prawnych w społeczeństwie w celu jego normalnego funkcjonowania. Wielcy myśliciele „samotnicy” domyślali się pochodzenia prawa i jego roli w życiu ludzi, ale dopiero teraz możemy powiedzieć, że ludzkość stopniowo, ale konsekwentnie zdaje sobie sprawę z tej roli i wybiera prawo jako priorytet w swoim rozwoju. Stąd konieczność ograniczenia władzy państwowej, prawnego związania działalności aparatu państwowego, ukierunkowania państwa na ochronę praw i wolności człowieka. Ostatecznie pierwszeństwo prawa oznacza: a) rozpatrywanie wszelkich spraw życia publicznego i państwowego z punktu widzenia prawa, prawa; b) połączenie uniwersalnych ludzkich wartości moralnych i prawnych (racjonalność, sprawiedliwość) i formalnych wartości regulacyjnych prawa (normatywność, równość wszystkich wobec prawa) z organizacyjnym i terytorialnym podziałem społeczeństwa i prawowitą władzą publiczną; c) potrzebę ideologicznego i prawnego uzasadnienia wszelkich decyzji organów państwowych i publicznych; d) obecność w stanie form i procedur niezbędnych do wyrażania i funkcjonowania prawa (konstytucja i ustawy, systemy gwarancji materialnych i proceduralnych itp.). 2. Zasada ochrony prawnej osoby i obywatela. Należy od razu podkreślić, że ta zasada jest pierwotna, złożona, trwała i absolutna. Człowiek, jako istota rozumna i społeczna, w procesie swojego życia, komunikując się z własnym rodzajem, tworzy różne formy organizacyjne swojego bytu i ustala dopuszczalne reguły gry, normy postępowania. W tym sensie prawo i państwo wywodzą się od człowieka. Złożoność polega na tym, że wymieniona zasada leży u podstaw wszelkich relacji obywatela zarówno z państwem i jego organami, jak iz innymi podmiotami publicznymi, innymi obywatelami w ramach stosunków prawnych dotyczących różnych przedmiotów. Trwały charakter tej zasady wynika z naturalnego pochodzenia prawa, które w istocie wyrosło z pragnienia osoby do zachowania i ochrony jej życia, wolności, zdrowia itp. Innymi słowy, prawo powstało i istnieje jako racjonalna strona bytu, miara ludzkiej wolności. Absolutność (całość) tej zasady polega na tym, że wszelkie relacje między jednostką a państwem (jego organami, urzędnikami) powinny być budowane wyłącznie na podstawie prawnej. Jeśli wyjdą poza zakres prawa, ze strony państwa może to przerodzić się w arbitralność, pozaprawną przemoc, ignorowanie ludzkich potrzeb. Zasada bezpieczeństwa prawnego pod względem treści ma określone cechy prawne. To: 1) równość stron i wzajemna odpowiedzialność państwa i obywatela; 2) szczególny rodzaj regulacji prawnej i formę stosunków prawnych; 3) stabilny status prawny obywatela i system gwarancji prawnych dla jego realizacji. 1) Normalne stosunki prawne zakładają równość i wzajemną odpowiedzialność ich stron. Oczywiście państwo, wchodząc w relacje z wieloma różnymi podmiotami publicznymi i ze wszystkimi obywatelami, ma już zatem ogromną ilość praw i obowiązków. Ponadto państwo, jako zbiorczy przedstawiciel narodu, posiada szereg specjalnych uprawnień, których pojedynczy obywatel nie może mieć (wydawanie ogólnie obowiązujących norm, nakładanie podatków itp.). A jednak nie ma podstaw do twierdzenia, że państwo ma więcej praw niż obywatel. W określonych stosunkach prawnych mają równe prawa i odpowiadające im obowiązki. Ponadto w państwie prawa powinien zostać wypracowany również mechanizm wzajemnej odpowiedzialności za naruszenie praw i niewywiązywanie się z obowiązków. 2) Ponieważ domniemywa się, że państwo prawa i obywatel są równoprawnymi uczestnikami stosunków prawnych, główną formą ich związku jest umowa (o pracę, pożyczkę, sprzedaż, wynajem mieszkania itp.). Traktatem o najwyższej formie jest konstytucja, jeśli zostanie przyjęta w wyniku głosowania powszechnego (referendum). Określa te szczególne prawa, które są przenoszone na państwo i nie mogą należeć do pojedynczego obywatela, oraz te prawa naturalne, które stanowią treść życia prywatnego obywateli i są nienaruszalne dla całego państwa. Liberalne systemy społeczne charakteryzują się połączeniem dwóch głównych typów regulacji prawnych. Działania obywatela są regulowane zgodnie z ogólnie dopuszczalnym typem, pozwalającym robić wszystko, czego wyraźnie nie zabrania prawo, zachęcając do kreatywności, inicjatywy użytecznej społecznie. Państwo, jego organy i urzędnicy powinni kierować się permisywnym typem regulacji prawnej, która pozwala im działać tylko w ramach ich kompetencji, robić tylko to, na co zezwala prawo. 3) Stabilny, stabilny status prawny obywatela (system jego praw i obowiązków) oraz jasny, sprawnie działający mechanizm prawny zapewniający, że człowiek może z ufnością patrzeć w przyszłość, nie bać się, że jego prawa mogą zostać naruszone w dowolnym momencie. 3. Zasada jedności prawa i prawa. W państwie prawa każdy normatywny akt prawny musi być legalny nie tylko w formie i nazwie, ale także w znaczeniu i treści. Oznacza to, że musi odzwierciedlać zasady prawa naturalnego, być zgodne z międzynarodowymi normami prawnymi dotyczącymi praw człowieka i obywatela oraz być zaakceptowane przez legalny organ władzy państwowej, wybrany lub powołany zgodnie z prawem. I wreszcie, przy jej publikowaniu należy wykorzystać cały kompleks środków i technik prawnych wypracowanych przez światową praktykę. Są to konstrukcje i koncepcje prawne, które są logicznie zweryfikowane i współmierne do zasad humanistycznych, formy proceduralne adekwatne do normy, docelowe typy i metody regulacji prawnej, spójne demokratyczne procedury stanowienia prawa itp. 4. Zasada prawnego zróżnicowania działalności różnych organów władzy. Władzę w państwie może uosabiać jedna osoba (monarcha, dyktator, charyzmatyczny przywódca), może należeć do grupy ludzi (junta, szczyt biurokracji partyjno-politycznej). W tym przypadku dla rządzących nie ma znaczenia, w jaki sposób go zdobyli (rewolucja, wojna domowa, zamach stanu, dziedziczenie itp.). Ale dla państwa prawa charakterystyczny jest demokratyczny sposób zdobywania władzy, nadawania jej tylko zgodnie z prawem, prawem. Tradycyjną koncepcję podziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą w odniesieniu do nowoczesnych państw należy rozumieć nie jako podział władzy, ale jako stworzenie systemu kontroli i równowagi, który przyczynia się do nieskrępowanego wykonywania ich funkcji przez wszystkie gałęzie rządu. Władza ustawodawcza (najwyższa), wybierana popularnie, odzwierciedla suwerenność państwa. Władza wykonawcza (wywodząca się z ustawodawcy), powoływana przez przedstawicielski organ władzy, zajmuje się wykonywaniem ustaw oraz działalnością operacyjną i gospodarczą. Sądownictwo jest gwarantem przywrócenia naruszonych praw, sprawiedliwego ukarania winnych. W Anglii, USA i innych krajach sądownictwo było źródłem i rdzeniem ukształtowania całego systemu prawnego. W Rosji reforma sądownictwa z 1864 r. położyła podwaliny pod realny podział władz.W ujęciu historycznym i teoretycznym można mówić o potrzebie stałego rozwoju sądownictwa, od niepamiętnych czasów uosabianych przykładami bezstronności i sprawiedliwości. Wraz z powyższym praworządność jest nieodłącznym elementem zasad państwa prawa – najwyższego normatywnego aktu prawnego, kontroli konstytucyjno-prawnej, pluralizmu politycznego itp. 5. O kształtowaniu rządów prawa w Rosji W naszym kraju idee dotyczące legalnej państwowości poprzedził i wpłynął na rozwój technologii informatycznych. Pososzkow, przedstawiony w „Księdze ubóstwa i bogactwa” (1724), S.E. Desnitsky w „Idei ustanowienia władzy ustawodawczej, sądowniczej i karnej w imperium rosyjskim” (1768), reformistyczne projekty M.M. Speransky, a także rewolucyjne oświadczenia A.N. Radishchev, dekabryści P.I. Pestel i N.M. Muravyov, Demokraci A.I. Herzen, N.P. Ogareva, N.G. Czernyszewski. W niektórych przypadkach były to propozycje usprawnienia władzy państwowej w duchu „oświeconego absolutyzmu”, w innych z reguły chodziło o republikańską formę rządów, o prawo ludu do uczestniczenia w sprawach państwowych. Bardziej celową i akademicką refleksję nad ideą państwa prawa uzyskano w pracach przedstawicieli teorii i filozofii prawa. W ten sposób P.I. Nowgorodcew. NM Korkunow. "Prawo - pisał B.A. Kistyakovsky - powinno działać i obowiązywać całkowicie niezależnie od tego, jakie tendencje polityczne panują w kraju iw rządzie. Prawica przez samo swoje istnienie stoi ponad partiami i dlatego stwarza jej podrzędną pozycję w stosunkach do jednej lub drugiej strony - oznacza to wypaczenie jej charakteru. Należy podkreślić, że ci i wielu innych badaczy rosyjskich (N.I. Palienko, S.A. Kotlyarevsky itp.) kojarzyło przyszłość swojego kraju z ideami konstytucjonalizmu jako jednego z niezbędnych warunków budowy państwa prawa, co implikuje rządy prawa we wszystkich sferach życia publicznego, zaprzecza wszelkim absolutyzmowi i arbitralności władzy oraz braku praw podmiotów nie tylko w sferze stosunków prywatnych, ale także w sferze politycznej, w relacjach obywateli z władzą państwową . Konstytucjonalizm jako idea i rzeczywistość w historii Rosji przeszedł długą i kontrowersyjną drogę rozwoju. Przygotowanie pierwszych projektów konstytucyjnych rozpoczęło się w XVIII wieku, było oficjalnie kontynuowane za Aleksandra I, a następnie nieoficjalnie przez dekabrystów. Za Aleksandra II przygotowano projekt rosyjskiej konstytucji, ale nie został on przyjęty z powodu jego zabójstwa 1 marca 1881 r. W rzeczywistości pierwszą konstytucję Rosji można uznać łącznie za Manifest w sprawie poprawy porządku państwowego z 17 października , 1905 oraz Podstawowe Ustawy Państwowe z dnia 23 kwietnia 1906 r. Wraz z przyjęciem tych aktów, gdzie wraz z konsolidacją najwyższej autokratycznej władzy imperialnej, przyznaniem wolności sumienia, słowa, zgromadzeń i związków, zaangażowaniem szerokich warstw społeczeństwa w wybory, obowiązkowa procedura dla ogłoszono zatwierdzenie wszystkich opublikowanych ustaw przez organ przedstawicielski, idee praworządności nabrały nowego rozmachu. Oceniając realistycznie sytuację w kraju, niektórzy badacze słusznie uważali, że państwo konstytucyjne można uznać jedynie za krok w kierunku państwa prawnego. Jest „tak samo daleki od wypowiedzenia ostatniego słowa, jak samo prawo, którego panowanie gwarantuje i którego utrzymanie poprawia w interesie rozwoju społeczeństwa ludzkiego”. W ten sposób, mimo złożonej i niestabilnej sytuacji społeczno-politycznej, słabości struktur publicznych, szerokiego spektrum poglądów, fundamentalne idee legalnej państwowości systematycznie przebijały się w polityczną i kulturową niestabilność Rosji. Po rewolucji październikowej 1917 r. i zakończeniu wojny domowej, kiedy rozpoczął się okres pewnej stabilizacji stosunków społecznych i uchwalenia pierwszych konstytucji sowieckich, idee rządów prawa ponownie zaczęły przejmować umysły prawników. Wielu uważało, że socjalistyczne idee równości społecznej i sprawiedliwości są nie tylko zgodne z zasadami państwowości prawnej, ale mogą również stać się rzeczywistością właśnie w takich warunkach. Jeszcze przed rewolucyjnymi burzami wybitni teoretycy prawa B.A. Kistyakowski i P.I. Nowgorodcew mówił o możliwym połączeniu idei rządów prawa z socjalistyczną organizacją społeczeństwa. Historia pokazała, jak nierealistyczne okazały się ich przewidywania. Od końca lat dwudziestych. w kraju zaczął kształtować się totalitarny ustrój polityczny, prawo zamieniono w instrument państwa o charakterze nakazowo-karnym, teorię rządów prawa uznano za burżuazyjno-apologetyczną i szkodliwą dla socjalizmu. Proces powrotu idei legalnej państwowości do Rosji rozpoczął się w latach 60. XX wieku. i rozwijał się szybko w ciągu ostatniej dekady. Przyczyniło się do tego szereg czynników: proces wynarodowienia własności, likwidacja systemu jednopartyjnego, reforma sądownictwa itp. Przyjęcie 12 grudnia 1993 r. Konstytucji Federacji Rosyjskiej oznacza koniec okres przygotowawczy i wyznacza nowy etap w rozwoju i realizacji idei państwowości prawnej. Proces charakteryzuje się zarówno nowością, jak i ciągłością. Jego nowość polega na tym, że: a) przyjęto konstytucję zupełnie nowego suwerennego państwa, odmiennego od carskiej Rosji, byłego ZSRR i RSFSR; b) Konstytucja została uchwalona w referendum, co pozwala mówić o jej demokratycznym i prawomocnym charakterze; c) po raz pierwszy w historii proklamuje Rosję jako państwo prawne i społeczne. Ciągłość nazwanego procesu wyraża się w następujący sposób: a) światowa idea państwa prawa została bez wahania zaakceptowana przez rosyjskie struktury społeczno-polityczne i oficjalne, środowisko naukowe prawa; b) w Konstytucji, innych aktach prawnych i opracowaniu naukowym istnieje tendencja do zachowania dorobku przeszłości zarówno przedrewolucyjnej, jak i sowieckiej (potencjał moralny i demokratyczny, zespół struktur prawnych działających na zasadzie sprawiedliwości społecznej , szeroki zakres praw i wolności człowieka). Dla Rosji droga do rządów prawa nie była i nigdy nie będzie łatwa i szybka. Powodów jest wiele. Po pierwsze, społeczeństwo obywatelskie w naszym kraju wciąż się kształtuje, jego struktura jest amorficzna, niestabilność relacji społecznych powoduje obojętność ludności na rozwiązywanie istotnych problemów. Procedura przejścia z dotychczasowej struktury społecznej do nowej jest bolesna i wymaga czasu, a ponadto wielu osobom obecnie brakuje wyraźnej samoidentyfikacji społecznej. Po drugie, problemy ekonomiczne są rozwiązywane dyskretnie i niekonsekwentnie z punktu widzenia zdrowego rozsądku i logiki formalnej, w wyniku czego mamy jednostronność procesów wynarodowienia i prywatyzacji, brak średniej klasy właścicieli, wzrost lumpenizowanej warstwy ludności, polaryzacja dochodów grup społecznych i warstw ludności, powolne wychodzenie do stosunków rynkowych itp. Po trzecie, występuje stan kryzysowy rosyjskiego systemu politycznego, a mianowicie: niestabilność i niepewność stosunków władzy, nieustrukturyzowane społeczeństwo polityczne (partie polityczne są małe i nie mają wyraźnej orientacji społecznej), przewlekły proces wdrażania zasady podział władz, niski poziom kultury politycznej ogółu ludności, a zwłaszcza rządzących. Po czwarte, kwestie czysto prawne wciąż wymagają rozstrzygnięcia. Co więcej, nie najważniejsza jest obecność sprzecznych aktów prawnych, pośpiech w wydawaniu normatywnych aktów prawnych, a nawet przyjmowanie ustaw pozaprawnych. Naszym zdaniem bardziej złożone są kwestie rozumienia i przyswajania prawa przez ogół społeczeństwa, wprowadzania zasad prawa naturalnego do prawa stanowionego, kształtowania się stabilnych tradycji prawnych w świadomości masowej oraz pobudzania samoświadomości prawnej. Wszystko powyższe świadczy o tym, co następuje. 1. Pojęcie państwa prawnego terminologicznie określa stosunek między prawem a państwem. Ale prawdziwy sens tego związku można odkryć tylko przez pryzmat osoby, która tworzy instytucje prawne i państwowe w procesie rozwijania swojej istoty intelektualnej i duchowej, doskonalenia cech indywidualnych i społecznych, formowania wolnego społeczeństwa obywatelskiego. 2. Doktryna praworządności powstała i żyje w wymiarze społeczno-historycznym, ma swoje korzenie, przesłanki. Każdy nowy pomysł w swoim rozwoju opiera się na poprzednich, każdy nowy krok w historii został przygotowany przez czas i ludzi. 3. Rozwój tej idei, jak każda inna ogólna idea humanistyczna, jest procesem złożonym i sprzecznym, nie znającym granic geograficznych, narodowych czy klasowych. Historycznie jest ciągła, nieskończona i do pewnego stopnia nieodwracalna. 4. Powstawanie i ewolucja idei państwa prawnego to realne i rozpoznawalne procesy. Na każdym etapie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego odzwierciedlają one odpowiedni poziom kultury i realną rzeczywistość prawną w danym kraju i na całej planecie. 5. Ludzkość cierpiała z powodu idei legalnej państwowości w licznych katastrofach, konfliktach, wojnach i rewolucjach. W krajach rozwiniętych coraz większa liczba ludzi jest świadoma zbawczej misji prawa, jego nierozerwalnego związku z samą osobą, znaczenia prawdziwie rozsądnej prawnej suwerennej władzy publicznej. Dla Rosji praworządność jest antypodem państwowego woluntaryzmu i totalitaryzmu, alternatywą dla wszelkiej dyktatury. Sekcja trzecia. Teoria stanu Rozdział 9. Problemy rozumienia państwa, jego istoty i wzorców rozwoju 1. Państwo jest złożonym i historycznie rozwijającym się zjawiskiem społeczno-politycznym Pytania o państwo, jego pojęcie, istotę i rolę w społeczeństwie od dawna należą do fundamentalnych i kontrowersyjnych w badaniach nad państwem. Wynika to z co najmniej trzech powodów. Po pierwsze, pytania te bezpośrednio i bezpośrednio dotyczą interesów różnych warstw, klas społecznych, partii i ruchów politycznych. Po drugie, żadna inna organizacja nie może konkurować z państwem w różnorodności realizowanych zadań i funkcji, w wpływaniu na losy społeczeństwa. Po trzecie, państwo jest bardzo złożonym i wewnętrznie sprzecznym zjawiskiem społeczno-politycznym. Zrodzone przez społeczeństwo, jego sprzeczności, samo państwo nieuchronnie staje się sprzeczne, jego działania i rola społeczna są sprzeczne. Jako forma organizacji społeczeństwa, której celem jest zapewnienie jego integralności i możliwości zarządzania, państwo pełni funkcje zdeterminowane potrzebami społeczeństwa, a tym samym służy jego interesom. Według K. Marksa państwo integruje społeczeństwo klasowe, staje się formą społeczeństwa obywatelskiego, wyraża i oficjalnie reprezentuje to społeczeństwo jako całość. Ponadto jest organizacją zajmującą się zarządzaniem sprawami całego społeczeństwa, realizującą ogólne sprawy wynikające z natury każdego społeczeństwa. Jest organizacją polityczną całej ludności kraju, jej wspólną własnością i sprawą. Bez państwa niemożliwy jest postęp społeczny, istnienie i rozwój cywilizowanego społeczeństwa. Jednak w społeczeństwie klasowo-antagonistycznym państwo, pełniąc funkcje ogólnospołeczne, coraz bardziej podporządkowuje swoją działalność interesom klasy najpotężniejszej gospodarczo, staje się narzędziem swej dyktatury klasowej i nabiera wyraźnie wyrażonego charakteru klasowego. W tym najwyraźniej przejawia się sprzeczność i społeczna rola państwa. Historia państwa jest nierozerwalnie związana z historią społeczeństwa. Wraz ze społeczeństwem przechodzi długą historyczną drogę od niezagospodarowanej do rozwiniętej, zdobywając po drodze nowe cechy i właściwości. Dla państwa nierozwiniętego charakterystyczne jest to, że cały zespół instytucji państwowych nie rozwija się w nim, nie uzyskuje należytego rozwoju i sprowadza się w istocie do władzy politycznej (państwowej), opartej głównie na aparacie przymusu. Państwo rozwija się stopniowo, osiągając pewien poziom cywilizacyjny i demokratyczny. „Zapewnia organizację w kraju w oparciu o czynniki ekonomiczne i duchowe oraz realizuje najważniejsze to, co cywilizacja daje ludziom – demokrację, wolność ekonomiczną, wolność autonomicznej jednostki”. W takim państwie rozwijają się wszystkie jego instytucje i struktury, ujawnia się ich społeczny potencjał. Co więcej, państwo samo się nie zmienia i nie poprawia. Jest przekształcany, dostosowywany do zmieniających się warunków przez ludzi różnych epok i krajów. Dlatego istnieją wszelkie powody, aby uważać państwo za jedno z najważniejszych osiągnięć historii i cywilizacji światowej. Kompleksowe ujawnienie pojęcia, istoty, wielostronności, właściwości i cech państwa jest zadaniem niezwykle trudnym. Można go rozwiązać tylko poprzez konkretne, historyczne badanie państwa, w jego różnych powiązaniach z gospodarką, życiem społeczno-politycznym i duchowym społeczeństwa, przy maksymalnym wykorzystaniu przeszłych i obecnych osiągnięć naukowych. 2. Pluralizm w rozumieniu i definiowaniu państwa Od czasów starożytnych myśliciele próbowali odpowiedzieć na pytanie, czym jest państwo. Nawet starożytny rzymski mówca, filozof i polityk Marcus Tullius Cicero pytał i odpowiadał jednocześnie: „A czymże jest państwo, jeśli nie ogólnym porządkiem prawnym?” Cyceron miał wielu zwolenników w różnych czasach iw różnych krajach - założyciel normatywnej teorii prawa G. Kelsen, rosyjski ekonomista i filozof P. Struve itp. Wybitny prawnik N.M. Korkunow. Przekonywał, że „państwo jest związkiem społecznym wolnych ludzi z ustanowionym siłą pokojowym porządkiem poprzez przyznanie wyłącznego prawa do stosowania przymusu tylko organom państwowym”. Jednym słowem wielu naukowców scharakteryzowało państwo jako organizację prawa i porządku (porządku), widząc w tym jego istotę i główny cel. Ale to tylko jeden z objawów tego zjawiska. W epoce burżuazyjnej upowszechniła się definicja państwa jako agregatu (związku) ludzi, zajmowanego przez nich terytorium i władzy. Znany mąż stanu P. Dyugi wyróżnia cztery elementy państwa: 1) całość jednostek ludzkich; 2) określone terytorium; 3) suwerenna władza; 4) rząd. „Pod nazwą państwa - pisał G.F. Szershenevich - rozumie się zjednoczenie ludzi osiadłych w pewnych granicach i podlegających jednej władzy”. Rozważana definicja, która poprawnie oddaje niektóre cechy (znaki) stanu, była powodem różnych uproszczeń. Odnosząc się do niej, jedni autorzy utożsamiali państwo z państwem, inni ze społeczeństwem, a jeszcze inni z kręgiem sprawujących władzę (rząd). W I. Lenin skrytykował tę definicję za to, że wielu jego zwolenników wymieniało siłę przymusu wśród wyróżniających cech państwa: „Władza przymusu istnieje w każdej społeczności ludzkiej, w strukturze plemiennej iw rodzinie, ale tutaj nie było państwa. " Z powyższą koncepcją nie zgadzają się zwolennicy psychologicznej teorii prawa. „Państwo nie jest zbiorem ludzi określonego rodzaju - argumentował F. F. Kokoshkin - ale stosunkiem między nimi, formą życia społecznego, pewnym połączeniem psychicznym między nimi”. Jednak „forma życia wspólnotowego”, forma organizacji społeczeństwa – to także tylko jeden ze znaków, ale nie całe państwo. Trudności w wypracowaniu definicji analizowanego złożonego i zmieniającego się zjawiska spowodowały, że w tamtych latach zwątpiono w możliwość jego sformułowania. W szczególności M. Weber pisał: "Państwa przecież nie da się socjologicznie określić na podstawie treści jego działalności. Nie ma prawie takich zadań, których unia polityczna by tu i ówdzie nie wzięła w swoje ręce; na z drugiej strony, nie ma takiego zadania, o którym można by powiedzieć, że jest zawsze w pełni, to znaczy wyłącznie związane z tymi związkami, które nazywamy „politycznymi”, to jest w naszych czasach – państwami lub związkami, które historycznie poprzedzały nowoczesne państwo. Nieraz K. Marks i F. Engels zwracali się do definicji państwa. Uważali, że jest to „forma, w jakiej jednostki należące do klasy panującej realizują wspólne interesy i w której skupia się całe społeczeństwo obywatelskie danej epoki”. Wiele lat później F. Engels sformułował zwięzłą, ale być może najbardziej konfrontacyjną definicję, zgodnie z którą „państwo to nic innego jak maszyna do dławienia jednej klasy przez drugą”. W I. Lenin dokonał pewnych zmian w powyższej definicji. Pisał: „Państwo jest maszyną do utrzymywania dominacji jednej klasy nad drugą”. Oba sformułowania były szeroko rozpowszechnione zarówno w nauce, jak iw oficjalnej propagandzie. Mają one jednak zastosowanie tylko do tych państw, w których dochodzi do wysokiego napięcia klasowego, a konfrontacja polityczna grozi zniszczeniem społeczeństwa. Innymi słowy, te definicje mają zastosowanie do państw tyranicznych i dyktatorskich. Wysuwając na pierwszy plan ich brutalną stronę, definicje te utrudniają dostrzeżenie wartościowych zjawisk cywilizacyjnych, kulturowych i społecznych w państwie. We współczesnej literaturze oświatowej państwo jest zazwyczaj definiowane jako polityczno-terytorialna suwerenna organizacja władzy publicznej, która dysponuje specjalnym aparatem, zdolnym do nadawania swoim dekretom mocy obowiązującej w całym kraju. Definicja ta syntetyzuje najistotniejsze cechy i charakterystyki państwa i jest ogólnie akceptowalna, ale słabo oddaje relacje między państwem a społeczeństwem. Dlatego uważamy, że trafniejsze będzie sformułowanie: państwo to polityczna organizacja społeczeństwa, zapewniająca jego jedność i integralność, sprawująca poprzez mechanizm państwowy kierowanie sprawami społeczeństwa, suwerenna władza publiczna, nadająca prawu moc obowiązującą powszechnie znaczenie, gwarantując prawa, wolności obywateli, prawo i porządek. Powyższa definicja odzwierciedla ogólną koncepcję państwa, ale jest bardziej odpowiednia dla nowoczesnego państwa. Podkreśla, że państwo jest organizacją polityczną całego społeczeństwa, wszystkich jego obywateli. Pełni ważne funkcje dla społeczeństwa, zapewnia jego jedność i integralność, zarządza najważniejszymi sprawami publicznymi. Jednocześnie państwo (zwłaszcza prawne) jest wezwane do pełnego zagwarantowania praw i wolności obywateli, utrzymania rzetelnego i humanitarnego porządku prawnego w społeczeństwie. 3. Znaki państwa Pojęcie państwa, jego cechy konkretyzuje się, ujawniając cechy odróżniające je zarówno od ustroju plemiennego, jak i od organizacji pozarządowych społeczeństwa. Innymi słowy, analiza cech państwa pogłębia wiedzę na jego temat, podkreśla jego wyjątkowość jako niezastąpionej formy organizacji społeczeństwa i najważniejszej instytucji społeczno-politycznej. Jakie są te znaki? 1. Terytorialna organizacja ludności i sprawowanie władzy publicznej w granicach terytorialnych. W społeczeństwie przedpaństwowym przynależność jednostki do jednego lub drugiego rodzaju była określana przez krew lub domniemane pokrewieństwo. Ponadto klan często nie miał ściśle określonego terytorium, przemieszczał się z miejsca na miejsce. W społeczeństwie zorganizowanym przez państwo zasada pokrewieństwa w organizowaniu ludności straciła na znaczeniu. Została ona zastąpiona zasadą jej terytorialnej organizacji. Państwo ma ściśle zlokalizowane terytorium, na które rozciąga się jego suwerenna władza, a mieszkająca na nim ludność zamienia się w poddanych lub obywateli państwa. Powstają więc granice przestrzenne państwa, w którym pojawia się nowa instytucja prawna – obywatelstwo lub obywatelstwo. Organizacja terytorialna ludności wiąże się nie tylko z powstaniem państwa, ale także z początkiem formowania się poszczególnych krajów. Dlatego z tych stanowisk koncepcje „państwa” i „kraju” w dużej mierze pokrywają się. Państwo różni się od organizacji pozarządowych (związków zawodowych, partii politycznych itp.) tym, że uosabia całą ludność kraju, rozciąga na nią swoją władzę. Związki zawodowe i partie polityczne jednoczą część ludności w swoich szeregach i są tworzone dobrowolnie dla tego czy innego interesu. 2. Władza publiczna (państwowa). Nazywa się to publicznym, ponieważ nie zbiegając się ze społeczeństwem, przemawia w jego imieniu, w imieniu całego narodu. Władza istniała również w społeczeństwie przedpaństwowym, ale była to bezpośrednio władza publiczna, która pochodziła od całej rodziny i była przez nich wykorzystywana dla samorządu. Nie potrzebowała żadnych urzędników ani żadnego aparatu. Podstawową cechą władzy publicznej (państwowej) jest to, że ucieleśnia ją właśnie urzędnicy, czyli klasa zawodowa (ranga) menedżerów, z której uzupełniają się organy rządzące i przymusowe (aparat państwowy). Bez tego fizycznego ucieleśnienia władza państwowa jest tylko cieniem, wyobraźnią, pustą abstrakcją. Władza publiczna, ucieleśniona w organach i instytucjach państwowych, staje się władzą państwową, czyli rzeczywistą siłą, która zapewnia państwowy przymus, przemoc. Decydującą rolę w realizacji przymusu mają grupy ludzi uzbrojonych oraz instytucje specjalne (wojsko, policja, więzienia itp.). 3. Suwerenność państwa. Pojęcie „suwerenności państwowej” pojawiło się pod koniec średniowiecza, kiedy konieczne było oddzielenie władzy państwowej od władzy kościelnej i nadanie jej wyłącznej, monopolistycznej wartości. Dziś suwerenność jest obligatoryjną cechą państwa. Kraj, który go nie ma, jest kolonią lub dominium. Suwerenność jako własność (atrybut) władzy państwowej polega na jej supremacji, autonomii i niezależności. Nadrzędność władzy państwowej w kraju oznacza: a) powszechność jego władzy, która rozciąga się na całą ludność, wszystkie partie i organizacje społeczne danego kraju; 6) jej prerogatywy (władza państwowa może anulować, uznać za nieważną wszelkie przejawy innej władzy publicznej, jeśli ta narusza prawo); c) posiada takie środki wpływu, jakimi nie dysponuje żadna inna władza publiczna (wojsko, policja lub milicja, więzienia itp.). Autonomia i niezależność władzy państwowej od jakiejkolwiek innej władzy w kraju i poza nim wyraża się w wyłącznym, monopolistycznym prawie do swobodnego decydowania o wszystkich jego sprawach. W Związku Radzieckim i byłych państwach socjalistycznych władza państwowa nie była ani nadrzędna, ani niezależna, ani niezależna, ponieważ ponad nią była władza partyjna. Państwo realizowało dyrektywy partyjne i było instrumentem wykonawczym partii rządzącej. Całe to osłabienie władzy państwowej stało się jedną z przyczyn głębokiego kryzysu społeczeństwa i państwa. 4. Nierozerwalny związek między państwem a prawem. Bez prawa państwo nie może istnieć. Prawo formalnie formalizuje państwo i władzę państwową, a tym samym czyni je legalnymi, czyli legalnymi. Państwo wykonuje swoje funkcje w formach prawnych. Prawo wprowadza funkcjonowanie państwa i władzy państwowej w ramach legalności, podporządkowując je określonemu reżimowi prawnemu. Przy takim podporządkowaniu państwa prawu tworzy się demokratyczne państwo prawne. 4. Istota państwa Istotą stanu jest znaczenie, rzecz najważniejsza, w głębi niego, która określa jego treść, cel i funkcjonowanie. Tak więc głównymi, fundamentalnymi w państwie są władza, jej przynależność, cel i funkcjonowanie w społeczeństwie. Innymi słowy, pytanie o istotę państwa jest pytaniem, kto jest właścicielem władzy państwowej, kto ją sprawuje iw czyim interesie. Dlatego ta kwestia jest bardzo kontrowersyjna. Tak więc zwolennicy teorii elit, która rozpowszechniła się w XX wieku, uważają, że masy nie są w stanie sprawować władzy, kierować sprawami publicznymi, że władza państwowa powinna w niekontrolowany sposób należeć do szczytu społeczeństwa – elity aż do jednej elity rządzącej. zostaje zastąpiony innym. Teoria technokratyczna sąsiaduje z teorią elit i pod wieloma względami jest z nią zgodna. Według przedstawicieli tej teorii profesjonalni menedżerowie i menedżerowie mogą i powinni rządzić i zarządzać. Tylko oni są w stanie określić rzeczywiste potrzeby społeczeństwa, znaleźć najlepsze sposoby jego rozwoju. Wspomniane teorie nie są pozbawione pewnych zalet, ale obie cierpią na antydemokratyzm i odrywają władzę ludziom. Liczni zwolennicy różnych odmian doktryny demokratycznej wychodzą z tego, że głównym źródłem i nośnikiem władzy jest naród, że władza państwowa ze swej natury i istoty musi być prawdziwie ludowa, sprawowana w interesie i pod kontrolą ludu. Teoria marksistowska dowodzi, że władza polityczna należy do klasy gospodarczo dominującej i jest wykorzystywana w jej interesie. Stąd klasowa istota państwa jest postrzegana jako maszyna (instrument), za pomocą której gospodarczo dominująca klasa staje się politycznie dominująca, sprawując swoją dyktaturę, czyli władzę nieograniczoną prawem i opartą na sile, na przymusie. Podejście klasowe w ujawnianiu istoty państwa jest wielkim osiągnięciem naukowej nauki społecznej. Został odkryty i szeroko stosowany przez wielu naukowców w różnych krajach na długo przed K. Marksem. Jednak bezwarunkowe stosowanie tego podejścia do charakteryzowania wszystkich i każdego państwa jest przynajmniej teoretycznie błędne. Tak, klasowy charakter, klasowa orientacja działania państwa jest jego istotną stroną, jego główną zasadą. Ale działalność państwa, ze względu na sprzeczności klasowe, dominuje tylko w niedemokratycznych, dyktatorskich państwach, gdzie dochodzi do brutalnego wyzysku jednej części społeczeństwa przez drugą. Ale nawet w tych przypadkach, gdy powstają ostre konflikty klasowe, państwo chroni klasy przed wzajemnym zniszczeniem w bezowocnej walce i społeczeństwo przed zniszczeniem, zachowując w ten sposób jego integralność. I w tych warunkach spełnia określone funkcje w interesie całego społeczeństwa. W rozwiniętych krajach demokratycznych państwo stopniowo staje się skutecznym mechanizmem przezwyciężania społecznych sprzeczności nie poprzez przemoc i represje, ale poprzez osiąganie społecznego kompromisu. Samo istnienie państwa w naszych czasach wiąże się nie tyle z klasami i walką klas, ile z ogólnymi potrzebami i interesami społecznymi, co zakłada rozsądną współpracę różnych, także przeciwstawnych sił. To nie znaczy, że nowoczesne państwo całkowicie zatraciło swój klasowy charakter, nie, po prostu zniknęło na dalszy plan, przestało dominować, a na pierwszy plan wysunęła się ogólna strona społeczna. Takie państwo koncentruje swoje działania na zapewnieniu kompromisu społecznego, zarządzaniu sprawami społeczeństwa. Innymi słowy, w państwie demokratycznym drugim, ale ważniejszym od pierwszego, jest jego ogólna strona społeczna. Dlatego analiza istoty państwa wymaga uwzględnienia obu zasad. Zignorowanie któregokolwiek z nich sprawi, że charakterystyka tego bytu będzie jednostronna. Państwo i jego istota, wraz z ogólnymi zasadami społecznymi i klasowymi, są często pod silnym wpływem czynników narodowych, a nawet nacjonalistycznych. Czasami władza państwowa jest w rękach wąskiej grupy, klanu lub jednostek, wyraża ich interesy, ale taka władza zazwyczaj kamufluje swoje interesy, przekazuje je jako ogólnospołeczne i narodowe. 5. Ekonomiczne, społeczne i naukowe podstawy państwa” Państwo nie może istnieć, normalnie funkcjonować i rozwijać się bez ekonomicznej podstawy, podstawy, którą zwykle rozumie się jako układ stosunków ekonomicznych (produkcyjnych) danego społeczeństwa, istniejące w nim formy własności. Faktyczna baza finansowo-gospodarcza państwa (budżet państwa) w dużej mierze zależy od podstawy. Historia świata pokazuje, że na różnych etapach rozwoju państwo miało inną bazę ekonomiczną i inne podejście do gospodarki. Tak więc wczesne państwo kapitalistyczne opierało się na wolnej (spontanicznej) gospodarce rynkowej, niepodzielnie dominującej nad własnością prywatną. Miało to destabilizujący wpływ na społeczeństwo: własność prywatna wywołała ostrą walkę klasową, rewolucyjne działania proletariatu, spontaniczny rynek - destrukcyjne kryzysy. Po wielkich wstrząsach politycznych i gospodarczych w pierwszej połowie XX wieku. pod naciskiem robotników znacznie wzmocniono państwowo-prawne regulacje w sferze gospodarczej, co doprowadziło do zasadniczych zmian w tej dziedzinie. Wraz z kapitałem prywatnym pojawiła się i rozwinęła własność państwowa, spółdzielcza, a zwłaszcza akcyjna. Państwo przyjęło takie metody zarządzania, jak planowanie i prognozowanie procesów gospodarczych oraz rozpoczęło głęboką politykę finansową, podatkową i kredytową. Wszystko to doprowadziło do wyłonienia się dla niego nowej głównej funkcji – regulowania gospodarki w celach antykryzysowych, w interesie wzmocnienia i rozwoju społeczeństwa. Równolegle z ekonomiczną państwo zaczęło pełnić funkcję społeczną – uchwalanie ustawodawstwa emerytalnego, ustanawianie zasiłków dla bezrobotnych, płacy minimalnej itp. Pod wpływem regulacji państwowo-prawnej społeczeństwo zyskało niejako drugą wiatr. Takie społeczeństwo i państwo nie bez powodu nazywane jest postkapitalistycznym. W państwie sowieckim było inaczej. Opierał się na gospodarce planowej, na publicznej własności państwowej, którą całkowicie kontrolował. Stopniowo własność państwa publicznego przekształciła się w niczyją własność, doprowadziło to do marnotrawstwa i niegospodarności, co ostatecznie doprowadziło do głębokiego kryzysu gospodarczego. Powyższe pozwala stwierdzić, że prywatna i państwowa własność publiczna (publiczna) ma polarny charakter, każda z nich ma zarówno zalety, jak i wady. Doświadczenia historyczne pokazują, że optymalną bazą ekonomiczną nowoczesnego państwa może być społecznie zorientowana gospodarka rynkowa oparta na różnych formach własności (gospodarka mieszana), które muszą ze sobą konkurować na równych zasadach i udowadniać swoje zalety. Społeczną bazę państwa tworzą te warstwy, klasy i grupy społeczeństwa, które są nim zainteresowane i aktywnie je wspierają. Państwo w swoich działaniach po prostu na nich polega. Oznacza to, że stabilność, siła i potęga państwa, umiejętność rozwiązywania stojących przed nim problemów zależą od szerokości bazy społecznej państwa, aktywności społeczeństwa przy jego wsparciu. Państwo o wąskich podstawach społecznych jest społecznie niestabilne i zwykle opiera się na przemocy i oszustwie. W takim stanie możliwe są różne, w szczególności szczytowe, zamachy stanu. Każde państwo, każda władza państwowa potrzebuje poparcia społeczeństwa, wiary ludu w ich władzę i sprawiedliwość. Prestiż władzy państwowej opiera się na zaufaniu do niej ogółu społeczeństwa. Socjopsychologiczna istota władzy leży w szacunku i zaufaniu do władzy. To tutaj kryje się głęboka tajemnica dominacji, której niewytłumaczalność pisało wielu myślicieli przeszłości, w tym Rosjanie. Wsparcie ze strony ludzi państwa może być świadome i nieświadome. Ta ostatnia jest zwykle oparta na mitach, emocjach wywołanych polityką populizmu, obietnicach i obietnicach mężów stanu. Świadome wsparcie jest konsekwencją wszechstronnej oceny funkcjonowania państwa i jego organów. Jak już wspomniano, nowoczesne państwo jest wytworem długiej historii, jednym z wielkich dzieł geniuszu ludzkości. Państwo w swoim funkcjonowaniu nie może polegać na metodzie prób i błędów, co oznacza, że potrzebuje wiarygodnych podstaw naukowych. Wiadomo, jak wielki wpływ na rozwój państwowości na całym świecie wywarły naukowe koncepcje dotyczące praworządności, podziału władzy, suwerenności ludzi itp. Doświadczenie światowe pokazuje, że wszystkie istotne decyzje i działania dotyczące budowy państwa wymagają głębokiego i wszechstronnego rozwoju, ekspertyz naukowych, aby wybrać najbardziej optymalną z możliwych opcji. Tutaj, jak w niczym innym, zasada „Odmierz siedem razy, wytnij raz” jest bardzo istotna. Tak, a smutne doświadczenie naszego kraju wiele uczy: liczne eksperymenty, przekształcenia, restrukturyzacje, reformy w budowie państwa, przeprowadzane w oparciu o subiektywizm, woluntaryzm, zwykle prowadziły do negatywnych konsekwencji i skrajnie osłabiały nasze państwo. Dzisiaj, aby stworzyć naukowe podstawy dla państwa rosyjskiego, otworzyły się szerokie możliwości nie tylko przed naukami prawnymi, ale także dla wszystkich innych nauk humanistycznych. 6. Wzorce rozwoju państwa Identyfikacja i analiza powtarzających się, czyli regularnych powiązań, które determinują przebieg rozwoju państwa, pozwalają zarówno widzieć teraźniejszość, jak i patrzeć w przyszłość tego zjawiska. Państwo jako zjawisko względnie niezależne ma własne wzorce rozwoju. Otrzymuje jednak główny bodziec do wyjścia z interakcji z dynamicznie rozwijającym się społeczeństwem. Jednym z głównych praw ewolucji państwa jest to, że wraz z rozwojem cywilizacji (jako zbioru materialnych i duchowych osiągnięć społeczeństwa) i rozwojem demokracji z prymitywnej, „barbarzyńskiej” formacji o charakterze represyjno-przymusowym przekształca się ona w polityczna organizacja społeczeństwa, gdzie cały kompleks instytucji państwowych zgodnie z zasadą podziału władzy. Demokratycznie rozwijające się społeczeństwo potrzebuje swojego różnorodnego celu, aby być w centrum uwagi państwa, stymuluje rozwój ogólnych funkcji społecznych państwa. Być może stąd bierze się nowa prawidłowość w rozwoju nowoczesnego państwa – wzrost jego roli w życiu społeczeństwa. Ta prawidłowość ujawniła się w całej pełni w drugiej połowie XX wieku. Państwo zaczęło rozszerzać swoją działalność organizacyjną i kierowniczą na sferę gospodarczą, społeczną i kulturalną społeczeństwa poprzez nowo utworzone instytucje i organy - ministerstwa gospodarki, pracy, kultury, edukacji itp. W związku z tym nie można odnotować opinii, że w „rozwoju państwa” można zauważyć także szereg innych tendencji: „wycofywanie się” państwa z gospodarki, jego coraz większy dystans od życia gospodarczego, od pełnienia funkcji właścicielskich. Praktyka pokazała, że właśnie dzisiaj Z wielu powodów państwo „weszło” do gospodarki i tym samym ustabilizowało życie gospodarcze, uchroniło je przed wstrząsami gospodarczymi w wielu krajach świata. Pod wpływem rewolucji naukowo-technicznej i początek procesu integracji światowej, powstanie rynku światowego, pojawił się nowy wzorzec w rozwoju państwa - zbliżenie różnych państw, ich wzajemne wzbogacanie się w wyniku interakcji. Tak więc kiedyś państwa zachodnie w mniejszym lub większym stopniu przejęły od państw socjalistycznych orientację społeczną swoich działań, planowanie.Dzisiaj Rosja uczy się od państw zachodnich trójpodziału władzy, kultury parlamentarnej i budowy państwa prawa. Pod wpływem tej prawidłowości ostra konfrontacja, wojna ideologiczna, nieufność i podejrzliwość odchodzą w przeszłość. To prawda, że te prawidłowości reprezentują ogólne trendy, główne linie ewolucji stanów naszej planety. Rozwój danego państwa jest często bardzo sprzeczny. Zygzaki, odwrócenia, nieprzewidywalne przeskakiwanie z jednej skrajności w drugą, zwłaszcza gdy władza państwa jest wykorzystywana w interesach osobistych, grupowych, klanowych, podporządkowana wąskim celom partyjnym, czasami czynią ten rozwój bardzo sprzecznym. 7. Korelacja między państwem a prawem Dość złożony problem relacji między państwem a prawem stał się ostatnio dyskusyjny. W literaturze sformułowano dwa przeciwstawne stanowiska teoretyczne dotyczące tego problemu. Koncepcja etyczno-totalitarna wynika z tego, że państwo jest wyższe i ważniejsze od prawa, że tworzy prawo i używa go jako instrumentu swojej polityki. Koncepcja ta opiera się na marksistowskim rozumieniu państwa i prawa i była szeroko rozpowszechniana w krajowej literaturze naukowej i edukacyjnej. Liberalna koncepcja opiera się na teorii prawa naturalnego, zgodnie z którą prawo jest wyższe i ważniejsze niż państwo. W ostatnich latach została ona aktywnie potwierdzona w naszej świadomości społecznej. Obie koncepcje nie mają żadnego poważnego uzasadnienia naukowego. Nie tylko nie analizują skorelowanych zjawisk, ale wręcz przeciwstawiają je sobie. W praktyce opozycja, zderzenie państwa i prawa nieuchronnie prowadzi tylko do ich wzajemnego osłabienia. W rzeczywistości relacja między państwem a prawem jest dość złożona. Dlatego relację między nimi należy przeprowadzić z punktu widzenia analizy ich jedności, odmienności i wielostronnego wpływu na siebie. Państwo i prawo są nierozłączne. Jako zjawiska nadbudowy mają jedną podstawę społeczno-ekonomiczną, mają pod wieloma względami ten sam los, nie mogą istnieć i rozwijać się bez siebie. Jednocześnie państwo i prawo różnią się między sobą strukturą, sposobami funkcjonowania itp. Na przykład, jeśli działająca, mechaniczna część państwa składa się z organów i instytucji, w których pracują ludzie, to część centralna, „rdzeń ” prawa, to normy, które łączą się w instytucjach prawnych, branżach. Państwo jest włączone w system polityczny społeczeństwa jako jego rdzeń, prawo - w system regulacyjny. Być może najważniejszym aspektem rozważanej korelacji, który wymaga szczegółowych badań naukowych, jest wpływ państwa na prawo oraz wpływ prawa na państwo. Podkreślamy, że tylko przy aktywnym współdziałaniu państwo i prawo mogą w pełni i skutecznie funkcjonować, nabierać wartości społecznej. Współczesna nauka prawna uważa, że główne sfery wpływu państwa na prawo to stanowienie i (zwłaszcza) egzekwowanie prawa. Doświadczenia historyczne pokazują, że państwo aktywnie uczestniczy w stanowieniu prawa, ale jego rola w tym procesie nie może być absolutna. Taka absolutyzacja jest właśnie podstawową wadą pozytywizmu prawniczego. Państwo dosłownie nie tworzy, nie tworzy prawa, formalizuje prawnie i konsoliduje tylko to, co już dojrzało w społeczeństwie w postaci obiektywnych potrzeb, roszczeń - publicznych ideałów prawnych i moralnych oraz innych ogólnie istotnych czynników. Ale w ten czy inny sposób państwo nadaje prawu ważne właściwości - formalną pewność, powszechną ważność. Jeszcze ważniejsza jest rola państwa we wdrażaniu prawa, w jego wdrażaniu. W końcu niedziałające, niezrealizowane prawo jest martwe. I tutaj VI ma w dużej mierze rację. Lenin, który twierdził, że „prawo jest niczym bez aparatu zdolnego do wymuszenia przestrzegania norm prawa”. Rzeczywiście, jakie byłoby znaczenie norm, powiedzmy, prawa administracyjnego lub karnego bez organów ścigania? Za prawem stoi zawsze władza i rzeczywista władza państwa. Jednocześnie samo państwo musi bezwzględnie przestrzegać i przestrzegać wymogów prawnych, a wraz z państwem obywatele i instytucje społeczeństwa obywatelskiego mogą i powinny aktywnie uczestniczyć we wdrażaniu prawa. Tak więc prawo nie może obejść się bez wsparcia i wpływu państwa, ale samo państwo obiektywnie potrzebuje prawa. Innymi słowy, rozwija się między nimi stabilny wzajemny wpływ funkcjonalny. Prawo prawnie formalizuje państwo, reguluje wszystkie główne aspekty jego funkcjonowania, a tym samym nadaje państwu i jego działaniom legitymizację. Reguluje tryb tworzenia organów państwowych, konsoliduje ich kompetencje i usprawnia wzajemne stosunki, podporządkowuje działalność państwa określonemu reżimowi prawnemu, ustala granice ingerencji państwa w pracę instytucji społeczeństwa obywatelskiego, życie obywateli itp. Za pomocą prawa rodzaj i środek przymusu państwowego, w wyniku którego staje się on legalny i kontrolowany. Prawo jest najważniejszym i niezbędnym środkiem komunikacji prawnej ze wszystkimi podmiotami prawa zarówno w kraju, jak i za granicą, ze społecznością światową jako całością. W ostatnich latach do świadomości społecznej weszły idee „Prawo jest wyższe niż państwo”, „Prawo jest pierwotne, państwo jest drugorzędne”, zapożyczone z wczesnoburżuazyjnej liberalnej doktryny prawa naturalnego. Może za pomocą tych pomysłów udało się jakoś podnieść prestiż prawa w naszym społeczeństwie? Być może wręcz przeciwnie: opozycja prawa do państwa, a zwłaszcza prawa do prawa, była jedną z przyczyn rozprzestrzeniania się bezprawia, bezprawia i osłabienia państwa. Rozdział 10 1. Pojęcie i właściwości władzy państwowej Władza państwowa jest podstawową kategorią nauki państwowej i najbardziej niezrozumiałym zjawiskiem życia społecznego ludzi. Pojęcia „władza państwowa”, „stosunki władzy” załamują najważniejsze aspekty istnienia ludzkiej cywilizacji, odzwierciedlają ostrą logikę walki klas, grup społecznych, narodów, partii i ruchów politycznych. To nie przypadek, że problemy władzy niepokoiły w przeszłości naukowców, teologów, polityków i pisarzy, a teraz martwią się. Będąc rodzajem władzy społecznej, władza państwowa ma wszystkie cechy tej ostatniej. Ma jednak wiele cech jakościowych. Najważniejszą cechą władzy państwowej jest jej polityczny i klasowy charakter. W literaturze naukowej i edukacyjnej zwykle identyfikuje się terminy „władza państwowa” i „władza polityczna”. Taka identyfikacja, choć nie bezsporna, jest dopuszczalna. W każdym razie władza państwowa jest zawsze polityczna i zawiera element klasowy. Założyciele marksizmu scharakteryzowali władzę państwową (polityczną) jako „zorganizowaną przemoc jednej klasy w celu stłumienia innej”. Dla społeczeństwa antagonistycznego klasowo taka charakterystyka jest w zasadzie poprawna. Jednak żadna władza państwowa, zwłaszcza demokratyczna, nie może być zredukowana do „zorganizowanej przemocy”. W przeciwnym razie powstaje idea, że władza państwowa jest naturalnym wrogiem wszystkich żywych istot, wszelkiej kreatywności i twórczości. Stąd nieunikniony negatywny stosunek do władz i osób ją uosabiających. Stąd daleki od nieszkodliwości społeczny mit, że wszelka władza jest złem, które społeczeństwo jest zmuszone znosić przez jakiś czas. Mit ten jest jednym ze źródeł różnych projektów ograniczania administracji państwowej, najpierw pomniejszania roli, a następnie niszczenia państwa. Tymczasem prawdziwie ludzka władza funkcjonująca na gruncie naukowym to wielka siła twórcza, która ma realną zdolność do kontrolowania działań i zachowań ludzi, rozwiązywania społecznych sprzeczności, koordynowania interesów indywidualnych lub grupowych, podporządkowywania ich jednej potężnej woli metodami perswazji. , stymulacja, przymus. Cechą władzy państwowej jest to, że jej podmiot i przedmiot zwykle nie pokrywają się, panowanie i podmiot są najczęściej wyraźnie rozdzielone. W społeczeństwie z antagonizmami klasowymi dominującym podmiotem jest klasa dominująca ekonomicznie, podczas gdy jednostki, społeczności społeczne, narodowe i klasy są podporządkowane. W społeczeństwie demokratycznym istnieje tendencja do zbiegania się podmiotu i przedmiotu władzy, co prowadzi do ich częściowej koincydencji. Dialektyka tej zbieżności polega na tym, że każdy obywatel jest nie tylko poddanym; jako członek społeczeństwa demokratycznego ma prawo być indywidualnym nosicielem i źródłem władzy. Ma prawo i musi aktywnie uczestniczyć w tworzeniu wybieralnych (przedstawicielskich) organów władzy, zgłaszać i wybierać kandydatów do tych organów, kontrolować ich działalność, inicjować ich rozwiązanie i reformę. Prawem i obowiązkiem obywatela jest udział w podejmowaniu decyzji państwowych, regionalnych i innych poprzez wszystkie rodzaje demokracji bezpośredniej. Jednym słowem, w ustroju demokratycznym nie ma i nie powinno być tylko tych, którzy rządzą i tylko tych, którzy są poddani. Nawet najwyższe organy państwa i najwyżsi urzędnicy mają nad sobą najwyższą władzę ludu, są zarówno przedmiotem, jak i podmiotem władzy. Jednocześnie nie ma całkowitej zbieżności podmiotu i przedmiotu w demokratycznym, zorganizowanym przez państwo społeczeństwie. Jeśli rozwój demokratyczny doprowadzi do takiego (pełnego) zbiegu okoliczności, wówczas władza państwowa straci swój polityczny charakter, stanie się bezpośrednio publiczną, bez organów państwowych i administracji państwowej. Władza państwowa jest sprawowana przez administrację publiczną – ukierunkowane oddziaływanie państwa, jego organów na społeczeństwo jako całość, jedną lub inną jego sferę (gospodarczą, społeczną, duchową) na podstawie znanych obiektywnych praw w celu realizacji zadań i funkcji stojących przed społeczeństwo. Inną ważną cechą władzy państwowej jest to, że przejawia się ona w działaniach organów i instytucji państwowych tworzących mechanizm (aparat) tej władzy. Dlatego nazywa się je państwem, bo je praktycznie ucieleśnia, wprowadza w czyn, wciela w życie przede wszystkim mechanizm państwa. Wydaje się więc, że władza państwowa jest często utożsamiana z organami państwowymi, zwłaszcza najwyższymi. Z naukowego punktu widzenia taka identyfikacja jest niedopuszczalna. Po pierwsze, władzę państwową może sprawować sam podmiot rządzący. Na przykład, ludzie poprzez referendum i inne instytucje demokracji bezpośredniej (bezpośredniej) podejmują najważniejsze decyzje państwowe. Po drugie, władza polityczna początkowo należy nie do państwa, jego organów, ale albo do elity, albo do klasy, albo do ludu. Podmiot rządzący nie przekazuje swojej władzy organom państwowym, lecz nadaje im uprawnienia władzy. Władza państwowa może być słaba lub silna, ale pozbawiona władzy zorganizowanej traci jakość władzy państwowej, ponieważ nie jest w stanie urzeczywistnić woli rządzącego, zapewnić ładu i porządku w społeczeństwie. Władza państwowa nie bez powodu nazywana jest scentralizowaną organizacją władzy. To prawda, że każda władza potrzebuje władzy władzy: im głębiej i pełniej władza wyraża interesy ludu, wszystkich warstw społeczeństwa, tym bardziej polega na władzy władzy, na dobrowolnym i świadomym jej poddaniu się. Ale dopóki istnieje władza państwowa, będzie ona miała również obiektywne materialne źródła władzy - zbrojne organizacje ludowe lub organy ścigania (wojsko, policja, agencje bezpieczeństwa państwa), a także więzienia i inne obowiązkowe materialne dodatki. Zorganizowana siła zapewnia władzy państwowej zdolność przymusu, jest jej gwarantem. Musi jednak kierować się racjonalną i humanitarną wolą rządzącego podmiotu. Jeśli władza państwowa opiera się wyłącznie na sile materialnej w rozwiązywaniu problemów wewnętrznych, jest to prawdziwy dowód jej niestabilności i kruchości, braku głębokich i mocnych korzeni w społeczeństwie. Użycie wszelkiej dostępnej siły jest bezwarunkowo uzasadnione w celu odparcia agresji z zewnątrz lub w celu stłumienia przestępczości. Władza państwowa jest więc skoncentrowanym wyrazem woli i siły, władzą państwa, ucieleśnioną w organach i instytucjach państwowych. Zapewnia stabilność i porządek w społeczeństwie, chroni obywateli przed ingerencją wewnętrzną i zewnętrzną poprzez stosowanie różnych metod, w tym przymusu państwowego i siły militarnej. 2. Sposoby sprawowania władzy państwowej Arsenał metod realizacji władzy państwowej jest dość zróżnicowany. We współczesnych warunkach znacznie wzrosła rola metod bodźców moralnych, a zwłaszcza materialnych, za pomocą których organy państwowe wpływają na interesy ludzi i tym samym podporządkowują ich ich władczej woli. Do powszechnych, tradycyjnych metod sprawowania władzy państwowej należy niewątpliwie perswazja i przymus. Metody te, połączone na różne sposoby, towarzyszą władzy państwowej na całej jej historycznej ścieżce. Perswazja to metoda aktywnego wpływania na wolę i świadomość człowieka za pomocą środków ideologicznych i moralnych w celu kształtowania jego poglądów i idei opartych na głębokim zrozumieniu istoty władzy państwowej, jej celów i funkcji. Mechanizm perswazji obejmuje zespół ideologicznych, społeczno-psychologicznych środków i form oddziaływania na indywidualną lub grupową świadomość, których efektem jest asymilacja i akceptacja przez jednostkę, zbiorowość określonych wartości społecznych. Przekształcenie idei, poglądów w przekonania wiąże się z działaniem świadomości i ludzkich uczuć. Dopiero po przejściu przez złożony mechanizm emocji, poprzez świadomość, idee, interesy publiczne i żądania władzy nabierają osobistego znaczenia. Przekonania różnią się od prostej wiedzy tym, że są nierozerwalnie związane z osobowością, stają się jej więzami, z których nie może się wyrwać bez szkody dla jej światopoglądu, orientacji duchowej i moralnej. Według D.I. Pisarev: „gotowych przekonań nie można ani wybłagać u dobrych przyjaciół, ani kupić w księgarni. Trzeba je wypracować w procesie własnego myślenia, co z pewnością musi być realizowane samodzielnie w naszej głowie…” A znany rosyjski publicysta i filozof drugiej połowy XIX wieku. wcale nie wykluczał wychowawczego, perswazyjnego wpływu ze strony innych ludzi, kładł tylko nacisk na samokształcenie, na własny wysiłek umysłowy, na nieustanną „pracę duszy” w celu wyrobienia silnych przekonań. Idee szybko przeradzają się w przekonania, gdy zdobywa się je poprzez cierpienie, gdy człowiek samodzielnie zdobywa i przyswaja wiedzę. Metoda perswazji pobudza inicjatywę i poczucie odpowiedzialności ludzi za swoje działania i czyny. Nie ma pośrednich powiązań między przekonaniami a zachowaniem. Wiedza, idee, które nie są ucieleśnione w zachowaniu, nie mogą być uważane za prawdziwe przekonania. Od wiedzy do przekonania, od przekonania do praktycznego działania - tak działa metoda perswazji. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym, wzrostem kultury politycznej w naturalny sposób wzrasta rola i znaczenie tego sposobu sprawowania władzy państwowej. Władza państwowa nie może obejść się bez szczególnego rodzaju przymusu, który jest jej właściwy - przymusu państwowego. Za jego pomocą podmiot rządzący narzuca podmiotowi swoją wolę. Pod tym względem władza państwowa różni się w szczególności od władzy, która również ujarzmia, ale nie potrzebuje państwowego przymusu. Przymus państwowy to psychologiczny, materialny lub fizyczny (przemocowy) wpływ upoważnionych organów i urzędników państwowych na osobę w celu zmuszenia (zmuszenia) go do działania na polecenie podmiotu rządzącego, w interesie państwa. Przymus państwowy sam w sobie jest ostrym i surowym środkiem społecznego wpływu. Opiera się na zorganizowanej władzy, wyraża ją, a zatem jest w stanie zapewnić bezwarunkową dominację woli podmiotu rządzącego w społeczeństwie. Przymus państwowy ogranicza wolność człowieka, stawia go w sytuacji, w której nie ma wyboru poza opcją zaproponowaną (narzuconą) przez władze. Dzięki przymusowi interesy i motywy zachowań antyspołecznych są tłumione, hamowane, sprzeczności między wolą ogólną i indywidualną są usuwane siłą, a zachowania społecznie użyteczne są stymulowane. Przymus ze strony państwa jest legalny i nielegalny. Ta ostatnia może przerodzić się w samowolę organów państwowych, stawiając człowieka w sytuacji, której nikt i nic nie chroni. Taki przymus ma miejsce w państwach o ustroju antydemokratycznym, reakcyjnym – tyrańskim, despotycznym, totalitarnym. Przymus państwowy jest uznawany za legalny, którego rodzaj i środek jest ściśle określony przez normy prawne i stosowany w formach proceduralnych (procedury jasne). Legalność, ważność i uczciwość państwowego przymusu prawnego jest kontrolowana, można się od niego odwołać do niezależnego sądu. Poziom prawnego „nasycenia” przymusu państwowego wynika z tego, w jakim stopniu: „a) podlega on ogólnym zasadom danego systemu prawnego, b) jest na swojej podstawie jednolity, powszechny w całym kraju, c) jest normatywnie uregulowany pod względem treści, granic i warunków stosowania d) działa poprzez mechanizm praw i obowiązków, e) jest wyposażony w zaawansowane formy proceduralne”. Zdaniem Denisa Szewczuka, im wyższy poziom prawnej organizacji przymusu państwowego, tym bardziej pełni on funkcje pozytywnego czynnika rozwoju społeczeństwa, a mniej wyraża samowolę i samowolę dzierżycieli władzy państwowej. W legalnym i demokratycznym państwie przymus państwowy może być tylko legalny. Formy państwowego przymusu prawnego są dość zróżnicowane. Są to działania prewencyjne – sprawdzanie dokumentów w celu zapobieżenia wykroczeniom, zatrzymanie lub ograniczenie ruchu pojazdów, pieszych w przypadku wypadków, klęsk żywiołowych itp.; stłumienie prawne - zatrzymanie administracyjne, aresztowanie, przeszukanie itp.; środki ochrony - przywrócenie honoru i dobrego imienia oraz inne rodzaje przywrócenia naruszonych praw. 3. Ekonomiczne, społeczne i moralno-ideologiczne podstawy władzy państwowej” Władza państwa jest ostatecznie determinowana przez siłę ekonomiczną. Wyraża w skoncentrowanej formie potrzeby i interesy ekonomiczne rządzącego podmiotu. Władza państwowa opiera się nie tylko na ekonomicznym fundamencie, ale także zapewnia porządek i stabilność stosunków gospodarczych, chroni je przed arbitralnością i anarchią oraz chroni istniejące formy własności. Każda władza jest naprawdę stabilna i silna przede wszystkim ze względu na swoje społeczne podstawy. Władza państwowa funkcjonuje w społeczeństwie podzielonym na klasy, różne grupy społeczne o sprzecznych, często nie dających się pogodzić interesów. Bez silnej, aktywnie działającej władzy państwowej różnorodne siły społeczne i narodowe mogą rozerwać społeczeństwo, pogrążyć je w otchłani „wyjaśniania” interesów przy pomocy nieokiełznanej władzy ochlokratycznej. Aby rozwiązywać sprzeczności społeczne, organizować stosunki międzyludzkie, międzygrupowe, międzyklasowe i narodowe, harmonizować różne interesy, władza państwowa szuka oparcia w społeczeństwie, zdobywa zaufanie do siebie różnych warstw społeczeństwa. Tylko demokratyczny rząd może rozwiązać takie problemy. Wiara ludu w humanitarne cele i działania rządu, zaufanie do niego nazywa się zwykle społeczną legitymizacją rządu, najważniejszym warunkiem jego stabilności. Niezależnie od władzy państwowej, zawsze dąży do stworzenia w społeczeństwie idei siebie jako wzorcowej moralnej, nawet jeśli nie odpowiada to rzeczywistości. Już w starożytnej Grecji i Rzymie ukształtowały się ideały moralne, do których władza powinna dążyć: istnieje tylko dla dobra, realizuje się dla dobra wspólnego, zawsze podąża za sprawiedliwością itd. Dlatego władza, dążenie do celów i stosowanie metod sprzecznych z ideały i wartości moralne były i są uznawane za niemoralne, pozbawione autorytetu moralnego. Dla władzy państwowej jej użyteczność ma ogromne znaczenie w tradycjach historycznych, społeczno-kulturowych, narodowych. Jeśli władza opiera się na tradycjach, to zakorzeniają ją w społeczeństwie, czynią ją silniejszą i stabilniejszą. To nie przypadek, że zarówno dawne, jak i nowoczesne państwa starannie traktowały i nadal traktują tradycje, ich historyczne, narodowe, społeczno-kulturowe korzenie. W ten sposób władza państwowa, zdeterminowana gospodarczo, społecznie i moralnie, oparta na tradycjach, wartościach przyjętych w społeczeństwie, staje się autorytatywna i szanowana w oczach ludzi. Dużo rzadziej stosuje się metodę przymusu państwowego do osiągania swoich celów. 4. Władza państwowa i ideologia Władza państwowa, oparta wyłącznie na przemocy i przymusie, jest krucha i krótkotrwała, ponieważ powoduje narastający sprzeciw w społeczeństwie. Dlatego obiektywnie potrzebuje ideologii, czyli systemu idei ściśle związanych z interesami podmiotu rządzącego. Za pomocą ideologii władze wyjaśniają i uzasadniają swoje cele i zadania, metody i sposoby ich osiągania i realizacji. Ideologia daje władzom pewien autorytet, dowodzi tożsamości jej celów z interesami i celami ludzi. W zależności od tego, jak zbiegają się interesy i cele rządzących i rządzonych, ideologia państwowa może być populistyczna, mityczna i kłamliwa. Istnieją dwa główne typy i wiele odmian ideologii władzy państwowej. Pierwszy typ to ideologia religijna oparta na naukach religijnych i mitach. Stara się nadać mocy tajemniczy, mistyczny i święty charakter, inspiruje ideę jej boskiego pochodzenia i przeznaczenia. Drugi typ to ideologia świecka, która opiera się na teoriach i zwyczajach panujących w społeczeństwie i ma na celu osiągnięcie pewnych, często mitycznych ideałów. Na przykład mity o pośpiesznej budowie świetlanej komunistycznej przyszłości czy dobrze prosperującego kapitalizmu w stylu amerykańskim zapewniały i nadal zapewniają władzom poparcie przynajmniej części społeczeństwa. Rola ideologii jest szczególnie wielka tam, gdzie władza państwowa jest sprawowana przez antydemokratyczne, totalitarne, dyktatorskie reżimy. Tutaj fałszywa ideologia ma zwykle na celu wychwalanie roli „wodza”, dyktatora, uzasadnianie wszelkich decyzji i działań. Pod wpływem takiej ideologii tworzą się i podtrzymują kulty jednostki – ślepy, bezmyślny podziw dla mitycznych superosobowości, ich przebóstwienie. Ideologia sekty nieuchronnie alienuje, odrzuca ludzi od władzy. 5. Legitymacja i legalność władzy państwowej” W szerokim sensie legitymizacja to akceptacja władzy przez ludność kraju, uznanie jej prawa do kierowania procesami społecznymi i chęć jej posłuszeństwa. W wąskim znaczeniu władza uprawniona jest uznawana za władzę uprawnioną, ukształtowaną zgodnie z procedurą przewidzianą przez normy prawne. Należy odróżnić prawomocność pierwotnego źródła władzy od prawomocności władzy publicznej. Prawomocność podstawowego źródła władzy (podmiotu rządzącego) znajduje odzwierciedlenie i jest prawnie zapisana w konstytucji kraju. Tak więc ust. 1 art. 3 Konstytucji Federacji Rosyjskiej stwierdza: „Dającym suwerenność i jedynym źródłem władzy w Federacji Rosyjskiej jest jej wielonarodowy naród”. Oznacza to, że Konstytucja ogłasza i definiuje wielonarodowy naród Rosji jako pierwszy nośnik i główne źródło władzy państwowej, podkreślając tym samym jego legitymizację. Organy państwowe nabywają własność legitymacji na różne sposoby. Organy przedstawicielskie uzyskują prawomocność na podstawie przewidzianych i regulowanych ustawą wyborów. Ciała te otrzymują moc bezpośrednio ze źródła mocy. Organy zarządzające uzyskują legitymację poprzez selekcję konkursową, ich powoływanie, najczęściej jako organy przedstawicielskie, oraz w sposób przewidziany prawem. Uprawnienia organów państwowych, metody działania, a zwłaszcza metoda przymusu państwowego, również muszą być uprawnione. Nielegalna władza jest uznawana za uzurpatora. W wąskim znaczeniu tego słowa uzurpacja to brutalne, nielegalne przejęcie władzy przez jakąkolwiek osobę lub grupę osób, a także przywłaszczenie sobie uprawnień innych osób. Uzurpację uznaje się np. za naruszenie procedur prawnych podczas wyborów lub ich fałszowanie. Możliwe jest również uzurpowanie sobie prawnie ustanowionej władzy, jeżeli jest ona nadużywana, tj. wykorzystywana w celach niezgodnych z prawem na szkodę społeczeństwa i państwa, przekroczenia uprawnień itp. W ust. 4 art. 3 Konstytucji Federacji Rosyjskiej stanowi: „Nikt nie może przywłaszczyć sobie władzy w Federacji Rosyjskiej. Przejęcie władzy lub przywłaszczenie władzy podlega karze przez ustawę federalną”. Prawnym wyrazem legitymizacji władzy jest jej legalność, czyli normatywność, zdolność do bycia ucieleśnionym w regułach prawa, bycia ograniczanym przez prawo i funkcjonowania w ramach praworządności. W społeczeństwie możliwa jest również nielegalna, na przykład mafijno-przestępcza władza, skłaniająca się ku brutalnym formom przymusu i przemocy. Jeśli władza prawna opiera się na oficjalnie uznanych, udokumentowanych i znanych społeczeństwu normach, to przestępcza, nielegalna – na niepisanych regułach postępowania, znanych tylko pewnemu kręgowi ludzi. Rząd legalny dąży do stabilizacji społeczeństwa, zaprowadzenia w nim porządku, podczas gdy ten nielegalny jest jak komórki rakowe, które infekują i niszczą zdrową tkankę społeczeństwa. 6. Stosunki władzy Władza państwowa, rozwiązując stawiane przed nią zadania, nieustannie wpływa na procesy społeczne i sama wyraża się w szczególnym rodzaju relacji - stosunkach władzy, które tworzą rodzaj polityczno-prawnej tkanki społeczeństwa. Jak każdy związek, relacje władzy mają strukturę. Strony tych stosunków są podmiotem władzy państwowej i przedmiotem władzy (podmiotami), a treść stanowi jedność przekazania lub narzucenia woli orzekania podmiotowi i podporządkowania (dobrowolnego lub przymusowego) władzy ostatni do tego testamentu. Podmiotem władzy państwowej, jak już wspomniano, mogą być wspólnoty społeczne i narodowe, klasy, ludzie, w imieniu których działają organy państwowe. Przedmiotem władzy są jednostki, ich związki, warstwy i społeczności, klasy, społeczeństwo. Istota stosunków władzy polega na tym, że jedna strona – rządząca – narzuca swoją wolę, zwykle ujmowaną w prawo i prawnie wiążącą, drugiej stronie – podporządkowuje, kieruje swoim zachowaniem i działaniami w kierunku określonym przez normy prawne. Metody zapewniające dominację woli podmiotu rządzącego zależą od interesów i wolicjonalnej pozycji stron. Jeżeli interesy i wola podmiotu rządzącego i poddanego są zbieżne, co jest możliwe w państwach demokratycznych, to stosunki władzy realizowane są bez przeszkód, bez zewnętrznych wpływów. Jeżeli interesy i wola stron w jakiś sposób się rozchodzą, to właściwe i skuteczne są metody perswazji, stymulacji, porozumienia (kompromisów). W przypadkach, gdy stanowiska rządzącego i rządzonego są przeciwstawne i nie do pogodzenia, stosuje się metodę przymusu państwowego. 7. Unia i rozdział władz Terminy „połączenie” i „podział” władzy oznaczają zasady organizacji i mechanizm realizacji władzy państwowej. Ten ostatni jest z natury jeden i nie można go podzielić na części. Ma jedno podstawowe źródło – społeczność, klasę, ludzi. Ale władza państwowa jest zorganizowana i sprawowana na różne sposoby. Historycznie pierwsza była taka organizacja władzy państwowej, w której cała jej pełnia skupiała się w rękach jednego organu, zwykle monarchy. To prawda, że \uXNUMXb\uXNUMXbwybrane ciała mogą być również suwerenne (na przykład za takie uważano Rady Delegatów Ludowych ZSRR). Zasada łączenia władzy ustawodawczej, wykonawczej i częściowo sądowniczej okazała się bardzo wytrwała, ponieważ takie połączenie ma szereg zalet: a) zapewnić szybkie rozwiązanie wszelkich problemów; b) eliminuje możliwość przeniesienia odpowiedzialności i winy za błędy na inne organy; c) „uwalnia” od walki z innymi ciałami o ilość władzy itp. Zasada ta znalazła poparcie wśród wybitnych myślicieli. Hegel pisał na przykład: „Władza państwowa powinna być skoncentrowana w jednym ośrodku, który podejmuje niezbędne decyzje i jako rząd monitoruje ich realizację”. A jednak koncentracja całej władzy w jednym ciele jest pełna nieodwracalnych niedociągnięć i wad. Ciała wszechmocne stają się całkowicie niekontrolowane, mogą też wymknąć się spod kontroli podmiotu rządzącego (pierwotnego źródła władzy). Przy takiej organizacji władzy państwowej otwiera się pole do ustanowienia i funkcjonowania reżimów dyktatorskich i tyrańskich. Zasada podziału władzy to racjonalna organizacja władzy państwowej w państwie demokratycznym, w której poprzez system kontroli i równowagi realizowana jest elastyczna wzajemna kontrola i współdziałanie najwyższych organów państwa w ramach jednej władzy. Władza korumpuje ludzi, ale niekontrolowana władza korumpuje podwójnie. Być może najtrudniejszym pytaniem jest, jak zapewnić kontrolę nad działalnością najwyższych organów państwa, ponieważ nie da się ustanowić nad nimi pewnego rodzaju władzy kontrolnej bez naruszenia ich statusu i prestiżu. W przeciwnym razie automatycznie stracą jakość wyższych, zamienią się w ciała kontrolowane. Odpowiedź na to pytanie dała zasada rozdziału władzy, nad rozwojem której pracowało wielu naukowców, ale szczególną zasługę ma tutaj C. Montesquieu. Istota tej zasady polega na tym, że zjednoczona władza państwowa jest organizacyjnie i instytucjonalnie podzielona na trzy względnie niezależne gałęzie – ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Zgodnie z tym tworzone są najwyższe organy państwa, które współdziałają na zasadzie kontroli i równowagi, sprawując nad sobą stałą kontrolę. Jak pisał C. Montesquieu, „aby nie można było nadużywać władzy, konieczny jest taki porządek rzeczy, w którym różne władze mogłyby się wzajemnie powstrzymywać”. Najwyższe organy państwa, działające w oparciu o tę zasadę, posiadają niezależność. Ale wśród nich musi być jeszcze ciało kierownicze, w przeciwnym razie powstaje między nimi walka o przywództwo, która może osłabić każdą z gałęzi władzy i władzę państwową jako całość. Twórcy doktryny trójpodziału władzy uważali, że wiodącą rolę powinny należeć organy ustawodawcze (przedstawicielskie). Władza wykonawcza, uosabiana przez prezydenta i rząd, musi być podporządkowana prawu. Jego głównym celem jest wykonywanie praw, ich wdrażanie. Istnieje wielka siła podporządkowana władzy wykonawczej - biurokracja, "władza" ministerstw i departamentów. Wszystko to stanowi obiektywną podstawę do ewentualnej uzurpacji całości władzy państwowej właśnie przez władzę wykonawczą. Od wymiaru sprawiedliwości wymaga się najwyższego stopnia niezawisłości. Szczególna rola sądu wynika z faktu, że jest on arbitrem w sporach o prawo. Zasada trójpodziału władz jest w jakimś stopniu realizowana we wszystkich krajach demokratycznych. O jego owocności decyduje wiele czynników. Po pierwsze, realizacja tej zasady nieuchronnie prowadzi do podziału pracy między organami państwowymi, w wyniku czego zapewniony jest wzrost efektywności ich działania (ponieważ każdy organ specjalizuje się w „swojej” pracy), tworzone są warunki dla wzrost profesjonalizmu swoich pracowników. Po drugie, zasada ta umożliwia rozwiązanie najtrudniejszego problemu – stworzenie stale funkcjonującej konstytucyjnej wzajemnej kontroli najwyższych organów państwa, która zapobiega koncentracji władzy w rękach jednego z organów i ustanowieniu dyktatury . Wreszcie po trzecie, umiejętne stosowanie zasady trójpodziału władzy wzajemnie wzmacnia najwyższe organy państwa i zwiększa ich autorytet w społeczeństwie. Jednocześnie rozważana zasada stwarza duże możliwości negatywnych konsekwencji. Często organy ustawodawcze i wykonawcze starają się przerzucać na siebie odpowiedzialność za niepowodzenia i błędy w swojej pracy, powstają między nimi ostre sprzeczności itp. 8. Władza państwowa i państwo Problem relacji między władzą państwową a państwem należy do mało zbadanych. Władza państwowa i państwo są w złożonej dialektycznej jedności, a zatem do kwestii relacji między nimi można podejść z różnych punktów widzenia. Jeśli państwo jest rozumiane jako polityczno-terytorialna forma organizacyjna społeczeństwa, to władza państwowa jest najważniejszą cechą państwa, której korzenie sięgają głęboko w społeczeństwo. Jeśli państwo oznacza specjalnie zorganizowany mechanizm (aparat) władzy politycznej (państwowej), to są one powiązane jako treść i forma. Co więcej, charakter władzy państwowej określa cechy państwa, jego mechanizm. Tak więc posiadanie władzy przez mniejszość wyzyskującą (oligarchię rządzącą), konieczność narzucenia woli mniejszości rządzącej podporządkowanej większości wysuwają na pierwszy plan organy przymusu, kary w mechanizmie państwa. Przeciwnie, w krajach demokratycznych państwo i jego organy służą społeczeństwu, a w mechanizmie państwa najważniejsze stają się organy pełniące ogólne funkcje społeczne. Co do zasady podmiot sprawujący władzę określa, w jakim zakresie i w jakiej formie ten lub inny organ państwa będzie wyrażał i realizował swoją władczą wolę, ustanawia granice prawne dla organów państwowych, w granicach których ich działalność uznawana jest za zgodną z prawem. Jednocześnie państwo i jego organy w dużej mierze decydują o skuteczności tej władzy. Czasem najwyższe organy państwa uzyskują skrajną niezależność, wznoszą się ponad społeczeństwo, nacjonalizują je, ale to jest los państw dyktatorskich. Rozdział 11. Funkcje państwa 1. Pojęcie, znaczenie i przedmiotowy charakter funkcji państwa Każdy stan o różnym stopniu aktywności, ale stale działający, ponieważ bierność, bezczynność są przeciwwskazane z samej swojej natury i celu. W tym rozdziale państwo jest rozpatrywane od strony funkcjonalnej, aktywności. Podejście funkcjonalne, po pierwsze, pomaga lepiej zrozumieć samą koncepcję państwa, dostrzec jego historyczny cel i rolę w życiu społeczeństwa; po drugie, umożliwia naukowy zarys treści działania państwa, jego mechanizmu w określonych warunkach historycznych; po trzecie, służy doskonaleniu struktury organizacyjnej państwa dla jakościowej realizacji administracji publicznej. Funkcje państwa są głównymi kierunkami jego działalności, wyrażającymi istotę i cel społeczny, cele i zadania państwa w zarządzaniu społeczeństwem w jego nieodłącznych formach i metodach. Powyższa definicja pomaga zidentyfikować następujące najważniejsze cechy funkcji państwa. 1. Funkcją państwa nie jest żaden, a mianowicie główny, główny kierunek jego działalności, bez którego państwo na danym etapie historycznym lub przez całe swoje istnienie nie może się obejść. Jest to stabilna, ugruntowana merytoryczna działalność państwa w określonym obszarze – w gospodarce, polityce, ochronie przyrody itp. 2. W funkcjach, najgłębsza i najbardziej stabilna w stanie, jego istota jest obiektywnie wyrażona. Dlatego poprzez funkcje można poznać istotę państwa, jego wielostronne związki ze społeczeństwem. 3. Państwo, wypełniając swoje funkcje, rozwiązuje tym samym stojące przed nim zadania w zarządzaniu społeczeństwem, a jego działania nabierają praktycznego ukierunkowania. 4. Funkcje państwa – pojęcie zarządzania. Określają cele administracji publicznej na każdym historycznym etapie rozwoju społeczeństwa. 5. Funkcje realizowane są w określonych (głównie prawnych) formach i specjalnych metodach charakterystycznych dla władzy państwowej. Funkcje państwa są zasadniczo obiektywne. Są one określane przez prawa interakcji między społeczeństwem a państwem, a zatem to ostatnie nie ma wyboru, czy je wypełniać, czy nie. Niewypełnienie przez państwo swoich funkcji niewątpliwie wywoła reakcję łańcuchową negatywnych konsekwencji w życiu publicznym. Jeśli więc państwo przestanie pełnić funkcję zapewnienia prawa i porządku, społeczeństwo nieuchronnie ulegnie destabilizacji, rozpocznie się anarchia prowadząca do jego zniszczenia. Jednocześnie obiektywny charakter funkcji państwa wcale nie oznacza, że są one realizowane wbrew woli i świadomości ludzi. Wręcz przeciwnie, rola czynnika subiektywnego jest tutaj bardzo duża. Państwo funkcjonuje owocnie tylko wtedy, gdy jego funkcje w pełni odpowiadają obiektywnym potrzebom społeczeństwa. Oznacza to, że najpierw należy rozpoznać obiektywne potrzeby społeczne, a dopiero potem określić funkcje państwa i mechanizm ich realizacji. A wszystko to zapewnia świadoma aktywność ludzi. Błędy i niedociągnięcia w funkcjonowaniu państwa przeradzają się w zjawiska kryzysowe dla społeczeństwa o różnym nasileniu. Funkcje państwa są różne, kolejność ich występowania i zmian zależy od kolejności zadań, jakie stawia społeczeństwo w toku swojej ewolucji, oraz celów, do jakich dąży. Zadanie to coś, co wymaga zezwolenia, a funkcja to działanie mające na celu uzyskanie takiego zezwolenia. Innymi słowy, zadania i funkcje są ze sobą powiązane, ale nie są tożsame. W pewnych okresach historycznych różne zadania i cele państwa, a co za tym idzie różne jego funkcje, stają się priorytetami. Wykonywanie jakichkolwiek zadań prowadzi do zaniku niektórych funkcji, pojawienie się nowych prowadzi do pojawienia się innych. Każda funkcja państwa ma swój własny przedmiot oddziaływania i swoją treść. Przedmiot - pewna sfera stosunków społecznych (gospodarka, kultura itp.), na którą wpływa wpływ państwa. Przedmioty i służą jako kryterium wyznaczania granic funkcji państwa. Treść funkcji pokazuje, czym zajmuje się państwo, jakie działania zarządcze wykonuje w tym obszarze, czym dokładnie zajmują się jego właściwe organy. Funkcje państwa należy odróżnić od funkcji jego odrębnego organu. Te ostatnie ujawniają cel społeczny określonego ciała, które poprzez funkcje realizuje swoje kompetencje. W przeciwieństwie do funkcji organów państwowych, funkcje państwa pełnią wszystkie lub wiele organów. Nie wyklucza to jednak, że poszczególne organy państwowe odgrywają dominującą (wiodącą) rolę w realizacji jakiejkolwiek funkcji państwa. Tak więc ochrona kraju przed atakiem z zewnątrz jest głównym zadaniem departamentu wojskowego. Wszystkie funkcje określonych organów państwowych są podporządkowane funkcjom państwa i nie mogą im zaprzeczać. Dlatego działania organów państwowych powinny przebiegać zgodnie z głównymi funkcjami państwa. 2. Klasyfikacja i ewolucja funkcji państwa Problem klasyfikacji funkcji państwa komplikuje fakt, że funkcje różnych typów historycznych państw znacznie się różnią. A jednak można je sklasyfikować według pewnych wspólnych cech. Jak już wspomniano, na funkcje każdego państwa decydujący wpływ ma jego istota. Istota państwa jest sprzeczna, ma dwie główne strony, dwie zasady - ogólnospołeczną i klasową. Ogólna zasada społeczna jest uwarunkowana potrzebami całego społeczeństwa, podczas gdy zasada klasowa jest zdeterminowana jej klasowymi sprzecznościami. Do niedawna powszechnie uznawano, że wszystkie funkcje państwa wynikają ze sprzeczności klasowych i mają charakter klasowy, że nie ma i nie może być ponadklasowych, ogólnospołecznych funkcji. To zniekształciło ideę interakcji między społeczeństwem a państwem. W rzeczywistości nawet społeczeństwo podzielone na klasy jest jednym, integralnym organizmem, w którym współistnieją i oddziałują na siebie przeciwstawne klasy, grupy społeczne i części populacji. Państwo jako forma organizacji takiego społeczeństwa nie może nie prowadzić ogólnej działalności społecznej, nie może nie działać na wielu swoich obszarach jako reprezentant interesów całego społeczeństwa, wszystkich klas, grup i warstw ludności. Tak więc już wschodnie despotyczne państwa niewolnicze pełniły funkcję gospodarczą – organizowały roboty publiczne przy budowie kanałów i tam, osuszaniu bagien itp. Państwa feudalne podejmowały także próby uregulowania życia społeczno-gospodarczego kraju (prowadziły politykę protekcjonizmu, podjęła osobne kroki w dziedzinie edukacji i zdrowia). Wszystkie te państwa zapewniły rządy prawa, bez których żadne społeczeństwo nie może się obejść. Rozwój cywilizacyjny i demokratyczny otwiera szerokie pole do ogólnej aktywności społecznej państwa. W naszych czasach ogólne funkcje społeczne państwa (gospodarcze, społeczne, utrzymanie demokratycznego prawa i porządku) stają się priorytetem. Działania państwa w sferze duchowej (oświata, kultura, nauka) rozszerzają się i stają się bardziej aktywne. Obecnie szczególnie istotne są globalne problemy, które mają poważny wpływ na uniwersalne interesy - ochrona przyrody i środowiska na całej planecie, walka z międzynarodową przestępczością, problemy demograficzne itp. egzekwowanie prawa, międzynarodowe środowisko itp. Ogólne funkcje społeczne państwa zapewniają niezbędny stopień stabilności stosunków i więzi w społeczeństwie, jego integralności i jedności na podstawie ogólnych potrzeb i interesów społecznych (ekonomicznych, społecznych, duchowych, narodowych). Im większy jest udział ogólnospołecznych funkcji państwa, tym większa jest jego rola w społeczeństwie jako niezawodnego narzędzia przezwyciężania sprzeczności, jako środka godzenia różnych interesów i osiągania kompromisu społecznego. Metody przemocy i przymusu nie są tu zbyt odpowiednie, dlatego państwo musi zwrócić się ku demokratycznym, humanistycznym instytucjom i ideom (rządy prawa, rządy prawa we wszystkich sferach społeczeństwa, poszanowanie praw i wolności człowieka, ochrona mniejszości, wzmocnienie prawnych gwarancji porządku publicznego itp. d.). Zaufanie do państwa, władza państwowa, stopień ich poparcia przez ludność (społeczna legitymizacja władzy) są bezpośrednio zależne od demokratycznej treści funkcji państwa, jego zdolności i chęci uwzględniania zróżnicowania klasowego, grupowego, w swojej działalności interesy narodowe i inne interesy społeczne. „Państwo, które otwarcie łamie prawa człowieka, ignoruje jego niezbywalne, naturalne prawa i wolności, stosuje represje wobec swoich obywateli lub poszczególnych grup narodowych oraz uniemożliwia kontakty między ludźmi i organizacjami różnych krajów, nie może być uważane za cywilizowane. Nie ma prawa do liczyć na normalną współpracę z innymi państwami, na przychylną opinię publiczną społeczeństwa światowego" W społeczeństwie klasowym, w którym klasy i inne grupy społeczne przeciwstawiają się sobie przede wszystkim z powodów ekonomicznych, w którym podstawowe interesy klas są nie do pogodzenia, państwo staje się polityczną organizacją władzy klasy dominującej ekonomicznie i służy jej interesom. Stąd główną funkcją takiego państwa jest tłumienie oporu wyzyskiwanych klas lub grup społecznych, które mają jasno określoną orientację klasową. Ale inne jego funkcje również nabierają określonego kolorytu klasowego. Powyższe odnosi się do społeczeństwa niewolniczego, feudalnego i kapitalistycznego (XIX i pierwsza ćwierć XX wieku). W drugiej połowie XX wieku nastąpiły istotne zmiany w samych klasach, pojawiła się klasa średnia – czynnik stabilizujący społeczeństwo. Znalazło to odzwierciedlenie w działaniach funkcjonalnych państwa: funkcje zrodzone ze sprzeczności klasowych zeszły na dalszy plan, zmieniły się formy i sposoby ich realizacji. Tak więc, zgodnie z przyczynami (źródłami) powstania funkcji państwa, można ją podzielić na: a) funkcje wynikające ze sprzeczności klasowych (tłumienie oporu klas wyzyskiwanych itp.); b) funkcje wynikające z potrzeb całego społeczeństwa (zapewnianie ładu i porządku, ochrona przyrody i środowiska itp.). Zgodnie z kierunkiem funkcji państwa dzieli się na wewnętrzne i zewnętrzne. Funkcje wewnętrzne mają na celu rozwiązywanie problemów wewnętrznych kraju, pokazują stopień aktywności wpływu państwa na dane społeczeństwo, a zewnętrzne - nawiązywanie i utrzymywanie określonych relacji z innymi państwami. Funkcje wewnętrzne i zewnętrzne są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie się uzupełniają. Wśród funkcji wewnętrznych można wyróżnić blok funkcji ochronnych – ochrona istniejących form własności, zapewnienie (ochrona) prawa i porządku, ochrona przyrody i środowiska, funkcje gospodarcze, społeczno-kulturalne i inne. Ochrona istniejących form własności jest funkcją właściwą wszystkim państwom, gdyż strzegą one i chronią swoje podstawy ekonomiczne. Co więcej, w społeczeństwach, w których główny potencjał ekonomiczny był skoncentrowany w rękach tej czy innej klasy (w społeczeństwach wyzyskujących), działalność państwa miała na celu ochronę własności prywatnej, feudalnej, feudalnej, kapitalistycznej, za ingerencje, za które ustanowiono surowsze kary. niż w przypadku ingerencji w inne rodzaje własności. W społeczeństwach demokratycznych obowiązuje zasada równej ochrony prawnej wszystkich form własności. Ochrona prawa i porządku jest najważniejszą i niezbędną funkcją każdego państwa, wynikającą z potrzeb społeczeństwa. W demokratycznym państwie na pierwszy plan wysuwa się ochrona praw i wolności obywateli, bez której prawdziwe prawo i porządek są niemożliwe. Dlatego funkcja ta ulega modyfikacji i staje się funkcją ochrony praw i wolności obywateli oraz praworządności. Funkcja ochrony przyrody i środowiska stała się jedną z głównych w ostatnich dziesięcioleciach. Produkcja agresywna dla środowiska stała się agresywna w stosunku do człowieka, jego zdrowia. Dlatego państwo jest zmuszone zaangażować się w tę działalność. Druga połowa XX wieku charakteryzuje się tym, że w rozwiniętych krajach świata funkcja gospodarcza stała się jedną z głównych. Teraz państwo interweniuje w gospodarkę, określa tempo jej wzrostu, ustala proporcje między jej poszczególnymi gałęziami. Powstał państwowy sektor gospodarki, tj. majątek państwowy i oparte na nim państwowe zarządzanie przedsiębiorstwami i organizacjami. W większości krajów największym przedsiębiorcą jest państwo: liczne spółki akcyjne to przedsiębiorstwa państwowe. Odgrywa rolę wielkiego bankiera, który skupił w swoich rękach dużą masę kapitału pożyczkowego. Nowoczesne państwo potrafi przewidywać i elastycznie regulować procesy gospodarcze na terenie całego kraju. Funkcja gospodarcza państwa ma charakter antykryzysowy i ma na celu tworzenie zorientowanej społecznie gospodarki rynkowej, uwzględniającej i harmonizującej interesy producentów i konsumentów. Poświęcone temu są przepisy o spółkach, spółkach akcyjnych i innych stowarzyszeniach. Chroni prawa i interesy obywateli - inwestorów, akcjonariuszy, konsumentów, nie dopuszcza do udziału w rynku pozbawionych skrupułów kontrahentów. Państwo uchwala ustawodawstwo antymonopolowe, wydaje licencje na produkcję wielu rodzajów dóbr konsumpcyjnych i obrót tymi towarami, kontroluje eksport i import wielu towarów, stymuluje rozwój priorytetowych gałęzi przemysłu itp. Jednym słowem funkcja ekonomiczna jest zdeterminowana z potrzebami rozwoju całego społeczeństwa. Społeczna funkcja państwa jest ściśle związana z funkcją gospodarczą. Jest różnorodny pod względem treści i dużej skali pod względem zakresu działalności państwa. Jego głównym celem jest eliminowanie lub łagodzenie ewentualnych napięć społecznych w społeczeństwie, dążenie do wyrównania pozycji społecznej ludzi, rozwój ochrony zdrowia, edukacji i kultury. Aby pełnić funkcję społeczną, państwo tworzy środki, które przeznaczane są na emerytury, zasiłki, opiekę zdrowotną) oświatę. Opracowuje i wdraża programy stabilizujące zatrudnienie i zmniejszające bezrobocie, reguluje (w takim czy innym stopniu) płace itp. Społeczną działalność państwa reguluje specjalna gałąź – prawo socjalne. W krajach rozwiniętych, jak na przykład Niemcy, od wielu lat obowiązuje Kodeks Społeczny, który skupia (skodyfikuje) normy dotyczące różnych rodzajów świadczeń socjalnych i zabezpieczenia społecznego, różnych form pomocy społecznej (ofiarom wojny , rodziny personelu wojskowego, młodzież, dzieci, rodziny wielodzietne itp.). W tym wszystkim wyraźnie widać cel państwa - zapewnienie człowiekowi godnego życia, swobodnego rozwoju jednostki, ochrony rodziny, sprawiedliwości społecznej i zabezpieczenia społecznego. We współczesnych warunkach wzrasta rola państwa w utrzymaniu i rozwoju ochrony zdrowia, edukacji publicznej i kultury. Do zarządzania tego typu działalnością państwo tworzy odpowiednie organy i instytucje, finansuje je. W ostatnich dziesięcioleciach wiele zaawansowanych państw świata aktywnie pełni funkcję rozwoju postępu naukowego i technologicznego. Sfera badań naukowo-technicznych prowadzonych na zasadach państwowych stale się poszerza. Wynika to z faktu, że współczesna skala badań naukowych i prac eksperymentalnych znacznie wzrosła. Dlatego państwo bierze na siebie odpowiedzialność za stymulowanie postępu technicznego i prawie w całości pokrywa koszty podstawowych badań teoretycznych. Zewnętrzne funkcje państwa tradycyjnie polegały na ochronie kraju przed atakiem z zewnątrz; prowadzenie wojen podboju; zabezpieczenie stosunków dyplomatycznych. W naszych czasach, w związku z kształtowaniem się rynku światowego, zintensyfikował się wzajemnie korzystny handel międzypaństwowy, rozwija się zbiorowe bezpieczeństwo i tworzone są międzynarodowe siły zbrojne pokojowe. Wszystko to doprowadziło do pojawienia się odpowiednich funkcji zewnętrznych. 3. Formy i metody realizacji funkcji państwa Państwo musi wypełniać swoje funkcje we własnych formach, stosować w swoich działaniach różne metody. Istnieją prawne i pozaprawne formy realizacji funkcji państwa. Formy prawne odzwierciedlają związek między państwem a prawem, obowiązek działania państwa w wykonywaniu swoich funkcji na podstawie prawa iw ramach prawa. Ponadto pokazują, jak działają organy i urzędnicy państwowi, jakie czynności prawne wykonują. Zwykle występują trzy prawne formy realizacji funkcji państwa – stanowienie prawa, egzekwowanie prawa i egzekwowanie prawa. Działalność prawodawcza to przygotowywanie i publikowanie normatywnych aktów prawnych, bez których realizacja innych funkcji państwa jest praktycznie niemożliwa. Na przykład, jak pełnić funkcję społeczną bez skodyfikowanego ustawodawstwa socjalnego, prawa socjalnego? To, czy ustawy i inne akty normatywne zostaną wdrożone, czy też pozostaną jedynie dobrymi życzeniami ustawodawcy, zależy od aktywności organów ścigania. Główny ciężar wdrażania norm prawnych spoczywa na organach zarządzających (organach wykonawczych i administracyjnych), na czele których stoi rząd kraju. Jest to codzienna praca nad rozwiązywaniem różnych spraw o charakterze zarządczym, dla realizacji których organy wykonawcze i administracyjne wydają stosowne akty, kontrolują wykonywanie obowiązków przez wykonawców itp. Działania organów ścigania, tj. władcze działania operacyjne i egzekwowania prawa w celu ochrony praworządności, praw i wolności obywateli itp., obejmują podejmowanie środków zapobiegających przestępstwom, rozwiązywanie spraw sądowych, pociągnięcie do odpowiedzialności prawnej itp. W naszych czasach wzrasta rola formy kontraktowej w realizacji funkcji państwa. Wynika to z rozwoju gospodarki rynkowej i decentralizacji administracji publicznej. Obecnie decyzje władz państwowych organów państwowych są coraz częściej łączone z formą umowną, strukturami społeczeństwa obywatelskiego i obywatelami. Formy pozaprawne obejmują wiele prac organizacyjnych i przygotowawczych w procesie sprawowania funkcji państwa. Takie działanie jest zarówno konieczne, jak i zgodne z prawem, ale nie wiąże się z czynnościami o znaczeniu prawnym, które pociągają za sobą skutki prawne. Są to na przykład prace przygotowawcze do gromadzenia, wykonywania i badania różnych informacji przy rozwiązywaniu sprawy sądowej, zapoznawanie się z pismami i oświadczeniami obywateli itp. Sposoby realizacji funkcji państwa są dość zróżnicowane. Tak więc, pełniąc funkcję ochronną, państwo stosuje metody perswazji i przymusu, do realizacji funkcji gospodarczej potrzebny jest cały zestaw metod ekonomicznych - prognozowanie, planowanie, preferencyjne kredytowanie i inwestycje, dotacje rządowe, ochrona konsumentów, itp. Rozdział 12 1. Pojęcie i znaczenie mechanizmu państwa Mechanizmem państwa jest ta rzeczywista organizacyjna siła materialna, do dyspozycji której państwo sprawuje władzę. Mechanizm jest strukturalną i podmiotową personifikacją państwa, jest materialną „substancją”, z której się składa. Można powiedzieć, że mechanizm jest aktywnym, stale funkcjonującym wyrazem państwa. Mechanizm państwa to integralny hierarchiczny system organów i instytucji państwowych, które praktycznie sprawują władzę państwową, zadania i funkcje państwa. Powyższa definicja pozwala nam uwypuklić następujące charakterystyczne cechy mechanizmu państwa. 1. Jest to integralny hierarchiczny system organów i instytucji państwowych. Jego integralność zapewniają jednolite zasady organizacji i działania organów i instytucji państwowych, jednolite zadania i cele ich działania. 2. Podstawowymi częściami strukturalnymi (elementami) mechanizmu są organy i instytucje państwowe, w których pracują urzędnicy (urzędnicy, czasami nazywani są menedżerami). Organy państwowe są połączone zasadami podporządkowania i koordynacji. 3. Aby zapewnić dekrety władzy państwowej, posiada bezpośrednie instrumenty (instytucje) przymusu odpowiadające poziomowi technicznemu każdej epoki - zbrojne oddziały ludowe, więzienia itp. Żadne państwo nie może się bez nich obejść. 4. Za pomocą mechanizmu praktycznie sprawowana jest władza i wykonywane są funkcje państwa. Pomiędzy funkcjami państwa a jego mechanizmem związek jest bezpośredni i nierozerwalny. Ze względu na to, że mechanizm jest tworzony do pełnienia funkcji państwa, to ostatnie ma w tym zakresie decydującą rolę. Organy i instytucje państwowe są zmuszone dostosowywać się do zmieniających się funkcji. Jeśli np. w społeczeństwie przejmują funkcje wynikające ze sprzeczności klasowych lub narodowych, to nieuchronnie na pierwszy plan wysuwają się takie elementy mechanizmu państwa, jak organy i instytucje przemocy i przymusu. W literaturze edukacyjnej pojęcia „mechanizmu” i „aparatu” państwa są zwykle uznawane za zbieżne pod względem zakresu i treści. Uważa się, że termin „mechanizm” podkreśla jedynie integralność aparatu, jego koncentrację na działalności produkcyjnej. 2. Struktura mechanizmu państwa Zunifikowany i integralny mechanizm państwa jest zróżnicowany (podzielony) na części składowe - narządy, podsystemy. Istnieje między nimi hierarchia: różne narządy i podsystemy zajmują nierówne miejsce w mechanizmie państwa, pozostają w złożonych relacjach podporządkowania i koordynacji. Struktura mechanizmu państwa jest zmienna i różnorodna, ale w każdych warunkach obejmuje organy zarządzające i organy egzekucyjne. Nie należy tego oczywiście rozumieć w ten sposób, że jedna część mechanizmu państwowego zajmuje się tylko administracją, a druga tylko przymusem. W prawdziwym życiu kontrola i przymus są ze sobą powiązane. Przez wiele wieków i tysiącleci mechanizm państwowy był nierozwinięty, jego organy nie były zróżnicowane pod względem składu i kompetencji. W niewolnictwie, feudalnym, a nawet we wczesnych stadiach rozwoju państwa kapitalistycznego podstawą mechanizmu był departament wojskowy, departamenty spraw wewnętrznych, finansów i spraw zagranicznych. Mechanizm współczesnego państwa wyróżnia się wysokim stopniem złożoności, różnorodnością organów i instytucji oraz jest podzielony na duże podsystemy. Tak więc jeden z jego podsystemów (część) tworzą najwyższe organy państwa: przedstawiciel, głowa państwa, rząd. Znajdują się one zazwyczaj w polu widzenia opinii publicznej, mediów i wokół nich kształtuje się opinia publiczna. Kolejnym podsystemem są organy ścigania, sąd, prokuratura, a także organy ścigania (wojsko, policja, wywiad). Te ostatnie wykonują decyzje najwyższych organów państwa, w tym metody państwowego przymusu (represje wojskowe, środki policyjne). Najcięższe metody przymusu są stosowane przez uzbrojone oddziały ludzi - wojsko, policję. Organy państwowe sąsiadują z instytucjami państwowymi, które nie mają władzy, ale pełnią funkcje ogólnospołeczne w zakresie gospodarki, edukacji, zdrowia, nauki itp. 3. Pojęcie i cechy organu państwowego Podstawowym i najważniejszym elementem strukturalnym mechanizmu państwa jest ciało państwa. Organ państwowy jest ogniwem (elementem) mechanizmu państwa, uczestniczącym w realizacji funkcji państwa i obdarzonym do tego autorytetem. Ujawnienie koncepcji, cechy tego organu pozwala lepiej zrozumieć mechanizm państwa jako całości. 1. Chociaż organ państwa ma pewną niezależność, autonomię, pełni funkcję jednego mechanizmu państwowego, zajmuje swoje miejsce w machinie państwowej i jest mocno związany z innymi jej częściami. 2. Organ państwa składa się z urzędników służby cywilnej pozostających między sobą a organem w szczególnym stosunku prawnym. Są abstrahowani od stosunków rodzinnych, cywilnych i innych, które nie mają związku ze służbą publiczną, są oficjalne. Stanowisko, prawa i obowiązki urzędników służby cywilnej są określone ustawą i zapewniają ich status prawny. Wielkość i tryb korzystania przez nich z władzy jest również określany przez prawo i określony w opisach stanowisk, tabelach kadrowych itp. Urzędnicy publiczni to także urzędnicy posiadający władzę, wydający akty prawne i samodzielnie je wdrażający. Słudzy państwa nie wytwarzają bezpośrednio dóbr materialnych, dlatego ich utrzymanie powierza się społeczeństwu. Otrzymują wynagrodzenie w organie państwowym zgodnie z zajmowanym stanowiskiem. 3. Organy państwowe mają strukturę wewnętrzną (strukturę). Składają się one z podziałów utrzymywanych razem przez jedność celu, dla którego są tworzone, oraz przez dyscyplinę, której wszyscy pracownicy są zobowiązani przestrzegać. 4. Najważniejszą cechą organu państwowego jest obecność jego kompetencji - uprawnień władzy (zbioru praw i obowiązków) o określonej treści i wielkości. O kompetencjach decyduje przedmiot, czyli konkretne zadania i funkcje, które organ państwowy decyduje i wykonuje. Kompetencje są zwykle określone prawnie (w konstytucji lub obowiązujących przepisach). Wykonywanie przez organ państwowy jego kompetencji jest nie tylko jego prawem, ale i obowiązkiem. 5. Zgodnie ze swoimi kompetencjami organ państwowy posiada uprawnienia, które wyrażają się: a) zdolność do wydawania wiążących aktów prawnych. Akty te mogą być normatywne lub indywidualnie definiowane (akty stosowania przepisów prawa); b) w zapewnieniu wykonania aktów prawnych organów państwowych poprzez zastosowanie różnych metod, w tym metod przymusu. 6. W celu wykonywania swoich kompetencji organ państwowy posiada niezbędną bazę materialną, środki finansowe, własny rachunek bankowy oraz źródło finansowania (z budżetu). 7. Wreszcie organ państwa aktywnie uczestniczy w realizacji funkcji państwa, stosując do tego odpowiednie formy i metody. 4. Rodzaje organów państwowych Organy państwowe są klasyfikowane na różnych podstawach. Zgodnie z metodą występowania dzielą się na pierwotne i pochodne. Pierwotne organy państwa nie są tworzone przez żadne inne organy. Powstają w porządku dziedziczenia (monarchia dziedziczna) lub są wybierani zgodnie z ustaloną procedurą i otrzymują władzę od elektorów (organów przedstawicielskich). Ciała pochodne są tworzone przez ciała pierwotne, które nadają im moc. Należą do nich organy wykonawcze i administracyjne, organy ścigania itp. W zależności od wielkości władzy organy państwowe dzielą się na wyższe i lokalne. To prawda, że nie wszystkie organy lokalne są państwowe (na przykład samorządy). Najwyższe organy państwa najpełniej uosabiają władzę państwową, która rozciąga się na terytorium całego państwa. Lokalne organy państwa funkcjonują w jednostkach administracyjno-terytorialnych (powiaty, powiaty, gminy, powiaty, województwa itp.), ich uprawnienia rozciągają się tylko na te regiony. Zgodnie z zakresem kompetencji wyróżnia się organy państwowe o kompetencjach ogólnych i specjalnych. Organy o ogólnych kompetencjach są kompetentne do rozwiązywania szerokiego zakresu spraw. Na przykład rząd, wykonując prawa, aktywnie uczestniczy w realizacji wszystkich funkcji państwa. Organy o kompetencjach specjalnych (sektorowych) specjalizują się w wykonywaniu jednej funkcji, jednego rodzaju działalności (Ministerstwo Finansów, Ministerstwo Sprawiedliwości). Organy państwowe są wybierane i powoływane, kolegialne i indywidualne. Na mechanizm państwa, klasyfikację jego organów naczelnych bezpośrednio wpływa zasada podziału władzy, zgodnie z którą tworzone są organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze. Organów ustawodawczych. Prawo stanowienia ustaw przysługuje z reguły najwyższym organom przedstawicielskim. Są one określane ogólnym ogólnym terminem „parlament”. W Anglii, Kanadzie, Indiach i innych krajach termin „parlament” jest nazwą własną władzy ustawodawczej, w innych krajach nazywa się go inaczej. Rozkwit parlamentaryzmu przypada na okres formowania się i rozwoju państwa burżuazyjnego. Wtedy ukształtował się krąg jego głównych uprawnień: uchwalanie ustaw, zatwierdzanie budżetu, kontrola nad rządem w formie wniosków i omawiania jego działalności, wyrażanie (głosowanie) wotum zaufania lub wotum nieufności, itd. Wszystko to otrzymało swój uogólniony wyraz w zasadzie parlamentaryzmu. Wraz ze skomplikowaniem życia publicznego, w toku postępu społecznego i naukowo-technicznego, obserwuje się zwykle wzrost roli rządu i spadek roli parlamentu. Parlamenty w większości krajów świata składają się z izby niższej i izby wyższej. W małych krajach (Dania, Finlandia) istnieją parlamenty jednoizbowe. Izba wyższa często służy jako rodzaj przeciwwagi dla zwykle bardziej demokratycznej izby niższej. Głowa stanu. Podzielona na trzy gałęzie władza państwowa nie przestaje być jednolita i suwerenna: ma jedno źródło władzy - lud, wyraża wspólne fundamentalne interesy ludności kraju. Niezależność władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej nie jest zatem absolutna, lecz względna. Głowa państwa jest właśnie wezwana do zapewnienia skoordynowanego funkcjonowania tych organów w interesie zjednoczonej woli władzy narodu i realizacji celów narodowych. We współczesnych państwach głowa państwa jest z reguły jedyną głową państwa: w monarchiach konstytucyjnych – monarchą, w republikach – prezydentem. Monarcha na mocy dekretów konstytucyjnych lub ustalonych tradycji ma szereg praw w stosunku do parlamentu: zwoływanie posiedzeń, rozwiązywanie (najczęściej izby niższej), powoływanie członków izb wyższych (tam, gdzie jest to akceptowane), zatwierdzanie i promulgowanie ustaw . Powołuje (lub zatwierdza) szefa rządu i ministrów, ale z uwzględnieniem poglądów frakcji większości partyjnej lub koalicji frakcji parlamentarnych. Formalnie uważany jest za naczelnego wodza i reprezentuje kraj w stosunkach międzynarodowych. Ale w rzeczywistości uprawnienia te wykonuje rząd (lub właściwy minister). W większości nowoczesnych państw głową państwa jest prezydent, wybierany albo przez naród, albo przez parlament, albo w specjalnej procedurze wyborczej. Prezydent przyjmuje zagranicznych przedstawicieli dyplomatycznych, mianuje ambasadorów w innych państwach, ratyfikuje (zatwierdza) traktaty i porozumienia międzynarodowe w wielu krajach, jest naczelnym dowódcą sił zbrojnych. W niektórych krajach prezydent ma prawo rozwiązać parlament, odmówić zatwierdzenia ustawy lub przedłożyć ją parlamentowi do ponownego rozpatrzenia. W republikach parlamentarnych i prezydenckich rola i uprawnienia prezydenta są dalekie od tego samego. W republikach parlamentarnych prezydent jest postacią bierną w sprawach wewnętrznych, w cieniu szefa rządu, w którego rękach koncentruje się realna władza. Na przykład rozwiązanie parlamentu w takich państwach, choć sformalizowane dekretem prezydenckim, odbywa się na mocy decyzji rządu; powołanie rządu wymaga zgody parlamentu. Ustawy Prezydenta nie są ważne bez podpisu szefa rządu lub ministra właściwego ze względu na przedmiot ustawy. W republikach prezydenckich prezydent jest centralną postacią polityczną. Tym samym Prezydent Stanów Zjednoczonych jest obdarzony przez Konstytucję szerokimi uprawnieniami, jest jednocześnie głową państwa i rządu. Kieruje ogromnym aparatem państwowym składającym się z 2,5 miliona urzędników państwowych, z których mianuje około 1500 urzędników federalnych. Tylko najwyższe stanowiska federalne mianuje prezydent „za radą i za zgodą” Senatu. Wydaje dekrety w różnych sprawach życia publicznego. organy wykonawcze. Władza wykonawcza należy do rządu, który bezpośrednio rządzi krajem. Rząd składa się zwykle z szefa rządu (premiera, przewodniczącego rady lub gabinetu ministrów, pierwszego ministra, kanclerza itp.), jego zastępców i członków rządu, którzy kierują poszczególnymi działami rządu centralnego (ministerstwami, resortami) i nazywani są ministrami, sekretarzami, sekretarzami stanu. Państwo unitarne ma jeden rząd. W państwie federalnym istnieje rząd federalny i rządy członków federacji. We wszystkich sprawach należących do jego kompetencji rząd wydaje akty prawne (dekrety, dekrety, uchwały, zarządzenia), które są wiążące. Są rządy jednopartyjne i koalicyjne. W pierwszym przypadku są to przedstawiciele jednej ze stron, w drugim – dwóch lub więcej. Rząd realizuje swoje działania wielostronne poprzez liczne organy administracji państwowej – ministerstwa, departamenty, komisje itp. Ministerstwa i inne resorty przerośnięte są skomplikowanym, uciążliwym i rozgałęzionym aparatem biurokratycznym, który stanowi podstawę mechanizmu państwowego. Organy sądowe tworzą dość złożony system składający się z sądów cywilnych, karnych, administracyjnych, wojskowych, transportowych i innych. Na szczycie tego systemu znajdują się sądy najwyższy i konstytucyjny. Sądownictwo realizuje sprawiedliwość poprzez postępowanie sądowe regulowane przez prawo procesowe. W krajach, w których istnieje precedens sądowy, uczestniczą w tworzeniu prawa. Sądy są niezależne. Ustawodawstwo gwarantowało takie demokratyczne zasady, jak równość wszystkich wobec prawa i sądu, udział w rozpatrywaniu sprawy przez ławników, prawo oskarżonego do obrony itp. Mechanizm państwa obejmuje organy ścigania, które stanowią podstawę władzy państwa – siły zbrojne, organy bezpieczeństwa, policję (milicję). Głównym celem tych ostatnich jest ochrona porządku publicznego i bezpieczeństwa wewnętrznego. Policja specjalizuje się zgodnie z różnymi aspektami swojej działalności. Policja polityczna zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne, walczy z przeciwnikami politycznymi swojego państwa. Policja kryminalna utrzymuje porządek publiczny. Dzieli się na transport, granicę, celną, sanitarną, leśną itp. Władze lokalne wyróżniają się szczególnie w mechanizmie państwa. Takie organy lub urzędnicy (gubernatorzy, prefektowie, komisarze itp.) są zwykle wyznaczani przez rząd do zarządzania niektórymi regionami (Finlandia, Luksemburg). Często obok mianowanych urzędników na szczeblu regionalnym istnieją lokalne organy przedstawicielskie wybierane przez ludność regionu. Są stany (Wielka Brytania, Japonia), w których wszystkie funkcje samorządu lokalnego pełni administracja lokalna wybierana przez ludność. 5. Biurokracja i biurokracja w mechanizmie państwa Biurokracja i biurokracja są stare, podobnie jak stare państwo, są z nim nierozerwalnie związane, pod wieloma względami charakteryzują jego mechanizm (aparat). Pojęciu „biurokracja” często przypisuje się różne znaczenia. Dla M. Webera biurokracja to racjonalna organizacja administracji publicznej, której działalność aparatu państwowego opiera się na dominacji ogólnie obowiązujących uregulowanych procedur, których realizacja nie zależy od tego, kto dokładnie iw stosunku do kogo je wykonuje. Wszyscy są równi wobec tego samego porządku. Zjednoczenie staje się gwarantem przed niedostatkami urzędników państwowych i możliwością nadużyć. K. Marks traktował biurokrację ostro negatywnie, oceniał ją jako zło absolutne. W przeciwieństwie do biurokratycznego sposobu zarządzania, biurokracja jest chorobą, i to starą, globalną. W dosłownym tego słowa znaczeniu biurokracja oznacza władzę „biura”, czyli biurka, gabinetu, „kontrwładzy”, ale w istocie oznacza władzę aparatu odciętego od ludzi. Głównym zasobem biurokratów jest właśnie władza i umiejętność jej nadużywania, czerpania korzyści ze stanowiska, ze służby. W rękach biurokraty zasób ten jest zamieniany na inne rodzaje kapitału, dobra materialne. Główną przyczyną żywotności biurokracji jest różnorodność i sprzeczność interesów, możliwość manipulowania nimi dla egoistycznych celów. W ten sposób biurokraci mogą przekształcić interes państwa w departamentalny lub parafialny, departamentalny lub lokalny - w grupowy lub osobisty, tj. „Zadania państwowe zamieniają się w zadania urzędnicze”, a „zadania urzędnicze – w zadania państwowe”. Jedną z charakterystycznych cech biurokracji jest dążenie do zachowania tajemnicy, klasyfikacji czynności. Być może najważniejszym prawem aparatu biurokratycznego jest zachowanie i wzrost władzy, jej samorozwój. Stąd pęcznienie aparatu państwowego jest pewną oznaką jego biurokratycznego rozkładu. Demokracja jest antypodem i najskuteczniejszym sposobem walki z biurokracją. Stała demokratyczna kontrola nad wszystkimi ogniwami mechanizmu państwowego, odpowiedzialność i rotacja pracowników organów państwowych, rozgłos i krytyka są niezawodnym lekarstwem na tę chorobę. Rozdział 13 1. Typologia stanów W wielowiekowej historii ludzkości zastąpiło wiele państw, a nawet teraz jest ich wiele. W związku z tym duże znaczenie ma problem ich naukowej klasyfikacji. Taka klasyfikacja, odzwierciedlająca logikę historycznego rozwoju państw, pozwalająca na ich grupowanie w oparciu o określone kryteria, nazywana jest typologią (patrz diagramy na s. 177). Z punktu widzenia marksizmu historyczny typ państwa rozumiany jest jako najistotniejszy (typowy) z jego cech i znaków, ujętych w jedność, związany z tą samą formacją społeczno-gospodarczą, z tą samą podstawą ekonomiczną. Kryterium podziału wszystkich istniejących i istniejących państw na typy historyczne jest formacja społeczno-gospodarcza, czyli historyczny typ społeczeństwa oparty na takim czy innym sposobie produkcji, a więc podstawa historycznego typu społeczeństwa. Zgodnie z typologią marksistowską cztery typy formacji społeczno-ekonomicznych (niewolniczy, feudalny, burżuazyjny, socjalistyczny), cztery typy podstawy ekonomicznej odpowiadają czterem typom państwa - niewolniczemu, feudalnemu, burżuazyjnemu, socjalistycznemu - każdy z własnym zestawem cech. Zastąpienie jednego typu historycznego innym jest obiektywnym procesem przyrodniczo-historycznym, realizowanym w wyniku rewolucji. W tym procesie każdy kolejny typ państwa musi być historycznie bardziej postępowy niż poprzedni. Marksistowska typologia państwa, oparta na podejściu formacyjnym, nie jest bezbłędna, boryka się ze schematyzmem i jednoliniowością. Zgodnie z nią wszystkie państwa przeszły sztywno określoną ścieżkę od jednego typu historycznego do drugiego. W rzeczywistości ewolucja państw była znacznie bardziej wielowymiarowa. Na przykład typ niewolników nie był bynajmniej obowiązkowy dla wszystkich państw, w rozwoju niektórych z nich następowały ruchy wsteczne, długie stany przejściowe (np. „profesjonalne”). Marksistowską typologię państw można krytykować lub odrzucić, ale najpierw trzeba w zamian zaproponować coś lepszego. Być może owocne będzie doskonalenie i rozwój podejścia formacyjnego? Do znanych już formacji zwolennicy tego podejścia proponują dodanie „państwa wschodniego”, „azjatyckiego sposobu produkcji” oraz „profesjonalizmu”. Nadszedł czas, aby przyjąć świeże podejście do scharakteryzowania państwa „postkapitalistycznego”. Co to jest: nowy typ państwa czy stan przejściowy? Nie sposób pominąć również państw podążających socjalistyczną ścieżką rozwoju. Największe państwo świata, Chińska Republika Ludowa, nadal buduje socjalizm o cechach chińskich. W literaturze światowej zaproponowano wiele podstaw klasyfikacji stanów. Być może częściej niż inne pojawiały się propozycje podziału ich na demokratyczne i niedemokratyczne. Taka klasyfikacja dla pewnych celów poznawczych jest nie tylko dopuszczalna, ale i użyteczna, ale ma charakter najogólniejszy, a kryterium jest dość niejasne. Ostatnio szeroko stosowana jest klasyfikacja państw na totalitarne, autorytarne, liberalne i demokratyczne. W państwie totalitarnym jego rola jest wyolbrzymiona, człowiek staje się trybikiem w machinie państwowej. Władza jest w rękach elity rządzącej lub dyktatora i jego świty. Wszyscy inni są odsunięci od władzy i kontroli. W regulacji prawnej dominuje reżim „Wszystko jest zabronione, z wyjątkiem tego, co jest dozwolone przez prawo”. Państwo autorytarne różni się od państwa totalitarnego przede wszystkim przenikaniem do niego, choć w ograniczonym zakresie, elementów demokracji i legalności. Państwo liberalne kształtuje się pod wpływem idei i doktryn liberalnych, które umniejszają rolę i znaczenie państwa w życiu społeczeństwa. Stwarza się tu warunki do autonomii prawnej jednostki, która nie pozwala na nieuzasadnioną ingerencję państwa w sferę osobistą, prawa i wolności obywateli są prawnie ustalone, ale nie zawsze gwarantowane, reżim prawny „Wszystko, co nie jest zabronione przez prawo” jest dozwolone. Jednak politycznie działania mające na celu zmianę państwa i systemu społecznego są niedozwolone. W państwie demokratycznym stwarzane są warunki do rzeczywistego udziału obywateli w rozwiązywaniu spraw państwowych i publicznych, wszystkie najważniejsze organy państwa są wybierane i kontrolowane przez lud. Obywatele mają szeroki wachlarz praw i wolności gwarantowanych przez prawo. Tutaj państwo służy społeczeństwu i jednostce. Rozważana klasyfikacja ma niewątpliwe znaczenie naukowe i praktyczne. Jej głównym kryterium jest ustrój polityczny, a dokładniej państwowo-prawny. Tego kryterium, co do głębi i dogłębności, nie można porównywać z kryterium formacyjnym, ale pozwala uwydatnić ważne cechy państw w ramach ogólnie przyjętych typów. Powyższa typologia państw ma również ogólne zastosowanie do prawa. Angielski historyk A. Toynbee zaproponował cywilizacyjne podejście do klasyfikacji społeczeństw i państw, które uwzględnia nie tylko uwarunkowania społeczno-ekonomiczne, ale także religijne, psychologiczne, kulturowe podstawy życia i społeczeństwa. Jego zdaniem cała historia świata ma 26 cywilizacji - egipską, chińską, zachodnią, prawosławną, arabską, meksykańską, irańską, syryjską itp. Podejście cywilizacyjne uzasadnia idea jedności, integralności współczesnego świata, priorytetu uniwersalnych wartości ludzkich, a cywilizacja rozumiana jest jako zespół materialnych i duchowych osiągnięć społeczeństwa opartego na rozumie i sprawiedliwości, który jest poza zasięgiem ramy określonych systemów społecznych. O integralności cywilizacji decyduje interakcja technologii, organizacji społecznej, religii i filozofii, przy czym te pierwsze określają wszystkie inne składniki. Łatwo zauważyć, że takie podejście pomija ważne postanowienia materializmu historycznego o wiodącej roli bazy w stosunku do nadbudowy, o alokacji sposobów produkcji i formacji społeczno-gospodarczych jako etapów rozwoju społecznego. Innymi słowy, podejście cywilizacyjne również nie jest doskonałe, nie jest w stanie zastąpić podejścia formacyjnego, ale w pewnej kombinacji może stać się pozornie odpowiednią podstawą naukowej klasyfikacji państw. Klasyfikacja stanów na typy nie jest wyczerpująca. W przeszłości było i nadal jest sporo tak zwanych stanów przejściowych. Niektóre z nich powstały w wyniku upadku systemu kolonialnego i przeniosły się w swoim rozwoju do jednego z istniejących typów (najczęściej burżuazyjnego), inne łączyły cechy kilku typów państw (np. państw skandynawskich łączą cechy tradycyjnie burżuazyjnego państwa z kiełkami państwa typu socjalistycznego), inne mogą mieć takie znaki i cechy, jakich nie ma żaden ze znanych typów państw. W literaturze marksistowskiej niewiele uwagi poświęcono państwom przejściowym. Uważano, że przejście z jednego historycznego typu państwa do drugiego jest możliwe tylko drogą rewolucyjną, więc państwo przejściowe było postrzegane jako coś tymczasowego i nietypowego. W rzeczywistości najbardziej naturalna i obiecująca ewolucyjna ścieżka rozwoju państw, stąd obecność stanów przejściowych jest całkiem naturalna i mogą one istnieć przez dość długi czas. 2. Państwo wschodnie Do niedawna wschodnie stany w literaturze edukacyjnej i naukowej były zwykle określane jako typ niewolnika. To prawda, że nawet wtedy wśród tych stanów odnotowano wiele konkretnych rzeczy, pojawiły się propozycje wyróżnienia ich jako specjalnego typu (typu). Rzeczywiście, istnieją wystarczające podstawy do takiego rozróżnienia. Starożytne państwa wschodnie (Egipt, Babilon, Indie, Chiny itp.) Powstały około 5 tysięcy lat temu w strefach nawadnianego rolnictwa. Położenie geograficzne, szczególne warunki klimatyczne i glebowe w tych krajach wymusiły organizację dużych i złożonych systemów nawadniających. Ten charakter produkcji rolnej („azjatycki sposób produkcji”) wymagał, po pierwsze, zachowania wspólnoty plemiennej, ponieważ poszczególne rodziny nie mogły wykonywać skomplikowanych i rozległych prac irygacyjnych, a po drugie, obecności silnej władzy publicznej. Ponieważ państwo zarządzało zbiorową pracą członków społeczności przy budowie systemów nawadniających, przywłaszczyło sobie również prawo najwyższej własności ziemi. W rezultacie członkowie gminy stali się zależni od państwa. Innymi słowy, podstawą ekonomiczną państw typu wschodniego była państwowa własność ziemi i urządzeń irygacyjnych. Istniała również własność prywatna monarchy, jego świty, ale nie odgrywała ona znaczącej roli w produkcji. Ten charakter własności w dużej mierze determinował specyficzną, „piramidalną” strukturę społeczeństwa: na szczycie piramidy znajduje się monarcha (król, faraon itp.), poniżej jego bliscy współpracownicy, jeszcze niżej urzędnicy niższej rangi. U podstawy piramidy znajdują się członkowie społeczności i niewolnicy, którzy stanowią główny obiekt wyzysku państwa. W wielu państwach wschodnich (Chiny i inne) niewolnictwo miało charakter rodzinny (patriarchalny), w którym niewolnicy niewiele różnili się od zwykłych członków społeczności. W Egipcie, Babilonie, byli niewolnicy państwowi i świątynni, którzy wnieśli wielki wkład w gospodarkę tych krajów. W Indiach rozwinęła się kastowa organizacja społeczeństwa, utrwalona przez religię. Ogólnie rzecz biorąc, w starożytnych państwach wschodnich nie było tradycyjnego zróżnicowania klasowego społeczeństwa. W ich życiu ogromną rolę odegrały wielowiekowe tradycje. Charakteryzowały się powolnym, stagnacyjnym rozwojem. W wielu stanach wczesnego Wschodu nic się nie zmieniło od wieków. Państwa wschodnie pełniły kilka funkcji: 1) organizacja robót publicznych (w celu tworzenia i eksploatacji urządzeń nawadniających); 2) finansowe – pobór podatków; 3) wojskowy - obrona własnego terytorium lub zajmowanie terytoriów obcych; 4) tłumienie oporu członków gminy i niewolników. Aby wypełniać swoje funkcje, państwa stworzyły potężny aparat biurokratyczny, ściśle scentralizowany. Wiodącą rolę w nim odgrywało wojsko, policja i sąd. To prawda, że we wczesnych państwach wschodnich przez długi czas nie było ścisłego rozgraniczenia kompetencji między poszczególnymi departamentami i urzędnikami. Organizacja władzy państwowej w krajach starożytnego Wschodu przybierała najczęściej formę „despotyzmu orientalnego”, w którym cała pełnia nieograniczonej władzy należała do jednego władcy – monarchy dziedzicznego, rządzącego przy pomocy silnej wojskowo-biurokratycznej aparat. 3. Państwo niewolnicze Państwa będące właścicielami niewolników powstały później niż wczesne stany wschodnie w wyniku pojawienia się własności prywatnej, rozwarstwienia własności i podziału społeczeństwa na klasy. Najbardziej klasyczne państwa niewolnicze powstały w Grecji (VIII-VI w. p.n.e.) oraz w Rzymie (VI w. p.n.e.). Ekonomiczną podstawą państwa niewolniczego była własność właścicieli niewolników nie tylko w narzędziach i środkach produkcji, ale także w robotnikach - niewolnikach. Główni twórcy bogactwa - niewolnicy nie mieli statusu podmiotów prawa, ale byli, jak każda rzecz, przedmiotem prawa i wyzysku. Ich praca przymusowa była zapewniana głównie przez przymus pozaekonomiczny. Główne klasy społeczeństwa posiadającego niewolników to właściciele niewolników i niewolnicy. Oprócz nich istniały warstwy społeczne - rzemieślnicy, drobni rolnicy. Byli uważani za wolnych, ale bez własności i byli wykorzystywani przez właścicieli niewolników. Między niewolnikami a właścicielami niewolników powstały ostre społeczne sprzeczności. Niewolnicy walczyli albo w formie ukrytego, biernego oporu, albo w formie otwartych powstań (powstanie niewolników na Sycylii w II w. p.n.e., powstanie Spartakusa w I w. p.n.e. itp.). Państwo niewolników było państwem klasowym, będącym w swej istocie narzędziem dyktatury właścicieli niewolników. Klasowa istota państwa wyrażała się w jego funkcjach. Funkcje wewnętrzne obejmowały: 1) ochrona własności prywatnej właścicieli niewolników i stworzenie warunków do wyzysku niewolników i ludzi ubogich wolnych; 2) tłumienie oporu niewolników i ubogich uwolnionych metodami okrutnej przemocy, często po prostu w celu zastraszenia i zapobiegania; 3) wpływ ideologiczny w celu utrzymania dyscypliny i porządku. Państwo niewolnicze pełniło ogólne funkcje społeczne w zakresie, w jakim odpowiadały one interesom klasy rządzącej. W sferze zewnętrznej państwo niewolnicze pełniło funkcje obrony swojego terytorium i pokojowych stosunków z innymi państwami, funkcję zajmowania obcych terytoriów oraz funkcję zarządzania podbitymi terytoriami. Wszystkie te funkcje były prerogatywą stosunkowo prostego aparatu państwowego, w którym armia odgrywała najważniejszą rolę. Uczestniczyła w realizacji funkcji zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych. W skład aparatu wchodziła także policja, sądy, organy administracyjne i biurokratyczne. Formą organizacji niewolniczej władzy państwowej były jednolite monarchie i republiki. Na przykład monarchia istniała w starożytnym Rzymie. Zastąpił republikańską formę rządów i przez długi czas nosił swoje cechy. Ale w IIIw. Rzym staje się nieograniczoną monarchią. Republikańska forma rządów oparta na posiadaniu niewolników była dwojakiego rodzaju. Pierwsza to republika demokratyczna (Ateny), gdzie cała wolna ludność brała udział w wyborach do najwyższych organów państwa. Drugi typ to republika arystokratyczna (Sparta i inne). Tutaj w wyborach do najwyższych organów władzy państwowej brali udział przedstawiciele wielkiej arystokracji wojskowo-ziemskiej. W okresie cesarskim prawo Rzymu do niewolnictwa osiągnęło najwyższy poziom rozwoju. W tym czasie stosunki handlowe Rzymu rozwijały się, rozwijała się i poprawiała produkcja towarowa. Dla uregulowania odpowiednich stosunków prawnicy rzymscy rozwinęli wiele instytucji prawnych: prawo rzeczowe, majątkowe, obligacyjne, rodzinne, spadkowe itp. Prawo rzymskie stało się klasycznym rodzajem prawa opartego na własności prywatnej. Przetrwał epokę niewolnictwa i obecnie wpływa na rozwój prawa prywatnego. Po przejściu okresu formowania się i rozwoju państwo niewolnicze weszło w okres upadku i stało się przestarzałe. Został zastąpiony przez państwo feudalne. 4. Państwo feudalne Na bazie feudalnych stosunków produkcyjnych powstało wiele państw, które nie były znane w poprzedniej epoce. Są to państwa w Anglii i Francji, Niemcy i Rosja, Czechy i Polska, kraje skandynawskie, Japonia itd. Do dziś w wielu krajach zachowały się pozostałości feudalne. Podstawą ekonomiczną państwa feudalnego była własność ziemi przez panów feudalnych i niepełna własność chłopów pańszczyźnianych. Feudalna własność ziemi służyła jako podstawa nierówności społecznych. Głównymi klasami społeczeństwa byli panowie feudalni i poddani. W tym samym czasie istniały też inne grupy społeczne: miejscy rzemieślnicy, kupcy itp. Zróżnicowanie klasowe społeczeństwa feudalnego łączyło się w pewien sposób z podziałem na stany, czyli na takie grupy ludzi, które różniły się między sobą ilością praw i obowiązków gwarantowanych prawem. Na przykład w Rosji istniały takie uprzywilejowane majątki, jak książęta, szlachta i duchowieństwo. Majątki rzemieślników, kupców i filistrów nie miały przywilejów, jakie posiadały klasy wyższe. Najbardziej pozbawieni praw obywatelskich byli chłopi pańszczyźniani, którzy byli przymusowo przywiązani do ziemi. Prawo otwarcie utrwalało nierówności i przywileje klasowe. W całej historii społeczeństwa feudalnego miały miejsce powstania chłopskie i wojny. Państwo feudalne było instrumentem dyktatury panów feudalnych i klas uprzywilejowanych. W swoim rozwoju przeszedł kilka etapów: a) zdecentralizowana fragmentacja feudalna; b) wzmocnienie centralizacji i ustanowienie monarchii klasowo-reprezentatywnej; c) scentralizowana monarchia absolutna i rozpad państwowości feudalnej. Większość funkcji państwa feudalnego była określona przez sprzeczności klasowe. Jest to ochrona własności feudalnej, tłumienie oporu chłopów i innych wyzyskiwanych grup ludności. Państwo pełniło również funkcje wynikające z potrzeb całego społeczeństwa. Jego działalność zewnętrzna ograniczała się głównie do prowadzenia wojen podboju i ochrony przed atakami z zewnątrz. Aparat państwowy państwa feudalnego obejmował wojsko, oddziały policji i żandarmerii, agencje wywiadowcze, agencje poboru podatków i sądy. Dominującą formą państwa feudalnego była monarchia różnego rodzaju. Republikańska forma rządów istniała tylko w stanach-republikach (Wenecja, Genua, Nowogród, Psków itp.). Na ostatnim etapie w głębi społeczeństwa feudalnego zaczęły wyłaniać się burżuazyjne (kapitalistyczne) stosunki produkcji, wymagające robotnika, który swobodnie sprzedaje swoją pracę. Ale rozwój nowych stosunków był utrudniony przez panów feudalnych i ich państwo. Powstały więc ostre sprzeczności między młodą burżuazją a panami feudalnymi, które zostały rozwiązane przez rewolucje burżuazyjno-demokratyczne. W wyniku tego ostatniego powstał nowy typ państwa. 5. Państwo burżuazyjne (kapitalistyczne) Ten typ państwa okazał się najbardziej odporny, zdolny do adaptacji do zmieniających się warunków. Pierwsze państwa kapitalistyczne powstały ponad trzy wieki temu. Burżuazja doszła do władzy pod hasłem „Wolność, równość, braterstwo”. Ustanowienie państwowości burżuazyjnej w porównaniu z państwowością feudalną jest ogromnym krokiem naprzód na drodze postępu społecznego. Ekonomiczną podstawą państwa burżuazyjnego we wczesnych stadiach jego rozwoju była kapitalistyczna prywatna własność środków produkcji. W tym państwie wszyscy obywatele są równi wobec prawa, ale nierówności ekonomiczne utrzymują się. Społeczeństwo burżuazyjne przez długi czas składało się z dwóch głównych klas - burżuazji i robotników, których stosunki ulegały znaczącym zmianom. Państwo burżuazyjne przechodzi szereg etapów swojego rozwoju. Pierwszy etap można nazwać okresem powstawania i rozwoju państwa kapitalistycznego. Pod względem ekonomicznym jest to okres wolnej konkurencji dla dużej liczby właścicieli. Państwo nie ingeruje tutaj w gospodarkę. Życie gospodarcze determinuje spontaniczny rynek i konkurencja. Aby ujawnić ogólne interesy klasowe i wolę rozwijającej się burżuazji, potrzebny był nowy, bardziej nowoczesny mechanizm. Takim mechanizmem stała się demokracja burżuazyjna, parlamentaryzm, legalność. Państwo stwarzało korzystne warunki dla rozwoju kapitalistycznych stosunków społecznych. Walka klasowa nie osiągnęła jeszcze szczególnej ostrości. Drugi etap rozwoju państwa burżuazyjnego zbiegł się z okresem kapitalizmu monopolistycznego. Można go nazwać etapem początku i pogłębiania się kryzysu państwowości burżuazyjnej (koniec XIX wieku – pierwsza połowa XX wieku). Na tym etapie gospodarka przechodzi poważne zmiany. Aby zwiększyć konkurencję, jednoczą się małe przedsiębiorstwa i firmy, monopolizuje się różne rodzaje produkcji i dystrybucji, powstają potężne stowarzyszenia - trusty, syndykaty, korporacje itp.; nasila się wyzysk klasy robotniczej, efektywny popyt ludności nie nadąża za produkcją towarów. Spowodowało to okresowe kryzysy i depresje, którym towarzyszyły bankructwa przedsiębiorstw, rosnące bezrobocie i zaostrzenie walki klasowej. Monopolizacja i koncentracja kapitału doprowadziły do zjednoczenia klasy robotniczej, która stała się nosicielem rewolucyjnych idei marksistowskich. Komuna Paryska z 1871 roku jest historycznie pierwszą próbą klasy robotniczej zdobycia władzy państwowej w sposób rewolucyjny i wykorzystania jej dla własnych interesów. Na przełomie XIX i XX wieku państwo burżuazyjne w coraz większym stopniu przekształca się w instytucję polityczną wielkiej monopolistycznej burżuazji, która zaczyna wyrzekać się demokracji i rządów prawa. W wielu krajach prowadzi to do powstania reakcyjnych reżimów politycznych (reżimy faszystowskie w Niemczech i we Włoszech). W wewnętrznej działalności państw burżuazyjnych nasila się funkcja walki z rewolucyjnym ruchem robotniczym, w zewnętrznej - funkcja prowadzenia wojen o zajęcie obcych terytoriów i rynków. Temu wszystkiemu towarzyszy rozrost wojskowo-biurokratycznego aparatu państwowego. Pierwsze dekady XX wieku - to lata pierwszej wojny światowej, rewolucji proletariackich, upadku systemu kolonialnego, poważnych kryzysów i depresji gospodarczych. Społeczeństwo burżuazyjne i państwo nieuchronnie stanęły przed trudną alternatywą - albo samozniszczenie pod naporem ostrych sprzeczności, albo reforma i transformacja. Wybrali drugą drogę. W latach 30. naszego stulecia państwo burżuazyjne wkroczyło w trzecią (nowoczesną) fazę swojego rozwoju, która najprawdopodobniej jest przejściem do wyższego typu państwa. Zainicjował ją „New Deal” prezydenta USA F. Roosevelta, ale większe zmiany, zbiegające się z postępującą rewolucją naukową i technologiczną, nastąpiły po II wojnie światowej. Na tym etapie podstawa ekonomiczna państwa zmienia się znacząco, „czysta” własność prywatna przestaje dominować. Do 30% lub więcej potencjału gospodarczego krajów rozwiniętych zamienia się na własność państwową, majątek udziałowców szybko się rozwija, a własność spółdzielcza powstaje. Jednym słowem, gospodarka się miesza. Różnorodność rodzajów i form własności nadaje gospodarce większą dynamikę, zdolność adaptacji do zmieniających się warunków. Nie mniej zmian zachodzą w klasowej strukturze społecznej społeczeństwa. Wielu robotników staje się akcjonariuszami i wraz z innymi warstwami społeczeństwa (inteligencja naukowa, techniczna itp.) tworzy „klasę średnią”, główny stabilizator stosunków społecznych. Państwo zachowuje swoje cechy burżuazyjno-klasowe, ale staje się bardziej demokratyczne i społeczne. Wiele z jego głównych funkcji wynika z potrzeb całego społeczeństwa - gospodarczego, społecznego. Aktywnie ingeruje w gospodarkę poprzez elastyczne planowanie, składanie zamówień rządowych, udzielanie pożyczek itp. Zmiany zachodzące w rozwiniętych krajach kapitalistycznych znajdują odzwierciedlenie w różnych teoriach. Znaczną dystrybucję otrzymała na przykład teoria państwa opiekuńczego. Zgodnie z tą teorią na obecnym etapie kapitalizm zmienił się radykalnie, stał się kapitalizmem ludowym, a państwo burżuazyjne całkowicie utraciło charakter klasowy, przekształciło się w organ powszechnego dobrobytu, czyniąc bogatych biedniejszymi, a biednych bogatszymi za pomocą państwowa regulacja prawna. Teoria ta oczywiście opiera się na rzeczywistych procesach, faktach, ale nadal zasadniczo idealizuje burżuazyjne społeczeństwo i państwo. 6. Państwo socjalistyczne Idee o prawdziwie demokratycznym, ludzkim i sprawiedliwym społeczeństwie i państwie zawarte są w wielu religiach świata, w szczególności chrześcijańskiej. Zostały przedstawione i rozwinięte przez utopijnych socjalistów, zawarte w eposach i legendach. Podstawy doktryny państwa socjalistycznego położyli w swoich pracach K. Marks, F. Engels i V.I. Lenin. Co więcej, K. Marks i F. Engels swoje poglądy na temat przyszłego państwa proletariackiego czerpali z doświadczeń Komuny Paryskiej. W I. Lenin rozwinął te idee na podstawie doświadczeń rewolucji październikowej i pierwszych lat władzy sowieckiej. Uważano, że w wyniku rewolucji proletariackiej i zniszczenia starej państwowości burżuazyjnej powstaje nowe państwo przeciw wyzyskowi. Władza państwowa w nim należy do ludu pracującego, na czele z klasą robotniczą. W swej istocie jest to stan dyktatury proletariatu, zaprojektowanej do zmiażdżenia oporu obalonych klas wyzyskiwaczy, do przekształcenia wszystkich pełnosprawnych obywateli w lud pracujący. Marksizm przekonywał, że państwo proletariackie od momentu powstania nie jest już właściwym państwem, ale staje się umierającym „półpaństwem”, które następnie zostanie zastąpione przez komunistyczny samorząd publiczny. Państwa byłych krajów socjalistycznych zostały uznane za państwa najwyższego i historycznie ostatniego typu. Byli przeciwni wszystkim państwom wyzyskującym. W rzeczywistości były to najprawdopodobniej państwa obarczone dużymi deformacjami w przejściu do typu socjalistycznego. Dzisiaj chińscy teoretycy są bardziej realistyczni, twierdzą, że zbudowanie socjalizmu w Chinach nie zajmuje dziesięcioleci, ale stuleci (marksizm-leninizm przeznaczył krótki czas na zbudowanie socjalizmu i państwa socjalistycznego). Ponadto dogmatyzm w teorii, woluntaryzm, subiektywizm, ciągłe bieganie do przodu stały się przyczyną licznych błędów i wypaczeń w praktyce. Niemniej jednak wielkie doświadczenie w budowaniu socjalistycznej państwowości powinno być dogłębnie przeanalizowane i przestudiowane: błędne obliczenia, błędy i osiągnięcia niewątpliwie przydadzą się zarówno żyjącym, jak i przyszłym pokoleniom, ponieważ idee socjalizmu są zarówno szlachetne, jak i nieśmiertelne. Rozdział 14 1. Pojęcie i znaczenie formy państwa Każdy stan jest jednością swej istoty, treści i formy. Aby działał aktywnie, aby jego mechanizm działał sprawnie i sprawnie, potrzebna jest dobrze zorganizowana władza państwowa. Według słynnego rosyjskiego prawnika i filozofa I.A. Ilyin, forma państwa nie jest „koncepcją abstrakcyjną” ani „schematem politycznym” obojętnym na życie ludu, ale systemem życia, żywą organizacją władzy ludu. „Konieczne jest, aby ludzie rozumieli swój własny system życia, aby umieli się organizować właśnie „w ten sposób”, aby respektowali prawa tego systemu i włożyli swoją wolę w tę organizację”. Forma państwa odpowiada na pytania, na jakich zasadach i jak terytorialnie budowana jest władza państwowa, w jaki sposób tworzone są najwyższe organy państwa, w jaki sposób współdziałają one ze sobą i z ludnością, jakimi metodami jest ona realizowana itp. Przez formę państwa rozumie się organizację władzy państwowej, wyrażoną w postaci rządu, struktury państwa i ustroju politycznego (państwowego). Dlatego pojęcie formy państwa obejmuje: a) organizację najwyższej władzy państwowej, źródła jej powstawania i zasady stosunku najwyższych władz między sobą a ludnością; b) terytorialną organizację władzy państwowej, współzależność państwa jako materii z jego częściami składowymi; c) metody i sposoby sprawowania władzy państwowej. Forma państwa zależy od specyficznych warunków historycznych jego powstania i rozwoju. Decydujący wpływ ma na to istota, historyczny typ państwa. Tak więc feudalny typ państwa odpowiadał z reguły monarchicznej formie rządów, a burżuazyjnemu - republikańskiemu. Forma państwa zależy w dużej mierze od układu sił politycznych w państwie, zwłaszcza w okresie jego powstawania. Wczesne rewolucje burżuazyjne (na przykład w Anglii) doprowadziły do kompromisu między burżuazją a panami feudalnymi, co zaowocowało monarchią konstytucyjną. Konstytucja jest żądaniem młodej burżuazji, monarchia jest ustępstwem na rzecz panów feudalnych. Na kształt państwa wpływa skład narodowościowy, tradycje historyczne, wielkość terytorialna kraju i inne czynniki. Państwa, które są małe terytorialnie, są zazwyczaj jednolite. "Wielonarodowy skład ludności" - pisał I.A. Ilyin - "stawia własne wymagania wobec formy państwa. Może stać się czynnikiem dezintegracji i prowadzić do katastrofalnych wojen domowych". Wydarzenia w Jugosławii, trudna sytuacja w byłych republikach ZSRR, konflikty etniczne potwierdzają słowa I.A. Iljin, który uważał, że każdy naród powinien mieć swoją własną, szczególną, indywidualną formę i konstytucję, odpowiadającą mu i tylko jemu. Nie ma identycznych narodów i nie powinno być identycznych form i konstytucji. Ślepe zapożyczanie i naśladownictwo jest absurdem, niebezpiecznym i może stać się katastrofalne ”. 2. Forma rządu Ta kategoria pokazuje, jak powstają wyższe narządy, czym one są, na jakiej podstawie wchodzą w interakcje. Forma rządów wskazuje również, czy ludność uczestniczy w tworzeniu najwyższych organów państwa, czyli czy są one formowane w sposób demokratyczny czy niedemokratyczny. Na przykład najwyższe organy państwowe tworzone są w sposób niedemokratyczny w monarchii dziedzicznej. W ten sposób forma rządów ujawnia sposób organizowania najwyższej władzy państwowej, procedurę formowania jej ciał, ich wzajemne oddziaływanie i z ludnością, stopień udziału ludności w ich tworzeniu. Istnieją dwie główne formy rządów - monarchia i republika. Ich najwyższe organy różnią się między sobą zarówno porządkiem formacji, jak i składem oraz kompetencjami. Monarchia jest formą rządów, w której najwyższa władza państwowa należy do jedynej głowy państwa - monarchy (króla, cara, cesarza, szacha itp.), który zasiada na tronie w drodze dziedziczenia i nie odpowiada przed ludnością. Istnieją dwa rodzaje monarchii. W monarchii nieograniczonej (absolutnej) monarcha jest jedynym najwyższym organem państwa. Pełni funkcję ustawodawczą (wola monarchy jest źródłem prawa i prawa; według Regulaminu Wojskowego Piotra I suweren jest „monarchą autokratycznym, który nie powinien nikomu na świecie odpowiadać za swoje sprawy” ), kieruje władzą wykonawczą, kontroluje wymiar sprawiedliwości. Monarchia absolutna jest charakterystyczna dla ostatniego etapu rozwoju państwa feudalnego, kiedy po ostatecznym przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego kończy się proces formowania się państw scentralizowanych. Obecnie niektóre monarchie Bliskiego Wschodu (Arabia Saudyjska) są monarchiami absolutnymi. W ramach ograniczonej monarchii najwyższa władza państwowa jest rozproszona między monarchą a innym organem lub organami (Zemsky Sobor w Imperium Rosyjskim). Do ograniczonych należą monarchia klasowo-reprezentacyjna (Rosja) i nowoczesna monarchia konstytucyjna (Wielka Brytania, Szwecja), w której władzę monarchy ogranicza konstytucja, parlament, rząd i niezależny sąd. Republika jest formą rządu, w której najwyższą władzę państwową mają organy wybierane na czas określony i odpowiedzialne przed wyborcami. Demokratyczny sposób formowania najwyższych organów państwa jest nieodłączny od republiki; w krajach rozwiniętych relacje między najwyższymi organami opierają się na zasadzie podziału władzy, mają one związek z wyborcami i są przed nimi odpowiedzialne. Republikańska forma rządu powstała w stanach niewolniczych. Swój najbardziej uderzający przejaw znalazła w demokratycznej Republice Ateńskiej. Tutaj wszystkie organy państwa, w tym najwyższe (najważniejszym z nich był zgromadzenie ludowe), zostały wybrane przez pełnoprawnych obywateli Aten. Jednak republika arystokratyczna była bardziej powszechna w państwach niewolniczych, gdzie wojskowa szlachta ziemska brała udział w tworzeniu i pracy wybieralnych organów najwyższej władzy państwowej. W dobie feudalizmu rzadko używano republikańskiej formy rządów. Powstał w tych średniowiecznych miastach, które miały prawo do samostanowienia (Wenecja, Genua, Lubeka, Nowogród itp.). Kupieckie republiki miejskie tworzyły elekcyjnie organy władzy (rady miejskie, ratusze miejskie), na czele których stoją odpowiedzialni urzędnicy (burmistrzowie, burmistrzowie itp.). Współczesne republiki dzielą się na parlamentarne i prezydenckie. Różnią się one głównie tym, który z organów władzy zwierzchniej – parlamentu czy prezydenta – tworzy rząd i kieruje jego pracami oraz przed kim – parlamentem czy prezydentem – odpowiada rząd. W republice parlamentarnej parlament posiada nie tylko uprawnienia ustawodawcze, ale także prawo żądania dymisji rządu, wyrażając wobec niego wotum nieufności, czyli rząd jest odpowiedzialny przed parlamentem za swoje działania. Prezydent republiki jest tylko głową państwa, a nie głową rządu. Politycznie oznacza to, że rząd tworzy partia (lub partie), która wygrała wybory parlamentarne, a prezydent, nie będąc liderem partii, jest pozbawiony możliwości kierowania swoją działalnością. Na czele rządu stoi premier (można go inaczej nazwać). Republika prezydencka to forma rządu, w której prezydent, bezpośrednio pod określoną kontrolą parlamentarną, tworzy rząd, który odpowiada przed nim za swoje działania. W republikach prezydenckich zwykle nie ma stanowiska premiera, ponieważ najczęściej funkcje głowy państwa i szefa rządu pełni prezydent. Istnieją mieszane republiki „półprezydenckie” (prezydencko-parlamentarne) (Francja, Finlandia, Portugalia), w których parlament i prezydent w pewnym stopniu dzielą swoją kontrolę i odpowiedzialność wobec rządu. Warto zauważyć, że monarchia i republika jako formy rządów wykazały wyjątkową żywotność, zdolność przystosowania się do różnych warunków i epok historii politycznej. W rzeczywistości wszystkie stany są ubrane właśnie w te formy. 3. Forma rządu Historia istnienia państwa wskazuje, że we wszystkich epokach różne państwa różniły się między sobą strukturą wewnętrzną (strukturą), tj. sposobem podziału terytorialnego (jednostki administracyjno-terytorialne, autonomiczne byty polityczne, suwerenne podmioty państwowe), a także stopień centralizacji władzy państwowej (scentralizowanej, zdecentralizowanej, zorganizowanej zgodnie z zasadą centralizmu demokratycznego). Zjawisko to określa się terminem „forma rządów”, który odnosi się do terytorialnej organizacji władzy państwowej, relacji państwa jako całości z jego częściami składowymi. Przy całej różnorodności form rządów, dwie główne z nich to unitarna i federalna. Trzecią formą rządów jest konfederacja, ale jest ona znacznie rzadsza niż dwie pierwsze. Państwo unitarne to integralne państwo scentralizowane, którego jednostki administracyjno-terytorialne (obwody, województwa, powiaty itp.) nie mają statusu podmiotów państwowych i nie mają suwerennych praw. W państwie unitarnym istnieją jedne naczelne organy państwa, jedno obywatelstwo, jedna konstytucja, co stwarza organizacyjno-prawne przesłanki wysokiego stopnia oddziaływania władzy centralnej w całym kraju. Organy jednostek administracyjno-terytorialnych są albo w pełni podporządkowane centrum, albo podwójnie podporządkowane – centrum i lokalnym organom przedstawicielskim. Przede wszystkim istniejące i obecnie istniejące państwa są unitarne. Jest to zrozumiałe, ponieważ państwo unitarne jest dobrze zarządzane, a unitarna forma wystarczająco niezawodnie zapewnia jedność państwa. Państwa unitarne mogą mieć skład populacji zarówno jednoetniczny (Francja, Szwecja, Norwegia itd.), jak i wielonarodowy (Wielka Brytania, Belgia itd.). Państwo federalne (federacja) to złożone państwo związkowe, którego części (republiky, stany, ziemie, kantony itp.) stanowią suwerenne stany lub jednostki państwowe. Federacja zbudowana jest na zasadach decentralizacji. W sensie ściśle naukowym federacja jest związkiem państw opartym na traktacie lub konstytucji. Dlatego federacja jest możliwa tylko tam, gdzie zjednoczą się niepodległe państwa. „Jednocześnie konstytucje federalne określają, w jakich konkretnie łączących się politycznie małych stanach zachowają swoją „niepodległość” i w jaki sposób ją stracą”. Formacje państwowe i stany wchodzące w skład federacji nazywane są jej podmiotami. Mogą mieć własne konstytucje, własne obywatelstwo, własne naczelne organy państwowe - ustawodawcze, wykonawcze, sądownicze. Obecność w federacji dwóch systemów organów zwierzchnich – federacji jako całości i jej podmiotów – powoduje konieczność rozróżnienia ich kompetencji (podmiotów jurysdykcji). Sposoby delimitacji kompetencji stosowane w różnych federacjach są różne, ale najczęściej spotykane są dwa. W Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Brazylii, Meksyku i innych krajach konstytucje ustanawiają obszary podlegające wyłącznej kompetencji federacji i wyłącznej kompetencji jej poddanych. W Niemczech, Indiach i innych państwach konstytucje dodatkowo określają zakres kompetencji wspólnych federacji i jej podmiotów. W literaturze często zauważa się, że federacja byłego Związku Radzieckiego była sztuczna, że w rzeczywistości ZSRR był państwem unitarnym. Są podstawy do takich stwierdzeń: w Unii, zwłaszcza w okresie rozkwitu totalitaryzmu, stopień centralizacji władzy państwowej był bardzo wysoki. Niemniej ZSRR posiadał wszelkie oznaki państwa związkowego (federalnego). Konfederacja to związek suwerennych państw utworzony w celu osiągnięcia określonych celów (wojskowych, gospodarczych itp.). Tutaj ciała sprzymierzone koordynują tylko działania państw członkowskich konfederacji i tylko w tych kwestiach, dla rozwiązania których się zjednoczyły. Oznacza to, że konfederacja nie ma suwerenności. Doświadczenie historyczne pokazuje, że związki konfederacyjne mają charakter niestabilny, przejściowy: albo rozpadają się, albo przekształcają w federacje. Na przykład stany Ameryki Północnej od 1776 do 1787 roku były zjednoczone w konfederacji, co było podyktowane interesami walki z panowaniem brytyjskim. Konfederacja stała się odskocznią do powstania państwa federalnego – Stanów Zjednoczonych. A utworzona w 1952 roku konfederacja Egiptu i Syrii (Zjednoczona Republika Arabska) upadła. Wierzymy, że ta forma ma jeszcze przyszłość: byłe republiki ZSRR, Jugosławia, Korea Północna i Południowa mogą zjednoczyć się w konfederację. W ostatnich dziesięcioleciach pojawiła się szczególna forma zrzeszania się państw stowarzyszonych. Przykładem tego jest Wspólnota Europejska, która już w pełni udowodniła swoją żywotność. Wydaje się, że proces współczesnej integracji europejskiej może prowadzić od wspólnoty do konfederacyjnego systemu państwowego, a od niej do federacyjnego państwa paneuropejskiego. 4. Reżim polityczny Forma państwa jest ściśle związana z reżimem politycznym, którego znaczenie w życiu państwa jest wyjątkowo duże. Na przykład zmiana ustroju politycznego (nawet jeśli forma rządu i forma rządu pozostają takie same) zwykle prowadzi do gwałtownej zmiany w polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa. Wynika to z faktu, że reżim polityczny kojarzy się nie tylko z formą organizacji władzy, ale także z jej treścią. Reżim polityczny to metody sprawowania władzy politycznej, ostateczny stan polityczny w społeczeństwie, który rozwija się w wyniku interakcji i konfrontacji różnych sił politycznych, funkcjonowania wszystkich instytucji politycznych i charakteryzuje się demokracją lub antydemokratyzmem. Powyższa definicja pozwala nam uwypuklić następujące cechy tego zjawiska. 1. Reżim polityczny zależy przede wszystkim od metod sprawowania władzy politycznej w państwie. Jeśli są to metody perswazji, zgody, legitymizacji, parlamentaryzmu, jeśli stosuje się tylko przymus prawny, to mamy do czynienia z postępowym, demokratycznym reżimem. Kiedy na pierwszy plan wysuwają się metody przemocy, w państwie kształtuje się reakcyjny, antydemokratyczny reżim. Istnieją reżimy, w których oba początki łączą się w takim czy innym stopniu. 2. W każdym kraju reżim polityczny jest określany przez stosunek, układ sił politycznych. W krajach, w których istnieje stabilna równowaga sił politycznych lub osiągnięto długoterminowe porozumienie krajowe, wynikiem tego porozumienia jest stabilny reżim polityczny. Ale jeśli jedna lub druga siła przejmie władzę w kraju, reżim polityczny ciągle się zmienia. W ustroju demokratycznym najwyższe organy państwa mają mandat od ludu, władza jest sprawowana w ich interesie metodami demokratycznymi i legalnymi. Tutaj prawa i wolności człowieka i obywatela są w pełni zagwarantowane i chronione, prawo panuje we wszystkich sferach społeczeństwa. Totalitarny reżim faszystowski jest skrajnie niedemokratyczny, kiedy władza przechodzi w ręce sił reakcyjnych, jest ona realizowana za pomocą dyktatorskich, brutalnych metod. Praw i wolności człowieka i obywatela nie chroni nic i nikt, w społeczeństwie nie panuje arbitralność i bezprawie. Rozdział 15. Państwo rosyjskie: przeszłość, teraźniejszość, przyszłość 1. Tradycje państwowości rosyjskiej W ciągu długiej historii w Rosji rozwinęło się wiele tradycji, które w dużej mierze zdeterminowały rozwój rosyjskiej państwowości, nadały jej wyjątkowość i oryginalność. Tradycje są historycznie ugruntowane, zakorzenione w społeczeństwie i przekazywane z stulecia na stulecie zwyczaje, rytuały, instytucje społeczne, wartości, idee itp. Stanowią dziedzictwo społeczno-kulturowe i narodowe, które przez długi czas zachowywało się w społeczeństwie. Tradycje są nierozerwalnie związane z mentalnością (mentalnością) - historycznie ustaloną stabilną strukturą mentalną (intelektualną) i duchową (obrazem) ludu. Tradycje i mentalność zapewniają przekazywanie z pokolenia na pokolenie podstawowych wartości społecznych, idei i poglądów sprawdzonych przez życie. Tradycje mogą być progresywne lub negatywne. Tradycje progresywne są nie tylko związane z przeszłością, ale są niezawodnymi przewodnikami po teraźniejszości i przyszłości. Dlatego też różne restrukturyzacje, przekształcenia i reformy przeprowadzane bez ich uwzględnienia są mało perspektywiczne. W Rosji najważniejszymi tradycjami domowymi są wspólnotowość, katolickość, suwerenność (państwowość), patriotyzm, sprawiedliwość społeczna, priorytetowa wartość pracy i duchowość. Tradycyjny ideał (mentalność) narodów Rosji to silne, scentralizowane państwo, zdolne do zapewnienia niezbędnego porządku, integralności społeczeństwa i ochrony kraju przed najazdami obcych. Potęga obejmuje służbę wojskową dla państwa, gotowość do obrony jego suwerenności. Sprzeciw społeczeństwa wobec państwa nie jest nieodłączny od rosyjskiej mentalności: wspólnotowość i suwerenność łagodziły sprzeczności, alienację między państwem a jednostką. Opinia publiczna słusznie uważała państwo za instytucję polityczną, jednoczącą wielonarodowy naród Rosji w jedną całość, zapewniającą pokój w kraju. Co więcej, państwo rosyjskie historycznie powstawało i rozwijało się jako państwo rosyjskie, którego rdzeniem narodowym był naród rosyjski. To naród rosyjski, który zawsze jednoczył wielonarodowe narody kraju, był nosicielem tradycji silnego, aktywnie funkcjonującego państwa. To naród rosyjski tradycyjnie odgrywał w historii państwa rosyjskiego wielką rolę czynnika jednoczącego wszystkie narody, stabilizującego i wzmacniającego państwo. To prawda, według N. Bierdiajewa, dwa bieguny rosyjskiego życia to zawsze niedojrzałość odległej prowincji i zgnilizna ośrodka państwowego. To ostatnie było szczególnie widoczne na początku XX wieku. (rasputinizm itp.). Jest oczywiste, że rzuciło to cień na tradycje suwerenności i podważyło fundamenty rosyjskiej państwowości. Wielowiekowa monarchia i autokracja dały początek innej tradycji - paternalizmowi. Wyraża się ona w zasianiu w świadomości społecznej idei nieomylności posiadacza najwyższej władzy, jej przebóstwienia, a jednocześnie w nieograniczonej arbitralności, bezprawiu i służalczości podmiotów, negacji wolności i demokracji. W rosyjskim państwie monarchicznym typu wschodnio-despotycznego nie mógł rozwinąć się pełen szacunku stosunek do prawa i prawa, nie było też warunków do ustanowienia demokratycznej praworządności. A jednak do Rosji dotarły świeże wiatry zmian. Na przełomie XIX i XX wieku w świadomości społecznej nabierała rozmachu idea ustanowienia ustroju konstytucyjno-demokratycznego w Rosji. Upadek monarchii w 1917 r. przesądził również fakt, że oparła się jej wprowadzeniu. W konsekwencji budowanie państwa w Rosji nie odbywa się dziś w pustym miejscu. Potomkowie Piotra I i dzieci bolszewików po raz kolejny rozwiązują problem reorganizacji państwowości i struktury społecznej kraju i najwyraźniej proces ten będzie dość długi i trudny. Bezpośrednim poprzednikiem współczesnej rosyjskiej państwowości jest Związek Radziecki. 2. Państwo radzieckie, jego droga historyczna i upadek Historia państwa sowieckiego jest złożona, sprzeczna i pouczająca. Wchłonęła wiarę ludzi w ideały socjalizmu, ich wypaczenie przez władze i tragiczne konsekwencje totalitaryzmu. Jej wszechstronne badanie stanie się przypuszczalnie ważnym przedmiotem nauki krajowej. Trudną ścieżkę państwa radzieckiego można śmiało nazwać historycznym terenem, ponieważ w historii świata nie było analogów. Według teorii marksistowskiej rewolucja proletariacka łamie się, niszczy starą państwowość i ustanawia dyktaturę proletariatu. Planowano stworzenie państwa przejściowego do komunizmu na wzór Komuny Paryskiej, bez specjalnego aparatu i biurokracji, bez armii, bez podziału władzy. Jej głównym celem było zmiażdżenie oporu obalonej klasy wyzyskiwaczy; gdy został osiągnięty, państwo musiało zacząć obumierać. Pierwszym krótkim okresem rozwoju młodego państwa radzieckiego był tak zwany komunizm wojenny z prymitywnym wyrównaniem, bezpośrednią wymianą produktów, armią robotniczą, przymusem wojskowym. W rzeczywistości był to stan dyktatury wojskowej. W I. Lenin był jednym z pierwszych, którzy dostrzegli i uznali błędność polityki komunizmu wojennego. „Założyliśmy — a może raczej należałoby powiedzieć: założyliśmy bez dostatecznej kalkulacji — z bezpośrednich rozkazów państwa proletariackiego ustanowić państwową produkcję i państwową dystrybucję produktów na sposób komunistyczny w kraju drobnochłopskim Życie pokazało nasz błąd”. Budowanie komunizmu poprzez organizowanie produkcji metodami państwowego przymusu i egalitarnej dystrybucji państwowej to nonsens, parodia komunizmu, jego kompromitacja. Komunizm wojenny został zastąpiony najciekawszym i najbogatszym w treści okresem w dziejach naszego społeczeństwa i państwa – NEP-em. W rzeczywistości NEP jest najprawdopodobniej intuicyjnym ruchem tego kraju zgodnie z wytycznymi socjaldemokracji. Nowe zasady działalności gospodarczej w oparciu o gospodarkę wielostrukturalną pobudzały przedsiębiorczość, pracowitość i podnosiły poziom życia ludności. W przemyśle wprowadzono rachunkowość ekonomiczną, handel hurtowy, w rolnictwie współpracę, obopólnie korzystną więź, wymianę towarową z miastem, w społeczeństwie reklamę, dyskusje, zasady prawne. W 1922 r. na podstawie dobrowolnych umów utworzono ZSRR, w 1924 r. przyjęto konstytucję związkową, zaczęto ustanawiać legalność i demokrację. W ciągu tych lat podjęto skuteczne działania w celu stworzenia dobrze funkcjonującego aparatu państwowego kontrolowanego przez masy. Gdyby NEP funkcjonował długo i na poważnie (jak pisał W. I. Lenin), nasz kraj mógłby wkroczyć na drogę budowy sprawiedliwego socjalistycznego społeczeństwa. Jednak pod koniec lat 20 NEP został zniesiony. Zbliżał się zmierzch totalitaryzmu, czyli nowej wersji komunizmu wojennego. Aparat partyjny i państwowy został zalany zdeklasowanymi elementami (lumpen nominees) - ludźmi bez korzeni społecznych, bez kodeksu moralnego, gotowymi bezpodstawnie podporządkować się silnym, czyli tym, którzy w danej chwili mają realną władzę. To właśnie nominowani do lumpenów i nowa biurokracja partyjno-państwowa stały się głównym filarem stalinowskiego reżimu. Wielowiekowa rosyjska tradycja paternalizmu znalazła swoje ucieleśnienie w drobnomieszczańskim przywództwie, charakterystycznym dla wielomilionowego kraju chłopów. Psychologia przywództwa, biurokratyczne ubóstwianie władzy, służyła jako pożywka dla kultu jednostki Stalina. Na początku lat 30-tych. reżim totalitarny stał się surową rzeczywistością polityczną. Jego główne cechy były następujące. Po pierwsze, nieograniczona i niekontrolowana najwyższa władza została skoncentrowana w rękach dyktatora, który sprawował ją poprzez represyjny, zmilitaryzowany aparat biurokratyczny. Po drugie, władzę sprawowano często za pomocą nielegalnych metod przemocy, masowego okrutnego terroru, arbitralności i bezprawia. Osobowość ludzka okazała się być chroniona przez nic i nikt. I chociaż Konstytucja ZSRR z 1936 r. zapewniała obywatelom pewne prawa i wolności, to jednak szczyt represji, arbitralności i bezprawia przypadł właśnie na 1937 r. W konsekwencji reżim totalitarny nie uwzględniał nie tylko obowiązującego ustawodawstwa, ale także ustawa zasadnicza kraju. Po trzecie, oficjalne konstytucyjne organy państwa – system rad – wykonywały polecenia dyktatora i dyrektywy nomenklatury partyjnej. Zasady demokratyczne w ich działalności zostały w dużej mierze wykastrowane. Terytorialnie władza państwowa sprawowana była na zasadzie ścisłego supercentralizmu. Po czwarte, nastąpiła upaństwowienie społeczeństwa, które było wszechstronnie (całkowicie) kontrolowane przez aparat administracyjno-karny. Władza polityczna rozciągnięta na gospodarkę, na całą gospodarkę narodową. Dźwignie gospodarcze zostały skoncentrowane w rękach aparatu biurokratycznego, co doprowadziło do dominacji monopolistycznej własności państwowej i metod zarządzania nakazowo-planistycznych jako materialnej podstawy totalitarnej dyktatury. Po piąte, w kraju istniała jedna ściśle scentralizowana partia, której szczyt górował nad państwem i społeczeństwem. Po szóste, ideologii masowego kultu udało się przekonać wielu, że to, co się dzieje, jest konieczne i sprawiedliwe, że reżim stalinowski stwarza warunki do budowy socjalizmu, ale dalszy ruch w jego kierunku jest hamowany przez licznych wrogów i reakcjonistów, przeciwko którym ich szczególne niebezpieczeństwo, wszelkie środki walki są dopuszczalne. A ludzie w większości popierali reżim przestępczy, bezinteresownie pracowali, dawali całą swoją siłę wypełnianiu i przepełnianiu planów, informowali przywódcę o pracy i osiągnięciach twórczych, maszerowali w świątecznych kolumnach, nie tylko nie zdając sobie sprawy, że służą jako marionetki w potwornych manipulacjach dziesiątek milionów ludzkich losów, ale szczerze wierząc, że działają na rzecz społeczeństwa, budują socjalizm. W rzeczywistości totalitaryzm w swej istocie nie ma nic wspólnego z socjalizmem, jest socjalizmowi obcy i wrogi. Wyrządził socjalizmowi ogromne szkody, całkowicie go wypaczył, zdeformował, ale nie mógł podważyć wiary narodu radzieckiego w ideały nowego ustroju. Wielka Wojna Ojczyźniana stała się ciężką próbą wierności tym ideałom, oddania Ojczyźnie. A w trudnych latach powojennych nasz kraj posuwał się naprzód na ścieżce postępu gospodarczego, naukowego i technologicznego, opanował energię atomową, otworzył erę eksploracji kosmosu itp. Pod względem skali publicznej edukacji, nauki i kultury , mocno zajmował czołowe pozycje na świecie. Co zadecydowało o tych niewątpliwych sukcesach? W dużej mierze fakt, że rzeczywista praktyka opierała się na wielowiekowych rosyjskich tradycjach: kolektywizm - na wspólnocie i soborowości, entuzjazm robotniczy - na rosyjskiej moralności pracy, wzmacnianie państwa - na suwerenności itp. A wszystko to nie dzięki reżimu stalinowskiego, ale wbrew jemu. W okresie powojennym społeczeństwo zaczęło coraz bardziej nieufnie dostrzegać fakty bezprawia i arbitralności, aw świadomości społecznej dojrzewała nadzieja na zmianę, która szczególnie nasiliła się po śmierci Stalina. Impulsy społeczne, moralne, oczekiwania i nadzieje płynące od ludzi nie mogły pozostać bez odpowiedzi. Potrzebne były bardziej humanitarne polityki, reformy gospodarcze i demokratyczne zmiany. W drugiej połowie lat 50. takie przemiany, choć połowiczne, następowały. Opracowano i wdrożono programy rozwoju rolnictwa, technicznego wyposażenia przemysłu, poprawy emerytur, podniesiono płace nisko opłacanej części społeczeństwa. Kierował transformacją N.S. Chruszczow. W tym okresie potępiono arbitralność i bezprawie stalinowskiego reżimu, podjęto kroki na rzecz umocnienia rządów prawa i rozwoju demokracji. W kraju stworzono mniej lub bardziej sprzyjające środowisko dla rozwoju nauk prawnych i aktywnego doskonalenia ustawodawstwa. Nasza literatura twierdzi, że po śmierci Stalina skrajności reżimu totalitarnego zostały wyeliminowane, ale totalitarna istota państwa pozostała niezmieniona. Twierdzenia tego nie można uznać za niepodważalne: skończyła się bezprawna przemoc, terror i bezprawie organów państwowych, ludzie zostali uwolnieni od opresyjnej niepewności społecznej i prawnej. W rzeczywistości w kraju ustanowiono inny reżim polityczny z elementami demokracji i praworządności – reżim autorytarny. Jednak baza społeczna stalinizmu pozostała znacząca. Ponadto aparat propagandowy, który nie przeszedł znaczących zmian i był przyzwyczajony do wychwalania Stalina z nie mniejszym zakresem i pasją niż Stalin, zaczął wychwalać Chruszczowa. Na gigantycznej fali kłamstw i pochlebstw narastał subiektywizm i improwizacje Chruszczowa: nieprzemyślane reorganizacje aparatu państwowego, nawoływania do dogonienia i wyprzedzenia Stanów Zjednoczonych w produkcji mleka i mięsa w ciągu dwóch, trzech lat, zbudowania materialnego i techniczną bazę komunizmu do 1980 roku itd. Jesienią 1964 protegowany biurokracji i nomenklatury partyjno-państwowej L.I. Breżniewa. Właśnie w tym czasie istniało pragnienie ugruntowanych, sprawdzonych scentralizowanych metod nakazowo-administracyjnych administracji publicznej. Lęk przed nowym, niechęć do zmiany dotychczasowego stanu rzeczy i doprowadziła do dogmatyzmu i konserwatyzmu tych metod. W latach 60. i 70. Na całym świecie zachodziły wielkie zmiany, szybko rozwijał się postęp naukowy i technologiczny. Związek Radziecki był w stanie stagnacji. Sytuacja gospodarcza w kraju stopniowo się pogarszała, wygórowane wydatki wojskowe wyczerpywały społeczeństwo, mnożyły się różne dysproporcje. W tym samym czasie w niekontrolowany sposób wzmagały się pochwały Breżniewa, mnożyły się rytuały, wyciszano wszystko, co negatywne, przepychu i wystawiennictwu towarzyszyły niezmiennie dopisy i oszustwa. W kraju kwitła hipokryzja i kłamstwa, powodując społeczną bierność, obojętność i upadek moralności. Na wszystkich poziomach rozpoczął się rozkład aparatu partyjno-państwowego. Narastający kryzys ogarnął wszystkie sfery społeczeństwa. Konstytucja uchwalona w 1977 r. nie wprowadziła zauważalnych zmian w życiu publicznym, w polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa. Samo życie wymagało przemyślanych, naukowo zweryfikowanych i konsekwentnych przekształceń, przede wszystkim w gospodarce. W 1985 roku rozpoczęły się reformy gospodarcze. Ich cele i istotę określono następująco: osiągnięcie znacznego przyspieszenia rozwoju gospodarczego w oparciu o osiągnięcia naukowe i technologiczne, poszukiwanie nowych form zarządzania i na tej podstawie stopniowe przechodzenie do relacji rynkowych. Szybko jednak podjęto decyzję o przeprowadzeniu głębokich reform gospodarczych jednocześnie z radykalną reformą całego systemu politycznego, czyli już mówiliśmy o rewolucyjnej restrukturyzacji. Dziś pierestrojka (do niedawna było to modne słowo) jest oceniana niemal jednoznacznie negatywnie. Mniej uwagi poświęca się jednak wyjaśnianiu i analizowaniu przyczyn, dla których nie doszło do niego, nie wydobyło społeczeństwa ze stagnacji i kryzysu, lecz je pogłębiło. Przyczyn niepowodzenia pierestrojki jest prawdopodobnie wiele, ale (nie bez powodu) w literaturze na pierwszym miejscu stawia się subiektywność: tak wielkie przemiany prowadzili ludzie całkowicie nieprzygotowani i niezdolni do tego z nomenklatury partyjno-państwowej. Nie było naukowo uzasadnionego planu reformy społeczeństwa, nie określono priorytetów, celów i kolejności przemian. Organizatorzy pieriestrojki mieli niewielką wiedzę o swoim społeczeństwie, jego historii i tradycjach i oczywiście nie polegali na nich. Co prawda początkowo cele gospodarcze były dla ludzi zrozumiałe i przez nich popierane – przejście od ekstensywnych do intensywnych metod gospodarowania, przyspieszenie rozwoju gospodarki kraju itp. Ale nie było przypadku, aby kolejne zadania stawiano po poprzednich zostały zakończone. Już na wczesnym etapie pieriestrojka przeniosła się w sferę polityczną. Bez poważnego naukowego uzasadnienia pospiesznie utworzono nowe naczelne organy władzy państwowej - nieporęczny, toporny i źle zarządzany Kongres Deputowanych Ludowych ZSRR („spotkanie pod dachem”) i stałą Radę Najwyższą ZSRR. Władza ustawodawcza znalazła się w rękach dwóch ciał, co doprowadziło do powielania, paralelizmu pracy i podważania ich odpowiedzialności. Ustanowiono wówczas urząd prezydenta kraju (również bez poważnego uzasadnienia). Skomplikowane innowacje polityczne i burze zepchnęły problemy gospodarki na dalszy plan, spowodowały zerwanie jej naturalnych, wzajemnie wspierających się więzi z polityką. Rosnący ciężar błędów ekonomicznych i politycznych stał się nie do zniesienia. Na takim tle narastał separatyzm i nacjonalizm, wybuchła nienaturalna „wojna praw” i „konfrontacja suwerenności”, które zniszczyły fundamenty wielonarodowego państwa. I choć w marcu 1991 r. w referendum ogólnounijnym ludzie opowiedzieli się za zachowaniem ZSRR, jego upadek wkrótce stał się faktem dokonanym, który przyniósł niewinnym ludziom niewypowiedziane nieszczęścia i cierpienia. 3. Formowanie się państwa rosyjskiego i problemy jego umacniania Wraz z uzyskaniem przez Rosję niepodległości ma realne możliwości rozwoju i realizacji zrównoważonego toku przeobrażeń społecznych, odpowiadającego historycznym potrzebom kraju, harmonizującego relacje między społeczeństwem a państwem oraz tworzącego rynek zorientowany społecznie. Ale te możliwości nie zostały wykorzystane. Kontynuowano politykę improwizacji, nie opracowano planu reformy kraju, strategii świadomego działania wyprzedzającego krzywą. Wręcz przeciwnie, nasilił się radykalizm i rewolucyjny duch (zdecydowaność) metod przeprowadzania reform, w wyniku czego zatarły się granice między rewolucją a reformą. Rewolucja to rewolucja, szybka zmiana politycznych, społeczno-ekonomicznych, kulturowych i duchowych podstaw społeczeństwa, wywołana przez przezwyciężenie oporu warstw i klas społecznych. To zerwanie z przeszłością, nieuniknione zniszczenie, ludzkie cierpienie. To prawda, że rewolucja również niszczy i eliminuje przestarzałe, przestarzałe stosunki i porządki. Reforma to zmiana, transformacja, która ostrożnie dostrzega wszystko, co było naprawdę wartościowe i pożyteczne z przeszłości, dokonywana na drodze kompromisów i zgody społecznej, bez wzniecania konfliktów i sprzeczności. Jednym słowem reformy są związane z ewolucyjnym rozwojem społeczeństwa. Doświadczenia światowe pokazują, że skuteczne reformy można przeprowadzić w obliczu całego szeregu warunków: - programy oparte na dowodach, jasne i precyzyjne cele; - wysoce profesjonalne zarządzanie procesem transformacji z uwzględnieniem priorytetu i kolejności prowadzonych działań; - przemyślane i sprawdzone metody reformowania; - prawdziwe wyjaśnienie istoty, celów i konsekwencji reform dla społeczeństwa i jednostki, angażując jak najwięcej osób w proces reform. W przybliżeniu zgodnie z tym schematem i logiką w Chinach rozwijają się reformy. Najwyraźniej wyjaśnia to ich wysoką i stabilną wydajność. Rosyjskie reformy były zorientowane na zachodnie wartości społeczne. Liberalizacja cen, prywatyzacja i inne drastyczne środki całkowicie zachwiały równowagę gospodarki i systemu finansowego kraju, doprowadziły do powstania spontanicznego (dzikiego) rynku, zubożenia zdecydowanej większości ludności i bezprecedensowo gwałtownej kryminalizacji społeczeństwa. Przyczyn tych skutków nie należy jednak szukać np. w samej prywatyzacji. Bez naukowego podejścia, bez świadomości przez ludność celów, metod prywatyzacji, jej pomyślna realizacja była po prostu niemożliwa. Prywatyzacja bezcelowa nie ma sensu. Jej główny cel ma charakter czysto ekonomiczny: zmiana właściciela tak, aby obiekty dawnej własności państwowej były lepiej zarządzane i funkcjonowały sprawniej niż przed prywatyzacją. W naszym kraju prywatyzacja zamieniła się w grabież, roztrwonienie ogromnej fortuny stworzonej pracą wielu pokoleń ludzi, bezprecedensowe wzbogacenie znikomej części społeczeństwa, pociągnęło za sobą cały ciąg negatywnych i trudnych do odzyskania konsekwencji. Ekonomiczne podstawy państwa okazały się dogłębnie nadszarpnięte, niezadowolenie, napięcia i konflikty w społeczeństwie narastały. Tak więc w 1992 roku wybuchł ostry konflikt na wyższych szczeblach rosyjskich struktur władzy, rozpoczęła się ostra konfrontacja między władzą ustawodawczą i wykonawczą. Rosyjska państwowość znalazła się na niebezpiecznej linii samozniszczenia. Po rozwiązaniu tego konfliktu siłami zbrojnymi pojawiały się wezwania do wzmocnienia państwa rosyjskiego, ale realnych kroków w tym kierunku nie podjęto. Wręcz przeciwnie, wydarzenia w Czeczenii jeszcze bardziej nadszarpnęły prestiż najważniejszych instytucji państwowych – wojska, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i organów bezpieczeństwa państwa. Dziś wzmocnienie państwa rosyjskiego jest nakazem czasu, pilną potrzebą. Wszystkie partie i ruchy polityczne, organizacje publiczne i gałęzie władzy są obiektywnie zainteresowane wzmocnieniem państwa. Tylko w zdrowym i silnym państwie mogą liczyć na uczciwą realizację interesów swoich zwolenników, a organy państwowe mogą skierować swoją energię na jego korzyść. Silne, aktywnie funkcjonujące państwo jest najważniejszym warunkiem przezwyciężenia kryzysu gospodarczego i kontynuacji przemian. Bez niej nie powstanie społecznie zorientowany rynek, żadna forma własności nie będzie niezawodnie chroniona, demokracja i samorząd nie będą realizować swoich wartości, rosyjska nauka, kultura, sprawiedliwość i moralność nie odrodzą się. Tylko takie państwo jest w stanie skutecznie walczyć z przestępczością i zapewnić obywatelom Rosji bezpieczeństwo i pokój. Silne i potężne państwo rosyjskie jest najbardziej niezawodnym i realnym gwarantem stabilności na całym terytorium byłego Związku Radzieckiego, niezawodnych zdolności obronnych kraju i utrzymania pokoju we wspólnocie światowej. Dla wzmocnienia państwowości rosyjskiej konieczne jest, po pierwsze, przywrócenie zaufania społeczeństwa do państwa i jego organów, po drugie, znalezienie i wyeliminowanie przyczyn, które doprowadziły do osłabienia państwa, i po trzecie, opracowanie naukowo opartą na koncepcji jej rozwoju i wzmocnienia. Rozwijając tę ostatnią, należy wziąć pod uwagę, że fundamentalną podstawą rosyjskiej państwowości od niepamiętnych czasów była i pozostaje suwerenność, narodowość, duchowość, patriotyzm oraz wiodąca rola w umacnianiu państwa narodu rosyjskiego. Dziś szczególne znaczenie ma wysoki profesjonalizm urzędników i urzędników wszystkich szczebli. W praktyce wzmocnienie państwa to jego efektywne funkcjonowanie w interesie społeczeństwa i jednostki. 4. Funkcje wewnętrzne państwa rosyjskiego” W dramatycznym okresie przejściowym, przez który przechodzi nasz kraj, na pierwszy plan wysuwa się ekonomiczna funkcja państwa, bo bez uzdrowienia gospodarki wszystkie drogi do postępu zostaną zablokowane prawnie i socjalnie. Ekonomicznym fundamentem państwowości narodowej powinna być zróżnicowana gospodarka, równe szanse istnienia i rozwoju wszystkich form i rodzajów własności. W takiej sytuacji ci, którzy rzeczywiście udowodnią swoją przewagę, staną się obiecującymi. Teraz kraj musi wytwarzać tylko te produkty, które są niezbędne dla osoby, państwa, rynku światowego. Dlatego najważniejsze jest tutaj priorytetowe wsparcie państwa dla krajowych producentów. Pewną rezerwą dla ożywienia gospodarczego jest demonopolizacja rosyjskiej produkcji. Nie może być normalnej gospodarki, prawdziwej konkurencji, dopóki jedno przedsiębiorstwo dyktuje swoje warunki innym tylko dlatego, że jest jedyne. W tym przypadku przepisy antymonopolowe są niezbędne. Wciąż powstaje nowy mechanizm gospodarczy (instytucje zarządzania rynkiem, systemy administracji państwowej, demonopolizacja, podatki, ustawodawstwo gospodarcze). Dlatego tworzenie systemu państwowo-prawnej regulacji gospodarki rynkowej nie jest wycofywaniem się, ale postępem, rozwojem reform, wzmocnieniem państwa rosyjskiego. W źle zarządzanej gospodarce rynkowej nigdy nie będzie prawdziwej gospodarki rynkowej. Funkcja gospodarcza realizowana jest w dwóch powiązanych ze sobą obszarach działalności państwa: 1) ustalanie form i metod wpływania na różne rodzaje zarządzania; 2) zapewnienie niezawodnej ochrony i ochrony wszystkich istniejących form własności. Sposoby realizacji funkcji gospodarczej zależą od form własności i rodzajów gospodarowania. Państwo musi traktować sektor publiczny gospodarki jak pełnoprawnego właściciela, inaczej nie uda się przezwyciężyć zamieszania, nie zatrzyma się trwonienia własności państwowej. Możliwe są tu metody elastycznego planowania, ładu państwowego, prowadzenia polityki personalnej – i metody administracyjne. Jednak najwyraźniej najważniejsza powinna być metoda zachęt materialnych i moralnych. Struktury ekonomiczne społeczeństwa obywatelskiego są samorządne. Państwo może na nie wpływać metodami ekonomicznymi i prawnymi. W gospodarce mieszanej państwo zazwyczaj reguluje procesy gospodarcze poprzez: - ustalanie cen państwowych na niektóre strategiczne i społecznie istotne rodzaje produktów; - przydział kontyngentów na surowce, import; - ustalanie (w taki czy inny sposób) wynagrodzeń; - kredyty i inwestycje preferencyjne; - dotacje i podatki rządowe. Najważniejszym obowiązkiem państwa jest rzetelna ochrona jego podstawy ekonomicznej (wszelkich form własności) przed grabieżcami i przestępcami. W tym celu konieczne jest udoskonalenie i aktualizacja przepisów mających na celu ochronę ekonomicznych podstaw państwa, podniesienie jakości pracy organów ścigania. Kontynuacją funkcji ekonomicznej w sferze stosunków dystrybucji jest funkcja społeczna. Jego głównym celem jest zapewnienie początku sprawiedliwości społecznej w kraju, stworzenie równych szans dla wszystkich obywateli w zapewnieniu dobrobytu materialnego. Funkcja ta najdobitniej wyraża humanistyczny charakter państwa, jego powołanie do rozstrzygania lub łagodzenia społecznych sprzeczności w społeczeństwie na zasadzie sprawiedliwości, do zapewnienia człowiekowi godnych warunków życia, do zagwarantowania mu określonej ilości dóbr materialnych. To tutaj manifestuje się taka właściwość państwa, jak jego społeczność: miara troski o osobę, dbałość o potrzeby i potrzeby ludzi. Artykuł 7 Konstytucji Federacji Rosyjskiej stanowi: „Państwo Rosyjskie jest państwem socjalnym, którego polityka ma na celu stworzenie warunków zapewniających godne życie i swobodny rozwój człowieka”. Społeczny koszt kosztów i błędów w przeprowadzaniu reform okazał się tak imponujący, że poddaje w wątpliwość potrzebę samych reform, wywołując u wielu albo obojętny stosunek do nich, albo czynny lub bierny opór wobec nich. Od dawna mówi się i dowodzi, że nawet najlepsze plany, najbardziej potrzebne i pożyteczne reformy mogą zostać wypaczone i zrujnowane przez ich kiepską realizację. Jednak same reformy nie mają z tym nic wspólnego, winni są reformatorzy, ich woluntaryzm, niekompetencja, nieodpowiedzialność. W ostatnich latach dziesiątki milionów ludzi w tym kraju znalazło się poniżej granicy ubóstwa. Są wśród nich ludzie starsi, sprawni robotnicy i chłopi, a także intelektualiści, naukowcy, pracownicy szkolnictwa wyższego. Warunki życia wielu młodych rodzin są nie do zniesienia. W społeczeństwie pojawiła się rażąca i brzydka nierówność w swoich pierwotnych zasadach moralnych. To nie ludzie utalentowani, nie aktywni przedsiębiorcy, producenci towarów okazali się bajecznie bogaci, ale bogacili się ci, którzy rabowali, trwonili, sprzedawali za granicę majątek publiczny stworzony wieloletnią pracą, czyli kapitał przestępczy – główne źródło wzrostu przestępczości, zubożenia i degradacji społeczeństwa. Aby zmienić tak wybuchową sytuację społeczną, wskazane jest, aby państwo w najbliższej przyszłości podporządkowało swoje działania następującym zadaniom: - powstrzymać spadek poziomu życia ludności; - wzmocnienie motywacji do pracy i przedsiębiorczości obywateli aktywnych zawodowo; - zapewniać ukierunkowane wsparcie najsłabiej chronionym warstwom społecznym; - bardziej równomiernie i sprawiedliwie rozłożyć ciężar kryzysu gospodarczego na różne grupy ludności; - aktywnie rozwijać ustawodawstwo społeczne, tworzyć kodeks społeczny Federacji Rosyjskiej. Nowością w funkcji społecznej jest problem bezrobocia. Tutaj potrzebne są po pierwsze środki ochrony osób całkowicie lub częściowo bezrobotnych, a po drugie troska państwa o zmniejszenie stopy bezrobocia. W gospodarce rynkowej podstawową funkcją jest opodatkowanie i pobieranie podatków, organicznie powiązane z ekonomią i społeczeństwem. Budżet państwa, jego możliwości finansowe są całkowicie uzależnione od różnego rodzaju podatków, opłat, ceł i innych obowiązkowych opłat. W związku z tym fundamentalnego znaczenia nabiera państwowa polityka podatkowa, obowiązek państwa w interesie sprawiedliwości społecznej regulowania wysokich i ultrawysokich dochodów poprzez progresywne opodatkowanie. Ustawa o podstawach systemu podatkowego w Federacji Rosyjskiej z dnia 27 grudnia 1992 r. określa prawa, obowiązki i obowiązki podatników i organów podatkowych, tryb ustalania lub anulowania podatków i innych płatności, przedmioty opodatkowania, korzyści podatkowe, rodzaje podatków i kontroli ich poboru na terytorium Federacji Rosyjskiej. Jednak to prawo nie spełnia już wymagań dzisiejszego życia. Istnieje potrzeba aktualizacji i kodyfikacji przepisów podatkowych. System podatkowy powinien wspierać producentów pracujących na rynku konsumenckim i stymulować inwestycje. Obciążenie podatkowe musi zostać przeniesione ze sfery produkcji do sfery handlu i konsumpcji. Podobnie jak powietrze, Rosja potrzebuje postępowego ustawodawstwa, aby zapobiec ostremu rozwarstwieniu społecznemu społeczeństwa. Niezbędne jest również stworzenie mechanizmów organizacyjno-prawnych, które zapewnią niemożność uchylania się od płacenia podatków, ponieważ zjawisko to jest powszechne. Funkcja zapewnienia praw i wolności obywatelskich, praworządności jest również jedną z najważniejszych w działalności państwa rosyjskiego. Konstytucja Federacji Rosyjskiej stanowi, że Rosja jest państwem konstytucyjnym. W związku z tym podstawowym zadaniem jest zapewnienie, aby konstytucyjne prawa i wolności człowieka i obywatela stały się realne, czyli wszechstronnie gwarantowane i chronione. Podczas gdy kraj ogarnia wysoka fala przestępczości, honor obywatela, nienaruszalność jego osobowości, prawa mieszkaniowe i inne prawa są bezbronne wobec przestępców, biurokratów i skorumpowanych urzędników. Konieczne jest rozwiązanie problemu bezpieczeństwa obywateli przy pomocy środków prawnych, organizacyjnych, kadrowych i finansowych. Potrzebny jest także rozwinięty i dostępny system pomocy prawnej dla ludności. Alarmująca sytuacja ekologiczna na świecie iw kraju nadaje niezależne znaczenie funkcji ochrony przyrody i środowiska. Agresywna ekologicznie produkcja przemysłowa i rolna jest również agresywna w stosunku do człowieka, jego zdrowia i dobrostanu przyszłych pokoleń. Prawo obywateli do zdrowego środowiska jest zapisane w Konstytucji. Dlatego też konstytucyjny jest obowiązek wszystkich organów państwa zapewnienia warunków sprzyjających poprawie przyrody. Główną uwagę należy tu zwrócić na zapewnienie bezpiecznego dla środowiska zrównoważonego rozwoju kraju w warunkach stosunków rynkowych; ochrona środowiska (m.in. wyjście z kryzysu ekologicznego dużych miast i ośrodków przemysłowych, bezpieczeństwo radiacyjne ludności); poprawa i odbudowa zaburzonych ekosystemów w Rosji; udział w rozwiązywaniu globalnych (światowych) problemów środowiskowych. Istnieje pilna potrzeba opracowania naukowo uzasadnionej koncepcji przejścia Federacji Rosyjskiej na model zrównoważonego rozwoju, który zapewni zrównoważone rozwiązanie problemów społeczno-gospodarczych i środowiskowych. Wyjście gospodarki rosyjskiej z kryzysu jest nie do pomyślenia bez rozwoju nauki i techniki, co przesądza o znaczeniu funkcji państwa w zakresie zapewnienia (stymulacji) postępu naukowo-technicznego. Osłabienie w ostatnich latach uwagi państwa na ten ważny kierunek jego działalności miało natychmiastowy i katastrofalny wpływ na potężny niegdyś potencjał naukowo-techniczny kraju. Każdego roku wiele tysięcy naukowców zmuszonych jest szukać chleba powszedniego w handlu (a potem na pożegnanie z nauką) lub za granicą. W tym samym czasie napływ nowych młodych sił do nauki prawie się zatrzymał. Kraj stopniowo traci nowoczesną infrastrukturę techniczną, najcenniejsze (przede wszystkim naukochłonne) gałęzie przemysłu. Już teraz pozostajemy w tyle nie tylko światowych osiągnięć, ale także za sobą. Jeśli sytuacja się nie zmieni, to Rosja nie będzie miała szans na godne miejsce wśród państw świata w nadchodzącym XXI wieku. Głównym celem wszelkich przeobrażeń w organizacji nauki jest stworzenie sprzyjających warunków dla twórczej działalności pierwotnych zespołów naukowych. Wymaga to finansowania z budżetu podstawowych badań naukowych, uchwalenia ustawy o nauce i polityce naukowo-technicznej. 5. Funkcje zewnętrzne państwa rosyjskiego” Głębokie przeobrażenia całego systemu stosunków społecznych w kraju nie mogły nie znaleźć odzwierciedlenie w rosyjskiej polityce zagranicznej. Ale w minionym okresie nie tylko Rosja zmieniła się nie do poznania. Cały świat stał się inny, bardziej złożony i nieprzewidywalny. Podstawą polityki zagranicznej państwa rosyjskiego są powszechnie uznane zasady i normy prawa międzynarodowego. Rosja szanuje suwerenność, integralność terytorialną i niezależność innych państw i tego samego od nich wymaga. W ramach tych uniwersalnych zasad nasze państwo będzie bronić swoich interesów, a jeśli to konieczne, stanowczo i stanowczo. Tak postępuje każde szanujące się państwo, zwłaszcza jeśli chodzi o ochronę praw człowieka, jego honoru i godności. Pilne problemy integracji z gospodarką światową, wykorzystanie zalet międzynarodowego podziału pracy stawiają funkcję handlową, gospodarczą, partnerstwa ze społecznością światową jako jedną z najważniejszych. Jego realizacja wymaga, aby działaniom na rzecz liberalizacji eksportu towarzyszyło ustanowienie ścisłej kontroli państwa nad eksportem strategicznie ważnych surowców i surowców energetycznych oraz kontrola walutowa z kraju. Celem takiej kontroli i całej działalności handlowej i gospodarczej państwa jest zapobieżenie temu, by Rosja stała się surowcowym dodatkiem rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Dziś kluczowe znaczenie mają również najostrzejsze sankcje wobec sprawców, którzy nielegalnie ukrywają obcą walutę za granicą. Rozważana funkcja obejmuje nie tylko obopólnie korzystny handel z innymi państwami, ale także przyciąganie inwestycji zagranicznych do rosyjskiej gospodarki. Funkcja utrzymania pokoju i poprawy sytuacji międzynarodowej nie traci na aktualności i znaczeniu. W tym kierunku państwo rosyjskie ma jasne priorytety w polityce międzynarodowej. Najważniejszym z nich jest zapobieżenie nowej globalnej wojnie („zimnej” lub „gorącej”). Dlatego Rosja jednoznacznie opowiada się za wzmocnieniem reżimu nierozprzestrzeniania broni masowego rażenia i najnowszych technologii wojskowych. Ale uważamy tę zasadę za obowiązującą dla wszystkich, a nie tylko dla Rosji, jak niektórzy sądzą. Państwo rosyjskie musi położyć kres okrutnej praktyce jednostronnych ustępstw. Państwo rosyjskie aktywnie uczestniczy w międzynarodowych akcjach pokojowych w celu rozwiązywania konfliktów międzynarodowych i etnicznych. Współczesny świat potrzebuje nowego spojrzenia na globalne problemy i cele XXI wieku. A Rosja jest tutaj zdolna do generowania wielkich oryginalnych pomysłów. Do głównych nadal należy także funkcja obronna kraju, ponieważ jednym z najważniejszych aspektów umacniania państwowości jest zapewnienie bezpieczeństwa militarnego Federacji Rosyjskiej. Siły Zbrojne i inne oddziały Rosji są przeznaczone: - ochrona suwerenności i integralności terytorialnej, innych żywotnych interesów państwa w przypadku agresji przeciwko niemu i jego sojusznikom; - tłumienie konfliktów zbrojnych zagrażających żywotnym interesom Rosji, wszelkiej nielegalnej przemocy zbrojnej w Rosji, na jej granicach państwowych, granicach innych państw, zgodnie z zobowiązaniami traktatowymi; - prowadzenie operacji utrzymania pokoju na podstawie decyzji Rady Bezpieczeństwa ONZ lub zgodnie z międzynarodowymi zobowiązaniami Rosji. Rosnące wzajemne powiązania wszystkich krajów świata sprawiają, że państwo rosyjskie musi współpracować ze wszystkimi państwami planety w rozwiązywaniu światowych, globalnych problemów - walce z międzynarodową przestępczością, zapobieganiu katastrofom ekologicznym, powszechnej ochronie przyrody i zachowanie korzystnego globalnego klimatu. 6. Mechanizm (aparat) państwa rosyjskiego Problemy umocnienia państwa rosyjskiego wymagają naturalnie, aby jego część robocza, czyli mechanizm, działała jasno, płynnie i sprawnie. Mechanizm państwa rosyjskiego to system połączonych ze sobą organów (instytucji) państwowych, zjednoczonych wspólnymi zasadami, które sprawują władzę państwową i funkcje państwa oraz rozwiązują jego zadania. Mechanizm naszego państwa powinien charakteryzować się jednością wszystkich części (elementów), ich ścisłym i biznesowym oddziaływaniem, ponieważ wszystkie organy państwowe sprawują zjednoczoną władzę ludu, opierają się na tych samych zasadach wychowania i działania - demokracja, legalność, trójpodział władzy, podporządkowanie i koordynację, federalizm i profesjonalizm. Demokracja. W państwie demokratycznym wszystkie jego organy (instytucje) muszą być tworzone i formowane na demokratycznych zasadach wyborów, odpowiedzialności, odpowiedzialności, jawności, otwartości i dostępności dla ludzi. Jednak w prawdziwym życiu zasady te są często dyskredytowane, aw masowej świadomości kształtuje się negatywny obraz demokracji jako słabego, amorficznego rządu, który przede wszystkim broni swoich korporacyjnych interesów. Rosyjskie społeczeństwo nie odczuło jeszcze demokracji organów państwowych, ich silnego związku z narodem. Ponadto zasada powoływania jest szeroko stosowana przy tworzeniu organów państwowych. Legalność. W państwie prawa zasada praworządności skierowana jest przede wszystkim do państwa i jego organów. Przestrzegać prawa, bezwzględnie ich przestrzegać i przestrzegać, działać w ramach swoich kompetencji, zapewniać i gwarantować prawa i wolności obywateli – najważniejszy konstytucyjny obowiązek organów państwa. Niska kultura prawna, bezprawie urzędników, pracowników organów państwowych działają korupcyjnie na mechanizm państwa, na społeczeństwo. Podział władzy. Umiejętne stosowanie tej zasady zapewnia elastyczną i stałą wzajemną kontrolę wyższych szczebli władzy państwowej, ostrzega przed uzurpacją władzy państwowej przez ten czy inny organ. Ponadto zasada ta zwiększa efektywność mechanizmu państwowego. Podporządkowanie i koordynacja. Przejrzyste, dobrze skoordynowane i wysoce efektywne działanie mechanizmu państwa jest niemożliwe bez ścisłej dyscypliny państwowej, bez pionowego podporządkowania i horyzontalnej koordynacji biznesowej. Dyscyplina spaja cały mechanizm państwa, zapewnia jego integralność i sprawność. Federalizm. Zasada ta ma ogromny wpływ na mechanizm państwa rosyjskiego. Szereg organów federalnych (na przykład Zgromadzenie Federalne) powstaje z udziałem przedstawicieli podmiotów Federacji. Wraz z ogólnymi organami federalnymi tworzone są i działają organy państwowe podmiotów wchodzących w skład Federacji, między którymi kształtują się stosunki koordynacji i podporządkowania. Profesjonalizm. Jakość jego pracy zależy w decydującym stopniu od czynnika ludzkiego, czyli od personelu aparatu państwowego (pracujących tam profesjonalistów lub amatorów). Bez personelu mechanizm państwa jest martwą abstrakcją. Fundamentalną podstawą profesjonalizmu są kompetencje funkcjonariuszy publicznych. W aparacie państwowym profesjonalizmowi przeciwstawia się dyletantyzm. Czasami jest pewny siebie, agresywny i stara się wyprzeć profesjonalizm. W praktyce dyletantyzm wyraża się brakiem niezbędnej wiedzy, bezradnością organizacyjną, niemożnością przewidzenia skutków swoich działań, konsekwencji podejmowanych decyzji. Młody mechanizm (aparat) państwa rosyjskiego zdążył już „nabyć” poważne i wyniszczające choroby. Gwałtownie pęcznieje, rośnie armia urzędników, wśród których jest wielu amatorów. Paradoks polega na tym, że poziom państwowej administracji sprawami publicznymi spada poniżej najniższej granicy, a mechanizm państwa szybko się rozrasta, pogarszając bardzo napiętą sytuację finansową kraju. Szczególnie nie do zniesienia są korupcja, przekupstwo, sprzedajność urzędników, urzędników, które dotknęły pewną część urzędników państwowych. Łapówka to dziś przepustka do rozwiązania wielu problemów. Skorumpowanej gniciu aparatu państwowego można przeciwdziałać poprzez: - dokładna definicja prawna kompetencji każdego organu, urzędnika; - skuteczna kontrola; - ścisła odpowiedzialność moralna i prawna; - ugruntowana certyfikacja i recertyfikacja pracowników organów państwowych. Ustawa federalna o podstawach służby cywilnej Federacji Rosyjskiej z dnia 5 lipca 1995 r. ma na celu jakościowe udoskonalenie mechanizmu państwa rosyjskiego, ustanawia podstawę prawną służby cywilnej Federacji Rosyjskiej, prawa, obowiązki i obowiązki urzędników służby cywilnej. 7. Organy federalne państwa rosyjskiego Zgodnie z Konstytucją Federacji Rosyjskiej władzę państwową w Federacji Rosyjskiej sprawują Prezydent, Zgromadzenie Federalne (Parlament), Rząd oraz sądy Federacji Rosyjskiej. Władza państwowa jest sprawowana na zasadzie podziału władz. Organy ustawodawcze, wykonawcze i sądownicze są niezależne. Prezydent Federacji Rosyjskiej. Instytut Prezydencji powstał w byłym Związku Radzieckim w 1990 roku, nie mając analogów w historii Rosji. W Rosji urząd prezydenta został wprowadzony na podstawie referendum 17 marca 1991 r. Pierwszy prezydent Federacji Rosyjskiej został wybrany 12 czerwca 1991 r. Zgodnie z Konstytucją Federacji Rosyjskiej Prezydent jest głową państwa, gwarantem Konstytucji, praw i wolności obywateli. Zgodnie z Konstytucją i ustawami federalnymi wyznacza główne kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej państwa, zapewnia skoordynowane funkcjonowanie i współdziałanie władz państwowych oraz reprezentuje Federację Rosyjską w kraju i w stosunkach międzynarodowych. Prezydentem może zostać wybrany obywatel Federacji Rosyjskiej w wieku do 35 lat, który na stałe zamieszkuje w Rosji od co najmniej 10 lat. Prezydent wybierany jest na cztery lata na podstawie powszechnych, równych i bezpośrednich wyborów w głosowaniu tajnym. Prezydent dysponuje szerokimi uprawnieniami – reprezentacyjnymi, prawodawczymi, zarządczymi, nadzwyczajnymi itp. w zakresie stosunków wewnętrznych i międzynarodowych, bezpieczeństwa i obronności państwa. Podległe mu są ministerstwa władzy. Ma prawo inicjatywy ustawodawczej i weta zawieszającego w stosunku do uchwalonych ustaw, wydaje dekrety, zarządzenia, zwraca się do Zgromadzenia Federalnego z corocznymi orędziami o sytuacji w kraju, o głównych kierunkach polityki zagranicznej i wewnętrznej państwa. Takie uprawnienia Prezydenta, jeśli są celowe, najwyraźniej dotyczą tylko okresu przejściowego. Do ich realizacji stworzono imponującą aparaturę (ok. 2 pracowników). W kraju istnieją co prawda dwa aparaty władzy wykonawczej – prezydencki i rządowy, ale to niestety nie czyni ich pracy wystarczająco efektywnymi. Ponadto Prezydent Federacji Rosyjskiej ponosi indywidualną odpowiedzialność za podejmowane przez siebie decyzje i ich społeczne konsekwencje. Nie może przenieść tej odpowiedzialności ani na swoich asystentów, ani na swoją świtę. Nowy w naszym kraju instytut prezydentury zostanie niewątpliwie poddany krytycznej ocenie z punktu widzenia jego użyteczności i konieczności dla ludzi, dla kraju. Zgromadzenie Federalne - Parlament Federacji Rosyjskiej - jest organem przedstawicielskim i ustawodawczym. Zgromadzenie Federalne składa się z dwóch izb - Rady Federacji i Dumy Państwowej. Rada Federacji składa się z dwóch przedstawicieli z każdego podmiotu Federacji: po jednym z organu przedstawicielskiego i wykonawczego władzy państwowej. Duma Państwowa składa się z 450 posłów, którzy pracują na stałe zawodowo i nie mogą wykonywać innej działalności zarobkowej, z wyjątkiem działalności dydaktycznej, naukowej lub innej działalności twórczej. Rada Federacji i Duma Państwowa obradują oddzielnie. Tworzą komisje i komisje, przeprowadzają przesłuchania parlamentarne w sprawach należących do ich kompetencji i podejmują uchwały. Funkcja ustawodawcza jest nierównomiernie rozłożona między izby. Ustawy federalne uchwala Duma Państwowa. Rada Federacji tylko je zatwierdza lub odrzuca. Ale jeśli ustawa zostanie odrzucona, Duma może ponownie głosować i uchwalić ją. Obie izby uczestniczą w uchwalaniu federalnych ustaw konstytucyjnych. Znaczące miejsce w kompetencjach rosyjskiego parlamentu zajmują uprawnienia związane z formowaniem najwyższych organów państwa. Na wniosek Prezydenta Rada Federacji powołuje sędziów Sądów Konstytucyjnego, Najwyższego i Najwyższego Sądu Arbitrażowego, powołuje i odwołuje Prokuratora Generalnego Rosji. Duma Państwowa wyraża zgodę Prezydentowi na powołanie Przewodniczącego Rządu itp. Władzę wykonawczą sprawuje Rząd Federacji Rosyjskiej. Bez silnej władzy wykonawczej najbardziej potrzebne i wysokiej jakości ustawy mogą zamienić się w niezrealizowane możliwości. Na tym jednak nie kończą się obowiązki współczesnego rządu. Obejmuje również różnorodne czynności zarządcze dla realizacji społecznego celu państwa, wykonywania jego funkcji. Zgodnie z Konstytucją Rząd Rosji jest niezależnym organem państwowym. Posiada inicjatywę ustawodawczą, tworzy i wykonuje budżet federalny, prowadzi jednolitą politykę finansową, kredytową i monetarną, zarządza majątkiem federalnym, jednolitą politykę stanową w dziedzinie kultury, nauki, edukacji, zdrowia, zabezpieczenia społecznego, ekologii, podejmuje działania zapewnienie obronności kraju, bezpieczeństwa państwa, realizacji polityki zagranicznej, umacniania praworządności, ochrony praw i wolności obywateli, własności itp. Rząd Federacji Rosyjskiej składa się z Przewodniczącego, jego zastępców i ministrów. Przewodniczącego powołuje Prezydent za zgodą Dumy Państwowej. Pozostałych członków Rządu powołuje Prezydent na wniosek Przewodniczącego. Rząd realizuje swoje liczne zadania i funkcje poprzez podległe mu ministerstwa i departamenty centralne wraz z ich aparatem administracyjnym. W ramach swoich kompetencji wydaje uchwały i nakazy oraz zapewnia ich wykonanie. Rosja bardziej niż jakikolwiek inny kraj potrzebuje silnego i skutecznego rządu. Prowadzi to do poszukiwania sposobów na zwiększenie jej niezależności, ponieważ tylko niezależny rząd jest w stanie przejąć inicjatywę, może ponosić odpowiedzialność za swoje działania. Sądownictwo reprezentuje trzecią gałąź rządu. Wymiar sprawiedliwości w Federacji Rosyjskiej sprawuje wyłącznie sąd w ramach postępowań konstytucyjnych, cywilnych, administracyjnych i karnych. Sędziami mogą być obywatele, którzy ukończyli 25 lat, mają wyższe wykształcenie prawnicze i co najmniej pięcioletnie doświadczenie zawodowe w zawodzie prawniczym. Sędziowie są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom. Są niezastąpione, nienaruszalne. Rozprawa we wszystkich sądach jest otwarta. Rozpatrywanie spraw na posiedzeniu niejawnym jest dopuszczalne tylko w przypadkach przewidzianych prawem. Postępowania sądowe prowadzone są na zasadzie konkurencyjności i równości stron. W przypadkach przewidzianych prawem federalnym odbywa się z udziałem ławników. Władzę sądowniczą na szczeblu federacji sprawują konstytucyjne, najwyższe i najwyższe sądy arbitrażowe, których uprawnienia i tryb tworzenia oraz działania określa federalne prawo konstytucyjne. Jeśli państwo ma silny system sądownictwa, to samo państwo jest silne, gdyż władza ustawodawcza i wykonawcza mniej wysiłku wkłada w realizację swoich decyzji i jest pozbawiona pokusy działania pozaprawnymi środkami. W celu stworzenia skutecznego wymiaru sprawiedliwości, działającego na ścisłych zasadach prawnych i demokratycznych, w kraju przeprowadzana jest reforma sądownictwa. Musi zapewniać: - powszechność ochrony sądowej (możliwość ochrony przed wszelkimi przejawami arbitralności i przemocy); - dostępność wymiaru sprawiedliwości; - skuteczność sądowej ochrony praw i uzasadnionych interesów; - bezwarunkowe wykonywanie wyroków. Prokuratura Federacji Rosyjskiej stanowi jeden scentralizowany system, w którym prokuratorzy niższego szczebla podlegają prokuratorom wyższym oraz Prokuratorowi Generalnemu Rosji. Prokuratora Generalnego powołuje i odwołuje Rada Federacji na wniosek Prezydenta. Powołuje prokuratorów podmiotów Federacji w porozumieniu z tą ostatnią i innymi prokuratorami. Uprawnienia, organizację i tryb działania prokuratury określa prawo federalne. Systemy władz państwowych republik, terytoriów, regionów, miast o znaczeniu federalnym, regionów autonomicznych, okręgów autonomicznych są tworzone przez nie samodzielnie, zgodnie z podstawami ustroju konstytucyjnego Rosji i ogólnymi zasadami organizacji organów przedstawicielskich i wykonawczych władza państwowa ustanowiona przez prawo federalne. Organy samorządu terytorialnego nie są objęte mechanizmem państwa, ponieważ nie są państwem. 8. Forma władzy w państwie rosyjskim Podczas przygotowywania nowej Konstytucji Rosji wyraźnie podkreślono wiele problemów teorii i praktyki budowania państwa, w tym formy rządu. Istota dyskusji sprowadzała się do alternatywy: republika prezydencka lub parlamentarna powinna zostać zatwierdzona w naszym kraju. Zwolennicy sztywnej alternatywy nie brali jednak pod uwagę, że we współczesnych warunkach zmieniają się gradacje, jakie wykształciły się w XIX wieku, przenikają się elementy różnych form rządzenia, pojawiają się formy mieszane, „hybrydowe”. Procesy te odzwierciedlają nowe trendy we współczesnym rozwoju politycznym, najczęściej powodowane potrzebą zwiększenia poziomu sterowalności państwa, nadania władzy wykonawczej większej niezależności i stabilności. Forma rządzenia, czyli porządek organizacji i stosunków najwyższych organów państwa, zależy od wielu czynników: stosunku sił społeczno-politycznych, poziomu kultury prawnej i politycznej itp. Trudna sytuacja przechodzenia do gospodarki rynkowej i ostre napięcia społeczne doprowadziły do tego, że w Federacji Rosyjskiej jako forma rządu powstała republika prezydencka, która w porównaniu z tradycyjnymi republikami prezydenckimi ma jednak szereg cech. Po pierwsze, obok cech republiki prezydenckiej (jest to w szczególności kontrola prezydenta nad działalnością rządu) forma ta ma (choć nieistotne) elementy republiki parlamentarnej, polegające na tym, że Duma Państwowa może nie wyrażać wotum nieufności wobec Rządu (chociaż to Rząd decyduje o jego losie iw tym przypadku będzie nim Prezydent). Po drugie, występuje nierównowaga między władzą ustawodawczą i prezydencką, znaczna przewaga tych ostatnich, co w pewnym stopniu narusza niezbędną równowagę i stabilność władzy państwowej jako całości. Wreszcie po trzecie, wyjątkowość Rosji jako federacji nie może nie znajdować odzwierciedlenie w mechanizmie władzy państwowej, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, że wiele jej republik posiada również instytucję prezydentury. 9. Forma rządu Federacji Rosyjskiej Terytorialna organizacja władzy państwowej w Rosji jest jednym z najpoważniejszych problemów budowy państwa. Polega ona na znalezieniu i utrzymaniu optymalnej równowagi pomiędzy działaniami rządu federalnego na rzecz zapewnienia integralności terytorialnej, jedności państwa a dążeniem regionów do większej niezależności. Wszelkie zniekształcenia są tutaj dość niebezpieczne. Niezmierne umocnienie rządu federalnego, bezprawność jego działań w tej dziedzinie to droga do centralizmu i unitaryzmu. Skutkiem nieograniczonej samodzielności regionów może być separatyzm, osłabienie i zniszczenie państwowości. Stąd zadaniem nauki i praktyki jest znalezienie takiej formy ustroju państwa, w której naturalne dążenie regionów do niepodległości nie będzie zagrażać integralności Rosji. Pierwsze kroki na tej drodze zostały już podjęte w ramach przygotowań i przyjęcia Traktatu Federalnego i Konstytucji Federacji Rosyjskiej. Państwo rosyjskie jest oryginalną, unikalną federacją zbudowaną na traktatowo-konstytucyjnej podstawie prawnej. Mechanizmem regulowania i samoregulacji stosunków federalnych są dwustronne umowy między władzami federalnymi a podmiotami Federacji (np. z Republiką Tatarstanu) o rozgraniczeniu kompetencji i kompetencji. Wiele cech i problemów generuje niespójność dwóch zasad pierwotnie określonych w strukturze państwowej Federacji Rosyjskiej: narodowo-terytorialnej (republiki, obwód autonomiczny, okręgi autonomiczne) i administracyjno-terytorialnej (kraj, obwód , miasto o znaczeniu federalnym). A Federacja Rosyjska zajmuje pierwsze miejsce na świecie pod względem liczby podmiotów. Duża liczba takich tematów może prowadzić do jakości nie do opanowania. Niezbędną decentralizację i rosnącą niezależność regionów równoważą podstawowe zasady zapisane w Konstytucji, które gwarantują: - nienaruszalność integralności terytorialnej państwa; - równe prawa członków Federacji między sobą iw stosunku do federalnych organów władzy państwowej; - jedność podstaw ustroju państwowego (przestrzeganie przez każdy region takich fundamentalnych zasad jak demokracja, trójpodział władzy, system wielopartyjny, równe prawa wyborcze obywateli); - swobodny przepływ osób, rozpowszechnianie informacji, przepływ towarów i pieniędzy na terenie całego państwa; - nadrzędność ustawodawstwa federalnego; niedopuszczalność działań zmierzających do jednostronnej zmiany statusu członków Federacji. Konstytucja podzieliła podmioty jurysdykcji i kompetencji między organami państwowymi Federacji Rosyjskiej a organami państwowymi jej podmiotów na trzy grupy: 1) podmioty jurysdykcji Federacji; 2) podmioty jurysdykcji podmiotów Federacji; 3) podmioty wspólnej jurysdykcji Federacji i jej podmioty. Harmonizacja stosunków federalnych wymaga elastycznej polityki porozumienia międzyetnicznego. W tym celu opracowywana jest koncepcja polityki państwa Rosji w zakresie zapobiegania i rozwiązywania konfliktów międzyetnicznych, która będzie oparta na zasadzie priorytetu pokojowych środków politycznych rozwiązywania pojawiających się sprzeczności. 10. Reżim polityczny państwa rosyjskiego Sytuacja polityczna w Rosji jest niestabilna, utrzymują się napięcia społeczne w społeczeństwie. Innymi słowy, nie ma jeszcze warunków do stabilnego reżimu politycznego w kraju. Gdy tylko sytuacja polityczna w kraju jest zmienna, mobilna, wówczas reżim polityczny może rozwijać się według jednej z kilku opcji. W ostatnich latach politycznym punktem zwrotnym reformatorów pierwszej fali był prawicowo-liberalny (burżuazyjno-demokratyczny) reżim polityczny. Jego kręgosłup społeczny stanowi zwykle ogromna klasa średnia, która w Rosji wciąż jest w powijakach, więc reżim wydaje się mieć niewielkie szanse. W każdym razie wyniki wyborów parlamentarnych z 1993 i 1995 r. pokazał, że takie prawicowo-liberalne ugrupowania jak Demokratyczny Wybór Rosji i Partia Wolności Gospodarczej nie cieszą się poparciem ogółu społeczeństwa. Socjaldemokratyczny wariant ustroju politycznego w stylu skandynawskim jest w naszym kraju bardzo obiecujący. W sferze politycznej charakteryzuje się szeroką demokracją polityczną, demokratycznymi i legalnymi sposobami sprawowania władzy, umiarkowanymi reformami oraz ewolucyjną ścieżką rozwoju społeczeństwa. Pod względem społeczno-ekonomicznym jest to gospodarka wielostrukturalna, priorytetowe wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw, progresywne opodatkowanie zapobiegające ostremu rozwarstwieniu społecznemu, bardzo atrakcyjne programy socjalne i rynek zorientowany społecznie. Warunkiem wstępnym przejścia do reżimu socjaldemokratycznego są kolektywno-komunalne tradycje Rosji, przywiązanie szerokich mas ludzi do ideałów sprawiedliwości społecznej oraz wysoka zdolność adaptacji gospodarki do regulacji państwowo-prawnych. Ten reżim mógłby mieć solidną bazę społeczną. Jednocześnie partie i ruchy socjaldemokratyczne w Rosji są nadal wyraźnie rozdrobnione, nie mają jasnych i zrozumiałych dla ludzi programów, łączących idee i koncepcje, więc ich możliwości są nadal słabo realizowane. W wyniku interakcji ruchów socjaldemokratycznych i narodowo-patriotycznych mogą powstać mieszane reżimy polityczne. Ich bazą społeczną może stać się nie tylko ogół ludności, ale także personel wojskowy i przedsiębiorcy. Jednak dążenie narodowych patriotów (jeśli dojdą do władzy) do rozwiązywania złożonych problemów w prosty sposób (np. próby odrodzenia administracyjno-terytorialnej struktury państwa) może przyspieszyć proces oderwania się od Rosji wielu podmiotów narodowo-państwowych. , co doprowadzi do jego nieuchronnego upadku. Twarda dyktatura kapitału mafijno-kryminalnego nie jest wykluczona również w Rosji. To oczywiście jedna z najgorszych opcji. Który z wymienionych wariantów ustrojów politycznych stanie się rzeczywistością w państwie rosyjskim, pokaże czas i stopień mądrości Rosjan. 11. Perspektywy rozwoju państwa rosyjskiego Przypuszczalnie Rosja całkowicie wyczerpała limit rewolucyjnych przewrotów, drastycznych reform, dobrowolnych eksperymentów, bezmyślnego zapożyczania zagranicznych doświadczeń. Opierając się na własnych siłach, bogatych możliwościach, tradycjach historycznych, społeczno-kulturowych i narodowych, utalentowanych ludziach, może i musi zdecydowanie wkroczyć na sprawdzoną doświadczeniami światowymi drogę transformacji, łącząc niezbędną stabilność, ciągłość i dynamizm. W ujęciu społeczno-gospodarczym jest to budowanie społeczeństwa, które organicznie połączy niepodważalne zalety socjalizmu z wydajną gospodarką rynkową, z rynkiem zorientowanym społecznie. W ujęciu społeczno-politycznym oznacza to kurs w kierunku budowy społeczeństwa obywatelskiego i demokratycznego, prawno-prawnego państwa społecznego. Społeczeństwo nazywane jest obywatelskim, ponieważ jego głównym i stale funkcjonującym elementem, jego żywą personifikacją, jest prawdziwie wolny, pewny siebie i swoich praw obywatel, któremu zależy na pomyślności społeczeństwa. Oczywiście obywatel nie jest wolny od ścisłego wypełniania swoich obowiązków, od przestrzegania i wykonywania norm prawnych, obowiązujących praw. Żywotna działalność społeczeństwa obywatelskiego opiera się na zasadach moralnych i prawnych, a szerokie swobody obywatelskie są organicznie połączone z odpowiedzialnością i dyscypliną. Doświadczenia historyczne pokazują, że bez rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego władza państwowa nabiera charakteru totalitarnego. Dzięki społeczeństwu obywatelskiemu otrzymuje potężny impuls demokracji, staje się na usługach człowieka, w ochronie jego praw i wolności. Specyfika rosyjskiej sytuacji polega na tym, że równolegle z formowaniem się społeczeństwa obywatelskiego powstają podstawy demokratycznego państwa prawnego, które jest obiektywnie zainteresowane wspieraniem instytucji społeczeństwa obywatelskiego, stara się aktywnie pomagać tych, którzy są w stanie bezpośrednio wzmocnić władzę i demokrację władzy państwowej. Harmonizacja naturalnych, wzajemnie wspierających się więzi i relacji między społeczeństwem obywatelskim a rządami prawa jest główną drogą światowej cywilizacji, którą wcześniej czy później Rosja i tak pójdzie. Sekcja czwarta. teoria prawa Rozdział 16. Pojęcie, istota i społeczna wartość prawa 1. Rozumienie prawa w orzecznictwie światowym i krajowym Prawo jest tak wyjątkowym, złożonym i społecznie niezbędnym zjawiskiem, że przez cały okres jego istnienia zainteresowanie naukowe nim nie tylko nie zanika, ale wręcz wzrasta. Kwestie rozumienia prawniczego należą już do szeregu „wiecznych”, ponieważ człowiek na każdym przełomie swojego rozwoju indywidualnego i społecznego odkrywa w prawie nowe cechy, nowe aspekty jego relacji z innymi zjawiskami i sferami życia społecznego. Na świecie istnieje wiele naukowych idei, nurtów i poglądów na temat tego, czym jest prawo. Ale dopiero niedawno uczeni zaczęli kwestionować, co to znaczy rozumieć prawo. Rozumienie prawne jest kategorią naukową, która odzwierciedla proces i rezultat celowej aktywności umysłowej człowieka, w tym znajomość prawa, jego postrzeganie (ocenę) i stosunek do niego jako integralnego zjawiska społecznego. Przedmiotem rozumienia prawnego jest zawsze konkretna osoba, np.: a) obywatel o minimalnych poglądach prawnych, mający ogólnie do czynienia z problemami prawa; b) zawodowy prawnik posiadający wystarczającą znajomość prawa, potrafiący stosować i interpretować normy prawne; c) naukowiec, osoba myśląca abstrakcyjnie, zajmująca się nauką prawa, posiadająca pewną sumę wiedzy historycznej i współczesnej, zdolna do interpretacji nie tylko norm, ale i zasad prawa, posiadająca określoną metodologię badań. Rozumienie prawa jest zawsze subiektywne, oryginalne, chociaż idee dotyczące prawa mogą się pokrywać w grupie jednostek i w całych warstwach, klasach. Przedmiotem rozumienia prawniczego może być prawo w skali planetarnej, prawo określonego społeczeństwa, gałęzi, instytucji prawa, indywidualnych norm prawnych. Jednocześnie wiedza o poszczególnych elementach konstrukcyjnych jest ekstrapolowana na prawo jako całość. Istotny ładunek poznawczy ponosi tu środowisko i zjawiska społeczne współgrające z prawem. Treścią rozumienia prawnego jest wiedza podmiotu o jego prawach i obowiązkach, szczególnych i ogólnych zezwoleniach prawnych, zakazach, a także ocena i stosunek do nich jako słuszny lub niesprawiedliwy. W zależności od poziomu kultury, wyposażenia metodologicznego przedmiotu i wyboru przedmiotu studiów, rozumienie prawnicze może być pełne lub niepełne, poprawne lub zniekształcone, pozytywne lub negatywne. Zwykły człowiek rozumie prawo w taki sposób, w jaki pozwala mu na to jego własny umysł w określonych tradycjach kulturowych odpowiedniej epoki i społeczeństwa. Dla niego rozumienie prawa w skali czasu jest ograniczone zakresem jego życia. Nie oznacza to jednak, że po jego śmierci rozumienie prawa całkowicie zanika. Takie elementy pojmowania prawa jak wiedza, oceny mogą być przekazywane innym osobom, a badacz-naukowiec pozostawia po sobie także pisemne wyobrażenia na temat prawa. Innymi słowy, obraz prawa, ukształtowany w umysłach naszych poprzedników i wyrażony w postaci określonego pojęcia, ma istotny wpływ na kształtowanie się rozumienia prawnego wśród potomnych. Rozważając różne teorie i poglądy na prawo, należy wziąć pod uwagę następujące okoliczności: - po pierwsze, historyczne uwarunkowania funkcjonowania prawa i ramy kultury, w których żył i pracował „badacz”; - po drugie, to, że wynik rozumienia prawniczego zawsze zależy od pozycji filozoficznej, moralnej, religijnej, ideologicznej podmiotu, który je zna; - po trzecie, co jest podstawą konkretnego pojęcia (źródło tworzenia prawa lub istota samego zjawiska), co jest rozumiane przez źródło prawa (człowiek, Bóg lub przestrzeń) i jego istotę (wola klasa, miara ludzkiej wolności lub naturalny egoizm jednostki); - po czwarte, stabilność i długowieczność pojęć w niektórych przypadkach i ich dynamizm, zdolność adaptacji do rozwijających się relacji społecznych - w innych. Obecny poziom rozwoju nauk humanistycznych i metodologii badania zjawisk społecznych pozwala na usystematyzowanie różnych poglądów na prawo w oparciu o określone kryteria. Już sam stosunek do prawa, jego losu, to, że ma ono dla społeczeństwa wartość pozytywną lub negatywną, czy działa jako samodzielne zjawisko społeczne, czy jako element innego systemu regulacyjnego, ujawnia sprzeczne opinie. W szczególności przedstawiciele wielu ruchów filozoficznych uważali prawo za część moralności (Schopenhauer) lub za najniższy poziom moralności i negowali społeczny charakter prawa (Ł. Tołstoj, Wł. Sołowjow). Anarchiści wyrażali negatywny stosunek do prawa; problemy obumierania prawa wraz z budową komunizmu były aktywnie dyskutowane w ramach marksistowskiej teorii prawa. Rozwiązując główne pytanie filozofii o związek między bytem a świadomością, wyróżniają się idealistyczne i materialistyczne podejście do nauki prawa. Pierwszą charakteryzują teologiczne doktryny prawa. Tomasz z Akwinu argumentował, że prawo ma nie tylko boskie pochodzenie, ale także boską istotę. Prawo pozytywne (prawa ludzkie) jest jedynie środkiem do realizacji celów wyznaczonych przez Boga dla człowieka. Zwolennicy Akwinaty - neotomiści - próbują powiązać religijną istotę prawa z zasadami prawa naturalnego i empiryczną oceną stosunków społecznych, aby uzasadnić bardziej realistyczne i realistyczne wersje jego nauczania. Na drugim biegunie, w ramach podejścia materialistycznego, rozwijana jest marksistowska teoria prawa, której głównymi postulatami są: warunkowość prawa przez ekonomiczne podstawy społeczeństwa, klasowy charakter prawa, sztywna zależność prawo państwowe i jego zaopatrywanie siłą przymusu państwa. W zależności od tego, co jest uważane za źródło tworzenia prawa - państwo czy natura ludzka, istnieją prawa naturalne i pozytywistyczne teorie prawa. Poglądy na prawo naturalne wywodzą się ze starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Kojarzone są z imionami Demokryta, Sokratesa, Platona i odzwierciedlają próby określenia moralnych, słusznych zasad prawa, ustanowionych przez samą naturę człowieka. „Prawo – podkreślał Demokryt – ma na celu ratowanie życia ludzi. Ale może to osiągnąć tylko wtedy, gdy sami obywatele chcą żyć szczęśliwie: dla tych, którzy przestrzegają prawa, prawo jest tylko dowodem ich własnej cnoty”. Teoria prawa naturalnego przeszła trudną ścieżkę rozwoju, jej popularność, wybuchy dobrobytu zawsze wiązały się z chęcią zmiany życia na lepsze przez ludzi – jest to renesans, era rewolucji burżuazyjnych i nowożytna era przejście do państwa prawa. Pozytywna wartość teorii prawa naturalnego jest następująca: - po pierwsze, potwierdza ideę naturalnych, niezbywalnych praw człowieka; - po drugie, dzięki tej teorii zaczęli rozróżniać prawo i prawo, prawo naturalne i prawo pozytywne; - po trzecie, koncepcyjnie łączy prawo i moralność. Krytyczną uwagą do tej teorii może być to, że nie zawsze idea prawa jako sprawiedliwego lub niesprawiedliwego może zostać zobiektywizowana w rzeczywistości prawnej. Pozytywistyczna teoria prawa (K. Bergbom, GV Shershenevich) powstała w dużej mierze jako opozycja wobec „prawa naturalnego”. W przeciwieństwie do teorii prawa naturalnego, dla której podstawowe prawa i wolności są nadrzędne w stosunku do ustawodawstwa, pozytywizm wprowadza pojęcie „prawa subiektywnego” jako pochodnej prawa obiektywnego, ustanowionego, stworzonego przez państwo. Państwo deleguje prawa podmiotowe i ustanawia obowiązki prawne w przepisach prawa, które tworzą zamknięty, doskonały system. Pozytywizm zrównuje prawo i prawo. Pozytywna jest tu możliwość ustanowienia stabilnego porządku prawnego, szczegółowe studium dogmatu prawa – struktury normy prawnej, podstawy odpowiedzialności prawnej, klasyfikacja norm i przepisów, rodzaje wykładni. Negatywne aspekty teorii to sztuczne ograniczanie wprowadzanego przez nią prawa jako systemu z rzeczywistych stosunków społecznych, brak możliwości moralnej oceny zjawisk prawnych oraz odmowa badania treści prawa i jego celów. W zależności od tego, w czym postrzegano podstawę (podstawowy element) prawa – rządy prawa, świadomość prawną, stosunek prawny – powstawały teorie normatywne, psychologiczne i socjologiczne. Teoria normatywistyczna opiera się na założeniu, że prawo jest zbiorem norm wyrażonych zewnętrznie w prawach i innych aktach normatywnych. Autorem tej koncepcji jest G. Kelsen, według którego prawo jest harmonijną, z logicznie powiązanymi elementami, hierarchiczną piramidą, na czele której stoi „podstawowa norma”. Moc prawna i zasadność każdej normy zależy od „nadrzędnej” normy w piramidzie, która ma wyższy stopień mocy prawnej. Współczesne rozumienie prawa w ramach tej teorii można wyrazić następującym schematem: a) prawo to system powiązanych ze sobą i wzajemnie oddziałujących na siebie norm określonych w aktach normatywnych (tekstach); b) normy prawne są wydawane przez państwo, wyrażają wolę państwa ustanowioną w ustawie; c) przepisy prawa regulują najważniejsze stosunki społeczne; d) samo prawo i jego wykonanie zapewnia, w razie potrzeby, siła przymusu państwa; e) powstawanie stosunków prawnych, kształtowanie się świadomości prawnej, postępowanie prawne uzależnione są od norm. Pozytywną wartością normatywizmu jest to, że: - to podejście, po pierwsze, pozwala tworzyć i ulepszać system legislacji; - po drugie, zapewnia pewien reżim legalności, jednolite stosowanie norm i dekretów jednostkowo-imperatywnych; - po trzecie, przyczynia się do powstania „normatywnej” idei prawa jako formalnej i logicznej podstawy świadomości prawnej obywateli; - po czwarte, daje formalną pewność prawa, która umożliwia jasne określenie praw i obowiązków podmiotów, ustalenie środków i środków przymusu państwowego; - po piąte, pozwala abstrahować od klasowych i politycznych cech prawa, co jest szczególnie ważne w egzekwowaniu prawa. Wadą podejścia normatywnego jest jego negowanie warunkowości prawa potrzebami rozwoju społecznego, ignorowanie zasad przyrodniczych i moralnych w prawie oraz roli świadomości prawnej w realizacji norm prawnych, bezwzględnego wpływu państwa na system prawny. Teoria psychologiczna, której założycielem jest L.I. Petrażyckiego, uznaje określoną rzeczywistość mentalną za prawo - prawne emocje osoby. Te ostatnie mają charakter imperatywno-atrybutywny i dzielą się na: a) doświadczanie prawa pozytywnego ustanowionego przez państwo; b) doświadczanie intuicyjnego, osobistego prawa. Prawo intuicyjne pełni funkcję regulatora ludzkich zachowań i dlatego jest uważane za prawdziwe, obowiązujące prawo. Pozytywne jest tutaj to, że teoria zwraca uwagę na jeden z najważniejszych aspektów systemu prawnego – aspekt psychologiczny. Niemożliwe jest przygotowywanie i wydawanie ustaw bez zbadania poziomu kultury prawnej i świadomości prawnej społeczeństwa, a stosowanie prawa bez uwzględnienia cech psychicznych jednostki jest niemożliwe. Za wady tej teorii można uznać jej jednostronność, oderwanie od obiektywnej rzeczywistości, niemożność uporządkowania prawa w jej ramach, odróżnienie go od innych zjawisk społeczno-regulacyjnych. Socjologiczna teoria prawa powstała w połowie XIX wieku. Najwybitniejszymi przedstawicielami jurysprudencji socjologicznej byli L. Dyugi, S. Muromcew, E. Erlich, R. Pound. Teoria socjologiczna traktuje prawo jako zjawisko empiryczne. Jej głównym postulatem jest to, że „prawa należy szukać nie w normie czy psychice, ale w realnym życiu”. Pojęcie prawa opiera się na public relations chronionym przez państwo. Nie neguje się norm prawa, poczucia sprawiedliwości, ale też nie uznaje się ich za prawo. Są znakami prawa, a samo prawo jest porządkiem w stosunkach społecznych, w działaniach ludzi. Organy sądowe lub administracyjne są wezwane do ujawnienia istoty takiego nakazu, do rozstrzygnięcia sporu w konkretnej sytuacji. W takim przypadku za pozytywne można uznać następujące zapisy: a) społeczeństwo i prawo są uważane za integralne, wzajemnie powiązane zjawiska; b) teoria dowodzi, że konieczne jest studiowanie nie tylko reguł prawa ustanowionych przez państwo, ale także całego zestawu stosunków prawnych, które rozwinęły się w społeczeństwie; c) doktryna podkreśla rolę prawa jako środka kontroli społecznej i osiągania równowagi społecznej, podnosi rolę sądownictwa. Krytycznie w tej teorii należy traktować negację normatywności jako najważniejszej własności prawa, niedocenianie zasad moralnych i humanistycznych w prawie, mylenie jednego z czynników kształtowania prawa – interesu – z samym prawem. Każda z tych teorii ma swoje wady i zalety, ich pojawienie się i rozwój wynikają z naturalnego rozwoju społeczeństwa ludzkiego i świadczą o konieczności i społecznej wartości prawa w życiu ludzi. 2. Pojęcie prawa We współczesnej nauce prawa termin „prawo” jest używany w kilku znaczeniach. Po pierwsze, społeczne i prawne roszczenia ludzi nazywane są prawem, na przykład prawo człowieka do życia, prawo narodów do samostanowienia itp. Roszczenia te wynikają z natury człowieka i społeczeństwa i są uważane za prawa naturalne. Po drugie, prawo odnosi się do systemu norm prawnych. Jest to prawo w sensie obiektywnym, ponieważ reguły prawa są tworzone i działają niezależnie od woli jednostek. To znaczenie jest osadzone w pojęciu „prawo” w wyrażeniach „prawo rosyjskie”, „prawo pracy”, „prawo wynalazcze”, „prawo międzynarodowe” itp. Termin „prawo” w takich przypadkach nie ma liczby mnogiej. Po trzecie, nazwany termin oznacza oficjalnie uznane możliwości, jakie ma osoba fizyczna lub prawna, organizacja. Obywatele mają więc prawo do pracy, wypoczynku, opieki zdrowotnej, mienia itp. Organizacje mają prawo do mienia, do działalności w określonej dziedzinie życia państwowego i publicznego itp. We wszystkich tych przypadkach mówimy o prawie w sensie podmiotowym, tj. o prawie przysługującym jednostce – podmiotowi prawa. Po czwarte, termin „prawo” jest używany w odniesieniu do systemu wszelkich zjawisk prawnych, w tym prawa naturalnego, prawa w sensie obiektywnym i subiektywnym. Tutaj jest synonimem terminu „system prawny”. Na przykład istnieją takie systemy prawne jak prawo anglosaskie, prawo rzymsko-germańskie, krajowe systemy prawne itp. W jakim sensie termin „prawo” jest używany w każdym przypadku musi być rozstrzygnięty na podstawie kontekstu, który zwykle nie sprawia trudności. Musimy również pamiętać, że termin „prawo” jest używany w sensie pozaprawnym. Istnieją prawa osobiste, prawa członków stowarzyszeń publicznych, partii, związków, prawa wynikające ze zwyczajów itp. Dlatego szczególnie ważne jest podanie dokładnej definicji pojęcia prawa, ustalenie znaków i właściwości, które odróżniają ją od innych regulatorów społecznych. W naukach prawnych powstało wiele definicji prawa, które różnią się w zależności od tego, co dokładnie w zjawiskach prawnych przyjmuje się za główne, najistotniejsze. W takich przypadkach mówimy o definicji istoty prawa. Dla celów edukacyjnych dużą wartość mają definicje, które formułują określone cechy prawa. Z ich pomocą prawo wyróżnia się na tle innych zjawisk społecznych. Jednocześnie dla głębszego zrozumienia prawa konieczne jest również zrozumienie cech niespecyficznych, które są takie same dla prawa i zjawisk pokrewnych. Prawo ma naturalne powiązania z gospodarką, polityką, moralnością, a zwłaszcza głębokie więzi z państwem. Wszystkie te połączenia wyrażają się w taki czy inny sposób w jego znakach. Konieczne jest rozróżnienie między znakami a właściwościami prawa. Znaki charakteryzują prawo jako pojęcie, właściwości - jako zjawisko rzeczywiste. Znaki i właściwości są zgodne, tj. właściwości są odzwierciedlone i wyrażone w pojęciu prawa jako jego znaki. Filozofowie nie bez powodu twierdzą, że każde zjawisko rzeczywistości ma niezliczony zestaw właściwości. Dlatego koncepcja zawiera cechy, które odzwierciedlają najważniejsze z jej właściwości. Jakie właściwości są uważane za niezbędne? Zależy to w dużej mierze od stanowiska konkretnego autora. Powszechnie znana jest definicja prawa podana przez K. Marksa i F. Engelsa w „Manifeście Partii Komunistycznej”. Zwracając się do klasy burżuazyjnej, napisali: „Twoje prawo to tylko wola twojej klasy podniesiona do rangi prawa, wola, której treść jest określona przez materialne warunki życia twojej klasy”. Innymi słowy, wola klasy dominującej w gospodarce i polityce jest narzucana jako prawo całemu społeczeństwu. Przy takim rozumieniu prawo z konieczności zakłada brak praw innych, niedominujących grup ludności i jest przez nie postrzegane jako narzędzie ucisku i wyzysku. Ograniczeniem podejścia klasowego było przyjmowanie za jego istotę historycznie ulotnych aspektów treści prawa, a samo prawo – jako narzędzie przemocy, jako zło społeczne do zniszczenia. Zasadniczo odmienne jest podejście, gdy uznaje się ogólną społeczną istotę i cel prawa, gdy uważa się je za wyraz kompromisu między klasami, różnymi warstwami społecznymi. W najbardziej rozwiniętych nowoczesnych systemach prawnych (prawo anglosaskie i rzymsko-germańskie) pierwszeństwo ma człowiek, jego wolność, interesy, potrzeby. Prawdziwa istota prawa polega więc na tym, że odzwierciedla ono normatywnie określony, gwarantowany przez państwo miernik wolności jednostki. Na podstawie rozpoznania ogólnej społecznej istoty prawa można sformułować następującą definicję. Prawo to system regulacji stosunków społecznych, uwarunkowany naturą człowieka i społeczeństwa, wyrażający wolność jednostki, którą cechuje normatywność, pewność formalna w źródłach urzędowych oraz zapewnienie możliwości przymusu państwowego. Rozważmy najważniejsze właściwości (cechy) prawa, które charakteryzują je jako specyficzny system regulacji stosunków społecznych. Normatywność. Prawo ma charakter normatywny, co czyni go powiązanym z innymi formami regulacji społecznych – moralnością, zwyczajami itp. Prawa, które posiada każda osoba lub podmiot prawny nie są arbitralne, są mierzone i ustalane zgodnie z obowiązującymi przepisami. W niektórych doktrynach prawa (np. w teorii normatywizmu) właściwość normatywności uznaje się za dominującą, a prawo określa się jako system norm prawnych. Przy takim podejściu prawa jednostki lub osoby prawnej okazują się być właśnie wynikiem działania norm i niejako narzucane im z zewnątrz. W rzeczywistości zachodzi odwrotna relacja: w wyniku wielokrotnego powtarzania dowolnych opcji zachowania powstają odpowiednie reguły. Znajomość ustalonych zasad ułatwia człowiekowi podjęcie właściwej decyzji dotyczącej tego, jak powinien postępować w danej sytuacji życiowej. Wartość rozpatrywanego dobra polega również na tym, że „normatywność wyraża potrzebę ustanowienia zasad normatywnych w public relations związanych z zapewnieniem ładu życia publicznego, ruchu społeczeństwa w kierunku wolności, zgody i kompromisu w życiu publicznym, ochrony status jednostki autonomicznej, jej prawa i wolność zachowania. Normy prawa należy traktować jako „narzędzie pracy”, za pomocą którego zapewnia się wolność człowieka i przezwycięża społeczne antypody prawa – samowolę i bezprawie. Roszczenia społeczno-prawne, prawa człowieka muszą ulec przekształceniu i przybrać postać prawa podmiotowego. Dopiero wtedy otrzymują oficjalne uznanie i gwarancję ochrony ze strony państwa. Transformacja praw człowieka w prawa podmiotowe odbywa się za pośrednictwem rządów prawa. Normatywność w sferze prawnej to nie tylko ukształtowanie typowej reguły, ale coś więcej – gwarancja realizacji prawa podmiotowego. Posiadacz prawa podmiotowego jest nie tylko wolny w swoich działaniach, ale jego wolność jest zabezpieczona, chroniona przez powszechnie obowiązującą normę, za którą stoi władza państwa. Specyfika normatywności prawa polega na tym, że prawo zostaje podniesione do rangi oficjalnych reguł. Formalnie normatywność wyraża się w prawie pozytywnym, tj. w prawodawstwie, w którym normy istnieją w czystej postaci. Roszczenia przyrodniczo-prawne są potencjalnie normatywne, ponieważ tylko dzięki ustaleniom normatywnym przekształcają się z możliwości w rzeczywistość. Prawo podmiotowe ma również charakter normatywny, gdyż jego treść w swoich głównych cechach wynika z normatywnych przepisów. Normatywność prawa w największym stopniu wyraża jego funkcjonalny cel bycia regulatorem zachowań ludzi, stosunków społecznych. Prawo poprzez normy prawne niesie informację do każdego obywatela czy organizacji o tym, jakie działania są możliwe, jakie są zabronione, a jakie są konieczne. Jeśli człowiek działa w ramach prawa, to czuje się pewny siebie i wolny, znajduje się pod ochroną społeczeństwa i państwa. Prawo określa zatem sferę wolności człowieka, a tym samym reguluje jego zachowanie. Jeśli ktoś ignoruje regulacyjny wpływ prawa, nie jest wolny. Z tego powodu przestępca jest najbardziej zniewoloną osobą. Intelektualno-wolicjonalny charakter prawa. Prawo jest przejawem woli i świadomości ludzi. Intelektualna strona prawa polega na tym, że jest ono formą odzwierciedlenia wzorców społecznych i relacji społecznych – przedmiotem regulacji prawnej. Prawo odzwierciedla i wyraża potrzeby, interesy, cele społeczeństwa, jednostek i organizacji. Podkreślamy, że te potrzeby, interesy i cele są zazwyczaj sprzeczne, a czasem wręcz przeciwstawne. Prawo wyraża kompromis społeczny oparty na sprawiedliwości i rozsądku. Historycznie rzecz biorąc, istnieje walka między dwoma nurtami prawa, ponieważ jej początki leżą w społeczeństwie i państwie. Tworzenie prawa kończy się dopiero na harmonizacji powiązań między nimi. Prawo staje się racjonalne, nabiera charakteru intelektualnego. Formowanie i funkcjonowanie prawa jako wyrazu wolności, sprawiedliwości i rozumu jest możliwe tylko w społeczeństwie, w którym wszystkie jednostki mają wolność ekonomiczną, polityczną i duchową. Jest to jednak wykonalne tylko w rozwiniętym społeczeństwie obywatelskim i rządach prawa. Prawo jest przejawem nie tylko intelektu, ale także woli ludzi, ponieważ determinuje ich przyszłe zachowanie, przy jego pomocy realizowane są subiektywne interesy i potrzeby oraz osiągane są zamierzone cele. Wolontywny początek prawa należy rozpatrywać w kilku aspektach. Po pierwsze, treść prawa opiera się na roszczeniach społecznych i prawnych jednostek, ich organizacji i grup społecznych, a ich wola wyraża się w tych roszczeniach. Po drugie, państwowe uznanie tych roszczeń odbywa się z woli kompetentnych organów państwowych, tj. w tworzeniu prawa pośredniczy wola społeczeństwa i państwa. Po trzecie, działanie regulacyjne prawa jest możliwe tylko przy „udziale” świadomości i woli osób wdrażających normy prawne. Bezpieczeństwo z możliwością przymusu państwowego. Jest to specyficzny znak prawa, odróżniający go od innych form regulacji społecznej: moralności, obyczajów, norm korporacyjnych itp. Państwo, które ma monopol na stosowanie przymusu, jest niezbędnym czynnikiem zewnętrznym istnienia i funkcjonowania prawo. Historycznie prawo powstawało i rozwijało się we współpracy z państwem, pełniąc początkowo głównie funkcję ochronną. To właśnie państwo nadaje prawu bardzo cenne właściwości: stabilność, ścisłą pewność i bezpieczeństwo „przyszłości”, która swymi cechami zbliża się do „istniejącego”, niejako stając się częścią istniejącego. Prawo przesuwa więc granice stabilności, pewności, a co za tym idzie, zakres wolności w sferze życia społecznego. Przymus państwowy realizowany jest w dwóch kierunkach. Po pierwsze, zapewnia ochronę prawa podmiotowego i ma na celu zmuszenie sprawcy do wypełnienia obowiązku w interesie pokrzywdzonego (np. windykacja, naprawienie szkody). Po drugie, w określonych prawem przypadkach sprawca zostaje pociągnięty do odpowiedzialności prawnej i ukarany (pozbawienie wolności, konfiskata mienia, grzywna itp.). Przymus państwa jest czynnikiem, który umożliwił jednoznaczne rozróżnienie prawa od obowiązku, czyli zakresu wolności osobistej i jej granic. Osoba działająca w granicach prawa jest wolna. Osoba naruszająca obowiązki nie działa swobodnie. Wartość państwa dla prawa polega na tym, że za pomocą państwowego przymusu (i jego możliwości) wyraźnie ustalana jest granica między wolnością a brakiem wolności, samowolą. Granicę tę wyznacza obowiązek prawny. Przymus państwa ogranicza wolność człowieka w takim stopniu, w jakim może go tej wolności pozbawić. Konieczne jest zatem jasne zdefiniowanie sfery wolności (prawo), jej granic (obowiązek prawny) oraz ograniczeń (odpowiedzialność prawna). Zadania te rozwiązuje się dzięki pewności formalnej – kolejnej właściwości, która wyraża związek między prawem a państwem. pewność formalna. Należy zauważyć, że pewność formalna jest w pewnym stopniu charakterystyczna także dla innych systemów normatywnych. W ten sposób normy korporacyjne są zapisane w statutach, rozporządzeniach i innych aktach normatywnych. Normy-przykazania religijne formułowane są w świętych księgach. Jednak w takich przypadkach formę odpowiednich przepisów nadaje nie państwo, ale inne organizacje (publiczne, religijne). Państwo, w przeciwieństwie do nich, nadaje prawu znaczenie powszechnie obowiązujące, podnosząc prawo do prawa, nadaje mu oficjalną formę wyrazu. Zasady prawa są formalnie utrwalone w ustawach i innych aktach normatywnych, które podlegają jednolitej wykładni. W orzecznictwie pewność formalną uzyskuje się poprzez oficjalną publikację orzeczeń sądowych, uznawanych za próbki, które są obowiązkowe przy rozpatrywaniu podobnych spraw prawnych. W prawie zwyczajowym określa go formuła prawa zezwalającego na stosowanie zwyczaju lub tekst orzeczenia wydanego na podstawie zwyczaju. W rezultacie prawa podmiotowe, obowiązki i odpowiedzialność obywateli i organizacji są jasno i jednoznacznie określone na podstawie praworządności i indywidualnych decyzji prawnych. W ten sposób państwo nadaje formę treści prawnej. Rola państwa jest nie do przecenienia i np. nie można uznać, że prawo jest wynikiem, wytworem działalności państwa. Takie nieporozumienia przez długi czas dominowały w krajowej nauce i praktyce. Związek między społeczeństwem, państwem i prawem w tym aspekcie opisuje formuła „treść prawa tworzy społeczeństwo, formę prawa – państwo”. Rodzaje form (źródeł) prawa zależą od sposobu, w jaki państwo uczestniczy w stanowieniu prawa: zwyczaj uprawniony, precedens sądowy, akt normatywny. Konsystencja. Prawo jest złożoną formacją systemową. Obecnie, w świetle nowych podejść do rozumienia prawa, szczególnego znaczenia nabiera jego podział na trzy elementy, na prawo naturalne, pozytywne i podmiotowe. Pierwszym elementem jest prawo naturalne, na które składają się roszczenia społeczne i prawne, których treść jest zdeterminowana naturą człowieka i społeczeństwa. Najważniejszą częścią prawa naturalnego są prawa człowieka, czyli innymi słowy możliwości, jakie społeczeństwo i państwo są w stanie zapewnić każdemu obywatelowi. Drugim elementem jest prawo pozytywne. Jest to ustawodawstwo i inne źródła norm prawnych, w których społeczne i prawne roszczenia obywateli, organizacji, grup społecznych otrzymują oficjalne uznanie państwowe. Trzecim elementem jest prawo podmiotowe, czyli indywidualne możliwości, które powstają na podstawie norm prawa stanowionego i służą zaspokojeniu interesów i potrzeb jego posiadacza. Brak przynajmniej jednego z wymienionych elementów deformuje prawo, traci własność skutecznego regulatora stosunków społecznych i zachowań ludzi. Prawo jest często sprowadzane do zbioru (systemu) norm. W takim rozumieniu prawo staje się zewnętrzne wobec osoby, narzucone jej z góry. Taka wąska interpretacja wypacza znaczenie prawa. Dla człowieka to nie normy same w sobie są cenne, ale realne możliwości i korzyści, które zapewniają. Korzyści (zarówno materialne, jak i duchowe), jakie człowiek ma i wytwarza. Znaczenie roszczeń społecznych i prawnych polega na tym, że uzyskują one oficjalne uznanie, czyli przekształcają się w prawa podmiotowe. Instrumentem, za pomocą którego roszczenia prawa naturalnego przekształcają się w prawa podmiotowe, są normy prawa pozytywnego. Co jest ważniejsze dla człowieka: gwarantowane realne korzyści czy narzędzie do ich zagwarantowania (normy prawne)? Prawdopodobnie jest to przecież błogosławieństwo, a nie normy, według których jest mierzone i przez które jest chronione. Redukowanie prawa do zbioru norm prowadzi do utożsamiania go z prawem stanowionym i lekceważenia prawa naturalnego. Faktem jest, że prawo podmiotowe ma dwa źródła – formalne (przepisy prawne, czyli prawo pozytywne) i materialne (prawo naturalne). Zerwanie więzi między nimi rodzi przekonanie, a raczej złudzenie, że prawo podmiotowe jest „darem” państwa, ustawodawcy, dobrodziejstwem udzielonym z góry. Pojedyncza osoba staje się uzależniona od prawa i faktycznie bezsilna. Podstawowym znaczeniem regulacji prawnej jest przekształcenie prawa naturalnego w prawo podmiotowe, które dokonuje się poprzez uznanie roszczeń społecznych i prawnych w źródłach prawa, czyli przekształcenie prawa naturalnego w prawo. Ustrojowe relacje prawa rozpatrywane są także w innych aspektach: prawo dzieli się na prywatne i publiczne, na normy, instytucje i gałęzie oraz obejmuje system legislacji. Zagadnienia te zostaną szerzej omówione w kolejnych rozdziałach. 3. Prawo i prawo Problematyka relacji między prawem a prawem budzi wiele kontrowersji w literaturze prawniczej. Aby zrozumieć ich istotę, należy wziąć pod uwagę, że termin „prawo” jest dość wieloznaczny. W wąskim sensie jest to akt o najwyższej mocy prawnej, uchwalony przez organ ustawodawczy lub w głosowaniu powszechnym, w szerokim znaczeniu – dowolne źródło prawa. W definicji K. Marksa i F. Engelsa, w których prawo jest rozumiane jako wola podniesiona do rangi prawa, analizowane pojęcie użyte jest w znaczeniu szerokim i obejmuje akt normatywny, precedens sądowy oraz usankcjonowany zwyczaj. Podniesienie woli do rangi prawa oznacza nadanie jej powszechnie obowiązującego znaczenia, mocy prawnej, w celu zapewnienia ochrony państwa. Spór o to, czy prawo i prawo się pokrywają, będzie miał sens tylko wtedy, gdy pojęcie „prawo” będzie rozumiane szeroko. Chęć utożsamienia prawa i prawa ma pewne podstawy: w tym przypadku ramy prawa są ściśle sformalizowane, tylko to, co jest podniesione do prawa, jest uznawane za prawo; nie ma prawa poza prawem i być nie może. Zauważmy w szczególności: jeśli przez prawo rozumiemy tylko normy prawa, to wniosek o tożsamości prawa i prawa jest nieunikniony, ponieważ normy prawne nie istnieją poza źródłami prawa. Jednak prawa nie można sprowadzić do norm. Oprócz norm obejmuje ono (powtarzamy) roszczenia społeczne i prawne (prawo naturalne) oraz prawa podmiotowe. W tej triadzie celem norm jest przekształcenie roszczeń społecznych i prawnych w prawa podmiotowe – „prawny magazyn” wszelkiego rodzaju korzyści duchowych i materialnych. W związku z tym prawo obejmuje nie tylko sferę właściwą (przepisy i decyzje normatywne i indywidualne), ale także rzeczywistą (faktyczne wykorzystanie możliwości prawnych, faktyczne wykonywanie obowiązków). Prawo jest zarówno regulatorem, jak i formą prawną stosunków społecznych, która powstaje w wyniku regulacji, reprezentując istnienie społeczeństwa. Przy tak szerokim rozumieniu prawa staje się oczywiste, że jego treść jest tworzona przez społeczeństwo, a dopiero nadanie tej treści formy normatywnej, czyli „podniesienie jej do rangi prawa” jest realizowane przez państwo. Formuła „Prawo jest tworzone przez społeczeństwo, a prawo przez państwo” najtrafniej wyraża rozróżnienie między prawem a prawem. Należy jedynie nie zapominać o jedności treści prawnej i formy prawnej oraz o ewentualnych sprzecznościach między nimi. Treści prawne, które nie są podniesione do rangi prawa, nie mają gwarancji realizacji, a zatem nie są prawem w ścisłym tego słowa znaczeniu. Ustawa może być niezgodna z prawem, jeśli jej treścią jest arbitralność władzy państwowej. Prawa takie można określić mianem prawa formalnego, czyli prawa w zakresie formy, ale nie treści. Życie pokazuje, że ustawodawstwo jako całość może nie mieć nic wspólnego z prawdziwym prawem (państwa totalitarne). Rozróżnienie między prawem a prawem ma wielkie znaczenie humanistyczne, ponieważ wówczas prawo jest uważane za kryterium jakości prawa, ustalające, na ile prawo to ostatnie uznaje prawa człowieka, jego interesy i potrzeby. 4. Istota prawa Istota jest rzeczą główną, główną w rozpatrywanym przedmiocie, dlatego jej doprecyzowanie ma szczególną wartość w procesie poznania. Jednak właściwy wniosek na temat istoty dowolnego zjawiska można osiągnąć tylko wtedy, gdy otrzymał on wystarczający rozwój, zasadniczo uformowany. W stosunku do prawa przepis ten ma nadrzędne znaczenie. W pierwszych fazach rozwoju społeczeństwa ludzkiego (w azjatyckich monarchiach teokratycznych, w państwach niewolniczych i feudalnych) z reguły istniały nierozwinięte systemy prawne. Musimy zgodzić się z tą opinią. Rzeczywiście, w okresie systemu niewolniczego i feudalnego prawo było tradycyjne, czyli zwyczajne (wyjątkiem jest starożytne rzymskie prawo prywatne). Niedorozwój prawa tradycyjnego polegał przede wszystkim na tym, że pełniło ono jedynie funkcję ochronną i działało w ramach jednolitego systemu regulacji społecznych, w którym funkcję regulacyjną pełniła religia, moralność i obyczaje. W związku z tym zwracamy uwagę na następujący fakt. Kiedy Marks intensywnie studiował prawo jako student uniwersytetu, doszedł do wniosku, że najprawdziwszym systemem prawnym jest prawo starożytnego Rzymu. W takiej sytuacji wyciąganie ostatecznych wniosków co do istoty prawa było przedwczesne, gdyż można je pomylić z przemijającymi cechami wciąż rozwijającego się prawa. Wyciągnięto jednak wnioski, a podstawą marksistowskiej koncepcji prawa był przepis o jego istocie klasowej, który był aktywnie wprowadzany do orzecznictwa i świadomości prawnej w socjalizmie. Już teraz można stwierdzić, że państwo i prawo powstały znacznie wcześniej niż podział społeczeństwa na klasy. Prawo, które przez długi czas powstawało wraz z państwem, jedynie uzupełniało zakorzeniony system regulacji społecznej. Cechą definiującą wyłaniające się tradycyjne prawo był przymus państwowy, a nie klasizm. Dalszy przebieg rozwoju gospodarczego i społecznego doprowadził do klasowego podziału społeczeństwa, zrodził antagonistyczne sprzeczności. Jednak zarówno w systemie niewolniczym, jak i w feudalizmie prawo nadal pozostawało tradycyjne, zwyczajowe i nie odgrywało znaczącej roli w systemie regulacji społecznej. W konsekwencji system regulacji jako całość miał istotę klasową, w której prawo było wciąż bytem obcym i niedorozwiniętym. Dopiero wraz z ustanowieniem burżuazyjnego systemu gospodarczego i społecznego oraz odpowiadającego mu systemu wartości duchowych na pierwszy plan wysunęło się prawo jako regulator stosunków społecznych. Prawniczy światopogląd, który pojawił się i stał się dominujący w wielu rozwiniętych krajach, nie ma nic wspólnego z ideologią klasową i opiera się na ideach równości, wolności, rozumu i praw człowieka. Prawo opiera się na trzech filarach. To jest moralność, państwo, ekonomia. Prawo powstaje na gruncie moralności jako odmiennej od niej metody regulacji; państwo daje mu oficjalność, gwarancje, siłę; Gospodarka jest głównym podmiotem regulacji, pierwotną przyczyną powstania prawa, ponieważ jest to obszar, w którym moralność jako regulatora znalazła swoją niekonsekwencję. Moralność, państwo i gospodarka to zewnętrzne uwarunkowania, które powołały prawo do życia jako nowe zjawisko społeczne. Specyfika prawa polega na tym, że w jego centrum znajduje się jednostka z jej interesami i potrzebami, jej wolnością. Oczywiście wolność człowieka jest historycznie przygotowywana przez wszechstronny rozwój społeczeństwa, jego najważniejszych sfer – duchowej, ekonomicznej, politycznej. Jednak to w prawie i przez prawo wolność jest ustalana i zapewniana każdej osobie, każdej organizacji. Powyższe pozwala stwierdzić, że prawo ma ogólną istotę społeczną, służy interesom wszystkich ludzi bez wyjątku, zapewnia organizację, porządek, stabilność i rozwój więzi społecznych. Kiedy ludzie wchodzą ze sobą w relacje jako podmioty prawa, oznacza to, że mają za sobą autorytet społeczeństwa i państwa oraz mogą działać swobodnie, nie obawiając się negatywnych konsekwencji społecznych. Ogólna społeczna istota prawa konkretyzuje się w jego rozumieniu jako miary wolności. W granicach swoich praw człowiek jest wolny w swoich działaniach, na straży tej wolności stoi społeczeństwo reprezentowane przez państwo. Zatem prawo to nie tylko wolność, ale wolność gwarantowana przed naruszeniem, wolność chroniona. Dobro jest chronione przed złem. Dzięki prawu dobro staje się normą życia, zło naruszeniem tej normy. 5. Zasady prawa Zasady prawa to idee przewodnie charakteryzujące treść prawa, jego istotę i cel w społeczeństwie. Z jednej strony wyrażają one prawa, z drugiej strony reprezentują najbardziej ogólne zasady, które funkcjonują w całym obszarze regulacji prawnych i mają zastosowanie do wszystkich podmiotów. Normy te są albo wprost sformułowane w ustawie, albo wywodzą się z ogólnego znaczenia ustaw. Zasady prawa wyznaczają sposoby doskonalenia norm prawnych, stanowiąc wytyczne dla ustawodawcy. Stanowią łącznik między głównymi wzorcami rozwoju i funkcjonowania społeczeństwa a systemem prawnym. Dzięki zasadom system prawny dostosowuje się do najważniejszych interesów i potrzeb jednostki i społeczeństwa, staje się z nimi zgodny. Zasady prawa dzielą się na te, które tkwią w prawie jako całości (ogólnoprawne), jego poszczególnych gałęziach (sektorowe) lub grupie branż powiązanych (międzysektorowe). Na przykład zasada indywidualizacji kary w prawie karnym należy do sektorowych, a zasada konkurencji w procesowym prawie cywilnym i karnym do międzysektorowych. Uczeni są niemal jednomyślni w ogólnej charakterystyce zasad prawnych, zauważając, że nie jest to wynik subiektywnej dyskrecji ustawodawców, ale obiektywnie immanentne cechy prawa. Jeśli jednak chodzi o ustalenie konkretnego wykazu ogólnych zasad prawnych, każdy autor ma tu swoje zdanie. Wyróżniają zasady legalności, sprawiedliwości, równości prawnej (powszechność osobowości prawnej), wolności społecznej, społecznej, obywatelskiej powinności (dyscypliny), prawdy obiektywnej, odpowiedzialności za winę W prawie ogólne zasady sprawiedliwości i wolności, ukształtowane w innych zasadach prawa: demokracja w stanowieniu i realizacji prawa, legalność, równość narodowa, humanizm, równość obywateli wobec prawa, wzajemna odpowiedzialność państwa i państwa indywidualny. Prawo rosyjskie charakteryzuje zasady demokracji, rządów prawa, federalizm w ustroju państwa i ustroju prawnego, równość prawna obywateli wobec prawa, pluralizm polityczny, ideologiczny i ekonomiczny, humanizm, nienaruszalność oraz niezbywalność praw człowieka, legalność, sprawiedliwość, odpowiedzialność za winę. Kolejną listę zasad prawnych zaproponował O.I. Cybulewskaja. Są to sprawiedliwość społeczna, równość obywateli, jedność praw i obowiązków, humanizm, połączenie perswazji i przymusu prawnego, demokracja. Wystarczą podane opinie, aby przekonać się o zasadniczych rozbieżnościach poglądów różnych naukowców. Co więcej, subiektywizm w rozwiązywaniu tego problemu wydaje się trudny do przezwyciężenia. To nie przypadek, że w niektórych podręcznikach kwestia zasad prawa w ogóle nie jest rozważana. A jednak jest jeszcze jeden autor, którego zdanie trzeba wziąć pod uwagę. To jest prawodawca. Zasady prawne są zapisane w Konstytucji Federacji Rosyjskiej. To prawda, że należy tu wziąć pod uwagę dwie kwestie: po pierwsze nie wszystkie zasady sformułowane w Konstytucji Rosji są zgodne z prawem (np. zasada podziału władzy), a po drugie Konstytucja Federacji Rosyjskiej nie zawiera pełnej wykaz ogólnych zasad prawnych, które mogą być zawarte w innych aktach normatywnych lub wywodzić się z ogólnego znaczenia prawa. Treść aktualnej Konstytucji Federacji Rosyjskiej pozwala na wyróżnienie następujących zasad prawa: demokracji, federalizmu, poszanowania praw i wolności człowieka, bezpośredniego skutku ogólnie uznanych zasad i norm prawa międzynarodowego, nadrzędności Konstytucji i prawa, równość, równość wszystkich form własności, sprawiedliwość. W sztuce. 6 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej mówi o możliwości zastosowania, w przypadku luk w ustawodawstwie, nie tylko ogólnych zasad i znaczenia ustawodawstwa cywilnego, ale także wymogów dobrej wiary, rozsądku i sprawiedliwości. Wymogi te mają ogólne znaczenie prawne, a zatem logiczne jest założenie, że wynikają z prawnych zasad dobrej wiary, racjonalności i sprawiedliwości. Wśród zasad niesformułowanych wprost w prawie są zasady odpowiedzialności za winę, nierozerwalny związek praw i obowiązków. Przyjrzyjmy się bardziej szczegółowo niektórym ogólnym zasadom prawnym. Szczególne znaczenie ma zasada sprawiedliwości. W największym stopniu wyraża ogólną społeczną istotę prawa, chęć znalezienia kompromisu między uczestnikami stosunków prawnych, między jednostką a społeczeństwem, obywatelem a państwem. Sprawiedliwość wymaga dopasowania działań do ich społecznych konsekwencji. Praca i jej wynagrodzenie, krzywda i odszkodowanie, przestępczość i kara muszą być proporcjonalne. Ustawy odzwierciedlają tę proporcjonalność, jeśli są zgodne z zasadą sprawiedliwości. Zasada poszanowania praw człowieka odzwierciedla fakt, że naturalne, wrodzone, niezbywalne prawa człowieka stanowią rdzeń systemu prawnego państwa. Zgodnie z art. 2 Konstytucji Federacji Rosyjskiej najwyższą wartością jest człowiek, jego prawa i wolności. Uznanie, przestrzeganie i ochrona praw i wolności człowieka i obywatela jest obowiązkiem państwa. W sztuce. 18 Konstytucji mówi: „Prawa i wolności człowieka i obywatela stosuje się bezpośrednio. Określają one znaczenie, treść i stosowanie ustaw, działalność władzy ustawodawczej i wykonawczej, samorządu terytorialnego oraz są wymierzane sprawiedliwości”. Zasada równości ustanawia równy status prawny wszystkich obywateli, tj. równe prawa konstytucyjne i tę samą osobowość prawną dla wszystkich. W części 2 art. 19 Konstytucji Federacji Rosyjskiej stanowi: „Państwo gwarantuje równość praw i wolności człowieka i obywatela, bez względu na płeć, rasę, narodowość, język, pochodzenie, status majątkowy i urzędowy, miejsce zamieszkania, stosunek do religii , przekonania, przynależność do stowarzyszeń publicznych, a także inne okoliczności.Zabronione jest jakiekolwiek ograniczanie praw obywateli ze względu na przynależność społeczną, rasową, narodową, językową lub wyznaniową.” Zgodnie z zasadą równości zapewnione są równe szanse obywatelom we wszystkich sferach ich życia. Stopień realizacji tych możliwości zależy od społecznej i prawnej aktywności samej osoby. Treść zasady legalności polega na tym, że zgodnie z art. 15 Konstytucji Federacji Rosyjskiej „Konstytucja Federacji Rosyjskiej ma najwyższą moc prawną, skutek bezpośredni i jest stosowana na całym terytorium Federacji Rosyjskiej. Ustawy i inne akty prawne przyjęte w Federacji Rosyjskiej nie mogą być sprzeczne z Konstytucją Federacji Rosyjskiej Władze państwowe, samorząd terytorialny, urzędnicy, obywatele i ich stowarzyszenia są zobowiązane do przestrzegania Konstytucji Federacji Rosyjskiej i ustaw. Zasada sprawiedliwości wyraża gwarancje ochrony praw podmiotowych w sądzie. W części 1 art. 46 Konstytucji Federacji Rosyjskiej jest napisane: „Każdemu gwarantuje się sądową ochronę jego praw i wolności”. W ciągu wielowiekowej historii rozwoju prawa stopniowo wykształciły się również zasady zawarte w formie prawa, które w naukach prawnych nazywane są aksjomatami prawnymi. Wśród nich są: - ustawa nie działa wstecz; - wszystko, co nie jest zabronione przez prawo, jest dozwolone; - nikt nie może być sędzią we własnej sprawie; Nie możesz zostać dwukrotnie skazany za to samo przestępstwo. Większość aksjomatów prawnych jest zapisana w prawie. 6. Wartość społeczna i funkcje prawa Wartości to określone społeczne definicje przedmiotów otaczającego świata, ujawniające ich pozytywne lub negatywne znaczenie dla osoby i społeczeństwa.Zrozumienie społecznej wartości prawa oznacza zrozumienie i ujawnienie jego pozytywnej roli dla jednostki i społeczeństwa. Społeczna wartość prawa jest wyrażona w następujący sposób. Po pierwsze, za pomocą prawa zapewniony jest powszechny, stabilny porządek w stosunkach społecznych. Po drugie, dzięki prawu pewność i dokładność osiąga się w samej treści stosunków społecznych. Regulacja prawna jest w stanie objąć społecznie użyteczne formy zachowań zgodnych z prawem, oddzielić je od arbitralności i braku wolności. Po trzecie, prawo przewiduje możliwość normalnego czynnego działania osoby, ponieważ zapobiega bezprawnej ingerencji w sferę jej zgodnej z prawem działalności za pomocą mechanizmów odpowiedzialności prawnej i innych środków przymusu. Po czwarte, prawo w cywilizowanym społeczeństwie zapewnia optymalną kombinację wolności i sprawiedliwości, kiedy, mówiąc w przenośni, zarówno wilki są karmione, jak i owce są bezpieczne. Po piąte, instytucje społeczeństwa obywatelskiego są uformowane na podstawie prawnej: gospodarka rynkowa, wielopartyjny system polityczny, demokratyczny system wyborczy, wolna „czwarta władza” (środki masowego przekazu) i rządy prawa. W Rosji nie ma ani społeczeństwa obywatelskiego, ani rządów prawa, a zatem prawo pod wieloma względami nie może przejawiać swoich walorów. Istota i społeczne znaczenie prawa przejawiają się w jego funkcjach. Odzwierciedlają one główne kierunki oddziaływania prawa na stosunki społeczne i zachowania ludzi, pozwalają na uogólniony opis „działania” norm prawnych. Przede wszystkim prawo oddziałuje na różne sfery społeczeństwa – ekonomię, politykę, stosunki duchowe, a więc pełni funkcje ogólnospołeczne – gospodarcze, polityczne i edukacyjne. Tu działa wspólnie z innymi instytucjami społecznymi, ale własnymi, specyficznymi środkami. Oprócz prawa socjalnego ma cel funkcjonalny. Wyraża się to w tym, że prawo pełni rolę regulatora stosunków społecznych. Ten główny funkcjonalny cel prawa przejawia się w szeregu bardziej szczegółowych funkcji. 1. Funkcja regulacyjno-statyczna, czyli funkcja utrwalania, stabilizowania stosunków społecznych, najdobitniej wyraża się w określaniu statusu społecznego różnych podmiotów: zabezpieczania podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela, kompetencji organów i urzędników, osobowość prawna osób fizycznych i prawnych. Ta funkcja w największym stopniu odzwierciedla charakter prawa: obywatele i organizacje otrzymują uprawnienia, w ramach których działają swobodnie, według własnego uznania. A im szersze te granice się rozszerzają, tym więcej wolnych ludzi jest w swoich działaniach. Funkcja regulacyjno-statyczna realizowana jest za pomocą włączania i zakazywania powstających na ich podstawie norm i stosunków prawnych o charakterze pasywnym. W takich sytuacjach same podmioty prawa z własnej inicjatywy wykazują aktywność prawną. 2. Za pomocą funkcji regulacyjno-dynamicznej prawo określa przyszłe zachowania ludzi. Ta funkcja jest realizowana za pomocą obowiązujących norm. Ustawodawstwo ustanawia więc obowiązek wypełniania obowiązków wojskowych, płacenia podatków, przestrzegania dyscypliny pracy, wypełniania zobowiązań wynikających z umowy itp. Funkcja regulacyjno-dynamiczna znajduje swoje przejawy w stosunkach prawnych typu aktywnego. 3. Funkcja ochronna odróżnia prawo od innych systemów regulacji społecznej, gdyż jest ono realizowane przez organy państwowe podejmujące indywidualne decyzje władzy, których wykonanie jest gwarantowane przymusem państwowym. Funkcja ochronna przyczynia się do rozwoju prawa jako regulatora stosunków społecznych o cechach cennych dla jednostki i społeczeństwa: stabilności, szczegółowej i jasnej regulacji, jasnych procedur. Funkcja ochronna jest realizowana poprzez zastosowanie specjalnych norm ochronnych, a także norm regulacyjnych działających w trybie ochronnym. To ostatnie ma miejsce w przypadku naruszenia praw podmiotowych i odwołania się do właściwych organów państwowych o ich ochronę (prawo roszczenia). 4. Funkcja wartościująca pozwala, by prawo stanowiło kryterium zasadności lub bezprawności czyichś decyzji i działań. Jeśli ktoś działa zgodnie z prawem, państwo i społeczeństwo nie powinny wysuwać przeciwko niemu roszczeń. Uznaje się, że osoba działa odpowiedzialnie. Ta pozytywna odpowiedzialność wyklucza negatywną odpowiedzialność prawną. W konsekwencji prawo zapewnia swobodę działania jego właścicielowi, a także będąc podstawą prawną decyzji (czynności), chroni osobę przed niekorzystnymi skutkami społecznymi ich przyjęcia (zlecenia). Szczególną rolę w realizacji funkcji ewaluacyjnej odgrywają normy ochronne i motywacyjne, które na ogół zawierają negatywną lub pozytywną ocenę pewnych możliwych działań. W procesie stosowania tych norm określa się normatywną ocenę czynu, ustala się indywidualny środek odpowiedzialności prawnej lub zachęty (np. ukaranie wyrokiem sądu, wydanie nakazu dekretem Prezydenta). Rozdział 17. Prawo w systemie regulacji społecznej” 1. Regulacje społeczne. Pojęcie, funkcje i rodzaje norm społecznych W najogólniejszym sensie regulacja społeczna jest rozumiana jako proces immanentny w społeczeństwie i określający porządek społeczny. W wyniku działania różnych czynników powstaje określony porządek społeczny. Wśród nich są następujące. 1. Tak zwane „spontaniczne” regulatory jako bezpośredni przejaw naturalnych praw przyrody i społeczeństwa. Czynniki spontanicznej regulacji mają charakter naturalny i można je wyrazić w postaci konkretnych zdarzeń o ogólnej skali społecznej, zjawisk ekonomicznych, zjawisk masowych zachowań itp. Są to na przykład wzrost średniej długości życia, masowe sezonowość choroby, procesy demograficzne, migracje ludności, oczekiwania inflacyjne itp. W dążeniu do porządku społeczeństwo i państwo starają się przejąć te czynniki pod kontrolę, ale nie zawsze jest to możliwe. Czasami ich wpływ w ogóle nie znajduje odzwierciedlenia w świadomości społecznej lub jest odzwierciedlany nieodpowiednio. 2. Normy społeczne jako regulatory związane z wolą i świadomością ludzi. 3. Akty regulacji indywidualnej, działające jako ukierunkowane, ukierunkowane oddziaływanie podmiotów na siebie. Czynniki te mogą odgrywać zarówno stabilizującą, jak i destabilizującą rolę w społeczeństwie. Prawdą jest, że w literaturze prawniczej powszechnie przyjmuje się, że stabilizację i usprawnienie stosunków społecznych zapewnia działanie norm społecznych i aktów indywidualnej regulacji, a działanie samorzutnych regulatorów działa jako czynnik destabilizujący. Jeśli jednak za podstawę oceny przyjąć kryterium zrównoważonego funkcjonowania społeczeństwa, to wszystkie czynniki regulacyjne mogą mieć zarówno pozytywny, jak i negatywny wpływ. Jednocześnie funkcjonalną charakterystykę stabilizacji, usprawnienia relacji społecznych należy przypisać przede wszystkim normom społecznym. Aby zrozumieć naturę norm, podstaw i zasad regulacji społecznej w społeczeństwie, konieczne jest rozróżnienie dwóch znaczeń terminu „norma”. Po pierwsze, norma to stan naturalny jakiegoś obiektu (procesu, związku, systemu itp.), ukonstytuowany przez jego naturę – norma naturalna. Po drugie, norma jest zasadą przewodnią, regułą postępowania związaną ze świadomością i wolą ludzi, powstającą w procesie rozwoju kulturowego i społecznej organizacji społeczeństwa – normą społeczną. Norm realnie funkcjonujących w życiu ludzi nie da się jednoznacznie przypisać normom naturalnym czy społecznym. Normy naturalne można więc przełożyć na system reguł technicznych (zasad pracy z przedmiotami technicznymi lub przyrodniczymi), stać się podstawą regulacji społecznej (np. normy mogą kształtować naturę przedmiotu, jego stan jakościowy. Zatem w zależności od stosunku normatywności naturalnej do regulacji społecznej można wyróżnić co najmniej cztery grupy regulatorów normatywnych funkcjonujących w społeczeństwie. 1. Normy naturalne, które istnieją w postaci sformułowanej wiedzy o normalnym, naturalnym stanie przedmiotu, zdeterminowanym jego naturą. Takie normy tworzy na przykład nauka. 2. Zasady pracy z obiektami technicznymi i przyrodniczymi opracowane na podstawie znajomości norm przyrodniczych. Takie zasady nazywane są normami technicznymi. 3. Zasady postępowania oparte na normach naturalnych lub powstających w związku z ich działaniem. Obejmuje to większość norm społecznych. 4. Zasady postępowania, których treść określa nie tyle naturalna normatywność, ile cele i zadania stojące przed społeczeństwem lub potrzeby jego określonej sfery. Oto niektóre prawne zasady proceduralne, rytuały itp. Przy omawianiu roli prawa w systemie społecznej regulacji normatywnej ważne są normy trzeciej i czwartej grupy, które w literaturze zwyczajowo kwalifikowane są jako normy społeczne. Nie tylko istnieją i działają w społeczeństwie, ale regulują stosunki społeczne, zachowanie ludzi, normalizują życie społeczeństwa. Normy społeczne mają następujące cechy: 1. Są to zasady ogólne. Z powyższego wynika, że normy społeczne ustanawiają reguły zachowania w społeczeństwie, to znaczy określają, jakie może lub powinno być zachowanie podmiotów z punktu widzenia interesów społeczeństwa. Jednocześnie normy społeczne funkcjonują nieprzerwanie w czasie, mają wielorakie działanie i są skierowane do nieokreślonego kręgu osób (nie mają konkretnego adresata). 2. Normy te powstają w związku z wolicjonalną, świadomą działalnością ludzi. Niektóre normy społeczne powstają w procesie ukierunkowanych działań, inne powstają w wielokrotnie powtarzanych aktach zachowania, nie są oddzielone od samego zachowania i działają jako jego próbki i stereotypy, inne powstają w postaci zasad, które są utrwalane publicznie świadomość itp. Innymi słowy, analizowane normy w różny sposób korelują z wolą i świadomością ludzi, ale zawsze powstają w związku z nimi. 3. Normy te regulują formy interakcji społecznych między ludźmi, tj. mają na celu regulację stosunków społecznych i zachowań w społeczeństwie. 4. Powstają w procesie rozwoju historycznego (jako jego czynnik i skutek) oraz funkcjonowania społeczeństwa. Normy społeczne, będąc elementem społeczeństwa, odzwierciedlają procesy jego rozwoju, wpływają na ich tempo i charakter, jednym słowem mają swoje miejsce w historii społeczeństwa, swój historyczny los. Ponadto stabilizują społeczeństwo, co oznacza, że są włączane w procesy jego funkcjonowania, są zarówno produktem, jak i regulatorem tych procesów. 5. Normy te odpowiadają rodzajowi kultury i naturze społecznej organizacji społeczeństwa. Według M. Webera to kultura pozwala ludziom nadawać sens światu, tworzyć podstawy do osądzania interakcji ludzi. Kultura wyraża się przede wszystkim w treści norm społecznych. Z tego punktu widzenia nietrudno zauważyć różnice w normach społecznych w społeczeństwach należących do różnych tradycji kulturowych, np. europejskiej i azjatyckiej. Można powiedzieć, że reprezentacja różnic kulturowych w normach jest nie mniej wyraźna niż w naukach religijnych i filozoficznych, systemach wartości itp. Istnieją jednak różnice w społecznej regulacji życia społeczeństw należących do tej samej tradycji kulturowej, chociaż nie tak fundamentalny, związany z jednostką historyczny los danego ludu. Charakter organizacji społeczeństwa w większym stopniu wpływa na znaczenie tego lub innego rodzaju norm w społeczeństwie, na powiązania norm w społecznym systemie normatywnym. Tak więc w społeczeństwach niezorganizowanych przez państwo dominują zwyczaje i tradycje, aw państwach moralność i prawo. Normy społeczne są więc ogólnymi regułami związanymi z wolą i świadomością ludzi do regulowania formy ich społecznego oddziaływania, które powstają w procesie historycznego rozwoju i funkcjonowania społeczeństwa, adekwatnie do rodzaju kultury i charakteru jej organizacji. Z powyższej definicji wynika, że w literaturze prawniczej normy społeczne traktowane są głównie jako regulatory stosunków społecznych. Ale ogólniej ich rola nie ogranicza się do tej funkcji. Na podstawie powyższego można wymienić co najmniej trzy funkcje norm społecznych. Regulacyjne. Normy te ustalają zasady zachowania w społeczeństwie, regulują interakcje społeczne. Regulując życie społeczeństwa, zapewniają stabilność jego funkcjonowania, utrzymanie procesów społecznych w wymaganym stanie i ład stosunków społecznych. Słowem, normy społeczne wspierają pewien systemowy charakter społeczeństwa, warunki jego istnienia jako jednego organizmu. Szacowany. Normy społeczne pełnią w praktyce publicznej funkcję kryteriów postaw wobec określonych działań, podstawę oceny społecznie znaczących zachowań określonych podmiotów (moralne – niemoralne, zgodne z prawem – niezgodne z prawem). Tłumaczenie. Można powiedzieć, że osiągnięcia ludzkości w organizacji życia społecznego, kultura relacji tworzonych przez pokolenia, doświadczenia (w tym negatywne) struktury społecznej są skoncentrowane w normach społecznych. W postaci norm społecznych to doświadczenie, kultura jest nie tylko utrwalana, ale także „przekazywana” w przyszłość, przekazywana kolejnym pokoleniom (poprzez edukację, wychowanie, oświecenie itp.). Analizowane normy mają różną treść w zależności od charakteru regulowanych przez nie relacji. Ponadto różne normy społeczne mogą powstawać na różne sposoby i na różnych podstawach. Niektóre normy, początkowo bezpośrednio włączone do działania, nie są odróżniane od zachowania i są jego elementem. Wzorce takich zachowań, które utrwaliły się w praktyce, zostały uświadomione i ocenione przez opinię publiczną, mogą zostać przekształcone w formułowane reguły lub mogą być utrwalane w postaci nawyków i stereotypów. Inne normy kształtują się na podstawie dominujących w świadomości społecznej wyobrażeń o podstawach i zasadach organizacji społecznej. Trzecie powstają jako najbardziej dogodne, optymalne reguły dla danego społeczeństwa (np. reguły proceduralne). Pod tym względem zarówno dla teorii, jak i praktyki klasyfikacja norm społecznych ma niemałe znaczenie. Możliwa jest klasyfikacja norm społecznych według różnych kryteriów, ale najczęstszym jest ich usystematyzowanie na podstawie zakresu i mechanizmu (cechy regulacyjne). W zależności od sfer działania rozróżnia się normy ekonomiczne, polityczne, religijne, środowiskowe itp. Granice między nimi wyznacza się w zależności od sfery społeczeństwa, w której działają, od charakteru stosunków społecznych, czyli podmiotu regulacji. Zgodnie z mechanizmem (cechy regulacyjne) zwyczajowo wyróżnia się moralność, prawo, zwyczaje i normy korporacyjne. Mówiąc o mechanizmie, specyfice regulacyjnej norm, posługują się następującymi głównymi kryteriami porównawczymi: - proces kształtowania norm; - formy fiksacji (istnienia); - charakter wpływu regulacji; - sposoby i metody świadczenia. Przy takim podejściu dosyć wyraźnie uwidacznia się specyfika norm. Osiąga się to poprzez systematyczne stosowanie kryteriów: niektóre normy mogą nie różnić się wystarczająco wyraźnie według jednego lub dwóch kryteriów, ale zawsze są one jednoznacznie oddzielone sumą wszystkich czterech cech. 2. Prawo w systemie norm społecznych” Prawo reguluje stosunki społeczne w interakcji z innymi normami, jako element systemu regulacji społecznej. W tym przypadku system jest uważany za interakcję typów norm społecznych zidentyfikowanych na podstawie ich specyfiki regulacyjnej. Takie podejście jest preferowane do celów badań prawnych i potrzeb praktyki prawniczej. Identyfikacja miejsca i roli norm prawnych w systemie społecznej regulacji normatywnej oznacza w tym przypadku korelację zidentyfikowanych na podstawie wskazanej podstawy norm prawnych i innych norm społecznych. Prawo i moralność. Będąc typami norm społecznych, prawo i moralność mają wspólne cechy, które są nieodłączne od wszystkich norm społecznych: ogólne zasady, które powstają w związku z wolą i świadomością ludzi, odpowiadające rodzajowi kultury i naturze organizacji społecznej itp. Jednak , zgodnie z wymienionymi kryteriami, zasadniczo się różnią . Normy prawne powstają w procesie praktyki prawnej (przede wszystkim sądowniczej) i legislacyjnej, funkcjonowania odpowiednich instytucji społeczeństwa i państwa. To właśnie w tych procesach idee prawa i reprezentacji prawnych, które dominują w społeczeństwie, przekładają się na formę reguł prawnych, norm ogólnego działania. Normy prawne mają więc charakter instytucjonalny, to znaczy są wyraźnie oddzielone od świadomości prawnej i funkcjonują w ramach instytucji społecznych. Moralność kształtuje się w duchowej sferze życia społeczeństwa, nie jest zinstytucjonalizowana, to znaczy nie jest związana ze strukturalną organizacją społeczeństwa i jest nierozerwalnie związana ze świadomością społeczną. Normy moralne opierają się na ideach dobra i zła, honoru, godności, przyzwoitości itp., które rozwijają się w umysłach społeczeństwa, które rozwija filozofia, religia, sztuka w procesie etycznego rozumienia świata. Rozważając formy ustalania norm prawnych i moralnych zwraca się uwagę na różne formy ich istnienia. Normy prawne jako instytucjonalne regulatory są zapisane w ściśle określonych formach dokumentacyjnych (rozporządzenia, orzeczenia sądowe, umowy regulacyjne itp.). Sposoby ich mocowania muszą spełniać ściśle określone wymagania w zakresie umiejscowienia i charakteru tekstów oraz ich atrybutów. Dość specyficzny jest również zakres podmiotowy, z którego składają się teksty prawne zawierające normy prawa (organy sądownicze, ciała ustawodawcze, podmioty stosunków umownych itp.). Oczywiście różnego rodzaju twierdzenia roszczące sobie status prawniczych mogą znaleźć się także w innych tekstach – filozoficznych, naukowych, literackich. Jednak niezależnie od ich znaczenia kulturowego i społecznego, wpływu na świadomość społeczną i innych czynników, nie mają one statusu prawnego. Normy moralne zawarte są w świadomości społecznej (masowej) i istnieją w postaci zasad, pojęć, idei, ocen itp. W związku z tym nie ma specjalnych wymagań co do ich formy, tekstów o moralności. Należy tu podkreślić, że takie teksty tworzone są właśnie „o” moralności i nie zawierają norm moralnych, gdyż te ostatnie ze swej natury mogą nie mieć utrwalenia tekstu, dokumentu. Regulacyjny wpływ prawa na stosunki społeczne realizowany jest poprzez specjalny mechanizm regulacji prawnej, który zapewnia przełożenie ogólnych zasad na określone prawa i obowiązki podmiotów. Te prawa i obowiązki są dość jasno określone w zakresie możliwych i właściwych działań, czyli konkretnych opcji zachowania podmiotów. Natomiast normy moralne wyrażają się w bezosobowym zobowiązaniu i działaniu poprzez kształtowanie wewnętrznych regulatorów osobowości: wartości, motywów, postaw itp. Innymi słowy, istotą działania norm moralnych jest kształtowanie ogólnych zasad, wewnętrznych przekonań i postawy itp.). Oznacza to, że regulacyjne oddziaływanie norm moralnych, w przeciwieństwie do norm prawnych, nie ma z góry ustalonych sposobów realizacji behawioralnej. Specyfikę sposobów i metod zapewniania norm prawnych tradycyjnie upatruje się w ich związku z przymusem państwowym, funkcjonowaniem specjalnych instytucji państwa i społeczeństwa. Jednocześnie przymus państwowy aktualizuje się zarówno jako rzeczywistość, czyli zastosowanie środków o charakterze władczym, jak i jako szansa, czyli groźba takiego zastosowania. Należy podkreślić, że przymus państwowy jest sposobem zapewnienia norm prawnych, a nie tylko arbitralnością władzy, gdyż jest wykonywany tylko przez podmioty szczególne i w ramach procedur ustanowionych przez prawo. Moralność nie ma takich specjalnych mechanizmów i procedur, ale jest dostarczana przez wpływ opinii publicznej, masowy przykład, prezentowany w postaci odpowiednich przekonań, wartości, pojęć sprawiedliwości, obowiązku, honoru, sumienia itp. Hegel uważał, że publiczność opinia zawiera zasadę sprawiedliwości „w postaci ludzkiego zdrowego rozsądku”. Interakcja prawa i moralności jest dość skomplikowana. Oczywiście we współczesnym cywilizowanym społeczeństwie prawo jest wspierane przez świadomość społeczną, przestrzeganie prawa jest jedną z jego wartości moralnych. Ponadto zwyczajowo mówi się o uniwersalnych wartościach ludzkich (życie, wolność, równość itp.), które są zarówno uświęcone jako zasady moralne, jak i przedstawione w międzynarodowych i krajowych aktach prawnych jako prawa człowieka. Można zatem argumentować, że wartości te są konstytutywne zarówno dla systemu moralnego, jak i prawnego, przynajmniej w krajach o europejskiej tradycji kulturowej. Jednocześnie pod względem treści normy moralne w społeczeństwie są dalekie od jednoznaczności. Wynika to z istnienia tzw. moralności grupowej, tj. systemu wartości moralnych i norm dowolnej grupy społecznej, warstwy itp., które mogą nie całkowicie pokrywać się z moralnością publiczną. Mówimy więc o antyspołecznej moralności kryminalnych warstw społeczeństwa, gdzie nie chodzi tylko o niemoralne, nielegalne zachowania określonych podmiotów, ale o moralność grupową szczególnego typu, która wchodzi w konflikt z moralnością publiczną. Bardziej złożony jest konflikt norm prawnych i moralnych w społeczeństwach znajdujących się w stanie zwiększonej dynamiki społecznej i przechodzących różnego rodzaju reformy. W tych przypadkach nieuniknione jest częściowe zniszczenie moralności publicznej i systemu prawnego społeczeństwa (w zależności od stopnia kardynalności przeprowadzanych reform), związane ze zmianą ich typu. Jednak przejście do nowej moralności odbywa się z reguły wolniej niż modernizacja instytucji prawnych i struktur prawnych. Innymi słowy, między normami prawnymi i moralnymi powstaje pewna „historyczna desynchronizacja”, która nieuchronnie prowadzi do ich kolizji. Co prawda w porównaniu z moralnością grup aspołecznych są one mniej głębokie, ale z drugiej strony są bardziej ambitne. Przykładem takiej kolizji jest obecna sytuacja z własnością prywatną w Rosji. Konsolidacja legislacyjna, tworzenie instytucji własności prywatnej i wszystko, co związane z istnieniem prawa prywatnego, nie jest w rzeczywistości akceptowane przez niektóre części społeczeństwa rosyjskiego, wychowane na wartościach moralności kolektywistycznej i nadal kierujące się jej priorytetami . Regulacyjna interakcja między prawem a moralnością jest dość wyraźnie odzwierciedlona w tekstach prawnych. Tak więc w legislacyjnych aktach normatywnych często stosuje się koncepcje wartościujące o charakterze moralnym (niewłaściwe zachowanie, cynizm, honor itp.). Wskazuje to, że z jednej strony normy moralne mogą służyć jako podstawa oceny prawnej, z drugiej strony naruszenie zasad moralnych współżycia społecznego jest w niektórych przypadkach wystarczające do wystąpienia skutków prawnych (sankcji). Możemy więc mówić o regulacyjnej interakcji moralności i prawa. Generalnie można przyjąć, że w procesie rozwoju społecznego istnieje tendencja do harmonizowania mechanizmów interakcji prawa i moralności, związanych przede wszystkim z naturą kultury i stopniem cywilizacyjnym poszczególnych społeczeństw. Prawo i zwyczajZwyczaje są ogólnymi regułami, które powstają w wyniku ciągłego odtwarzania określonych wzorców zachowań i aktywności, a ze względu na czas ich istnienia stały się nawykiem ludzi. Obyczaje opierają się na wzorcach określonego zachowania, praktycznej aktywności, dlatego trudno je oddzielić od samego zachowania i aktywności. Stąd wysoki poziom szczegółowości ich zaleceń, które w rzeczywistości są dość szczegółowym opisem samego zachowania. Wzorzec zachowania jako taki nie jest jeszcze regułą postępowania, ponieważ podmiot zawsze ma możliwość wyboru jednego z kilku podobnych wzorców zgodnie z jego zainteresowaniami, celami i zadaniami. W rzeczywistości zwyczaj można uznać za uformowany w normę społeczną, gdy ze względu na czas trwania określonego wzorca zachowania staje się stereotypem behawioralnym (nawykiem) ludzi, tradycją behawioralną społeczności, czyli normą zachowania . W społeczeństwie ciągłość praktyk behawioralnych i czynnościowych warunkuje istnienie wyjątkowej różnorodności obyczajów. Różne grupy etniczne, grupy społeczne, społeczności mają swoje zwyczaje. Również obyczaje różnią się w zależności od regionu, gdyż odzwierciedlają one całą oryginalność działań życiowych ludzi, zdeterminowaną specyfiką życia w różnych warunkach. W konsekwencji treścią zwyczaju jest sam wzorzec zachowania, a formą jego utrwalenia nawyk, tradycja behawioralna. Stąd specyfika oddziaływania regulacyjnego norm konwencjonalnych. W przeciwieństwie do prawa czy moralności nie implikują one koordynacji zachowania z określonymi wymaganiami, ale reprodukcję samego zachowania w jego ustalonych wariantach. Wreszcie, istnienie zwyczaju w postaci nawyku oznacza brak specjalnych mechanizmów jego realizacji, brak potrzeby pewnego przymusu, gdyż przestrzeganie nawyku zapewnia sam fakt jego istnienia, czyli oczywiście . Historycznie, zwyczaje należą do najwcześniejszych norm społecznych. W okresie powstawania pierwszych cywilizacji, powstawania państw starożytnych, zwyczaje zaczynają przywiązywać do zwyczajów obowiązkowe znaczenie. Ubrane w pisemną formę, w pewnym sensie usystematyzowane kodeksy obyczajowe podnoszone są do rangi praw państwowych (prawa Manu, prawa Hammurabiego itp.) i stają się pierwszymi źródłami prawa. Systemy normatywne współczesnych społeczeństw nie znają właściwie takiego przejścia obyczajów w normy prawne. Dziś z reguły mówią o interakcji prawa i obyczajów, którą uważa się głównie za „związek” norm prawnych z obyczajami istniejącymi w społeczeństwie. Ta „postawa” sprowadza się do trzech głównych opcji. 1. Normy prawne wspierają obyczaje użyteczne z punktu widzenia społeczeństwa i państwa, stwarzają warunki do ich realizacji. 2. Normy prawne mogą służyć wypieraniu obyczajów szkodliwych z punktu widzenia społeczeństwa. 3. Normy prawne są obojętne na obowiązujące zwyczaje. Większość tych obyczajów wiąże się głównie z relacjami międzyludzkimi, codziennym zachowaniem ludzi. Z interakcji prawa i zwyczaju należy odróżnić zwyczaj prawny jako źródło (formę) prawa, które zachowało pewne znaczenie w chwili obecnej. W interakcji prawa i zwyczaju sama norma zwyczajna nie ma znaczenia prawnego, ale istotne są działania podejmowane w ramach realizacji jej wymagań. W zwyczaju prawnym znaczenie prawne przypisuje się normie zwyczajowej poprzez jej odpowiednie upoważnienie. Innymi słowy, w tym przypadku zwyczaj uzyskuje status prawny bez jego tekstualnego sformułowania w dokumencie prawnym. Na przykład art. 134, 135 Kodeksu żeglugi handlowej, art. 5 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej, który sankcjonuje praktyki biznesowe. Regulacje prawne i korporacyjneNormy korporacyjne są zwykle rozumiane jako reguły postępowania tworzone w zorganizowanych społecznościach, obowiązujące jej członków i mające na celu zapewnienie organizacji i funkcjonowania tej społeczności. Najczęstszym przykładem norm korporacyjnych są normy organizacji publicznych (związków zawodowych, partii politycznych, różnego rodzaju klubów itp.). Standardy korporacyjne są dość specyficzne. Powstają więc w procesie organizacji i działania wspólnoty ludzi; aplikować do członków tej społeczności; są ustalone w odpowiednich dokumentach (karta, kodeks itp.); są zapewniane przez przewidziane środki organizacyjne. Pod względem formalnym normy korporacyjne są zbliżone do prawnych: są utrwalone tekstowo w odpowiednich dokumentach, przyjęte zgodnie z określoną procedurą i usystematyzowane. Na tym jednak podobieństwo faktycznie się kończy, ponieważ wymienione normy nie mają charakteru powszechnie obowiązującego prawa, nie są zapewniane przez przymus państwowy. Normy korporacyjne mają inny charakter niż prawo. Przedmiotem ich regulacji są stosunki nieuregulowane prawnie (ze względu na niemożność lub niestosowność takiej regulacji). „Należą” do jednostek strukturalnych społeczeństwa obywatelskiego i odzwierciedlają specyfikę tego ostatniego. W związku z powyższym istotne jest odróżnienie norm korporacyjnych od prawnych zawartych w lokalnych przepisach. Normy zawarte w przepisach lokalnych, choć obowiązują tylko w ramach określonej organizacji, są zgodne z prawem, gdyż rodzą prawa i obowiązki wynikające z mechanizmów prawnych. Innymi słowy, w przypadku ich naruszenia istnieje możliwość skontaktowania się z właściwymi organami ścigania. Tak więc w przypadku naruszenia postanowień dokumentów założycielskich spółki akcyjnej, na przykład procedury podziału zysku, zainteresowany podmiot może odwołać się od decyzji w sądzie. A podjęcie decyzji z naruszeniem statutu partii politycznej nie podlega zaskarżeniu do sądu. Działając więc w systemie społecznej regulacji normatywnej, normy prawne są tylko jednym z elementów tego systemu. W warunkach społeczeństwa prawnego, państwa demokratycznego harmonijne współdziałanie prawa z innymi normami społecznymi jest warunkiem koniecznym jego skuteczności. Rozdział 18. Regulacja prawna i jej mechanizm 1. Pojęcie regulacji prawnej Społeczeństwo ludzkie charakteryzuje się różnym stopniem organizacji, uporządkowania. Wynika to z konieczności pogodzenia potrzeb, interesów jednostki i wspólnoty ludzi (duże lub małe grupy społeczne). W celu osiągnięcia takiej koordynacji przeprowadzana jest regulacja społeczna, czyli ukierunkowany wpływ na zachowanie ludzi. Regulacja może być zarówno zewnętrzna wobec osoby (ktoś w jakiś sposób na nią wpływa), jak i wewnętrzna (samoregulacja). W ciągu swojego rozwoju społeczeństwo wykształciło różnorodny system środków i metod regulacji zachowań ludzi. Środki odpowiadają na pytanie, w jaki sposób regulowane jest zachowanie ludzi, a metody odpowiadają na pytanie, w jaki sposób przeprowadza się ten celowy wpływ. Środki regulacji społecznej obejmują przede wszystkim normy społeczne: prawne (prawne), moralne, korporacyjne, obyczajowe itp. Ale norma, choć główna, nie jest jedynym środkiem wpływania na zachowanie ludzi: środkami rozporządzeniami są także indywidualne recepty, zarządzenia wykonawcze, środki przymusu fizycznego, psychicznego, organizacyjnego itp. W systemie regulacji społecznej najważniejszą rolę odgrywa regulacja prawna, która w wąskim znaczeniu odnosi się do wpływu przepisów prawa (systemu norm prawnych), innych szczególnych środków prawnych na zachowania ludzi i stosunki społeczne w celu usprawnić i stopniowo je rozwijać. Prawnik musi rozumieć regulację prawną jako wszechstronny wpływ na stosunki społeczne wszystkich zjawisk prawnych, w tym idei prawnych, zasad życia prawnego społeczeństwa, które nie są ucieleśnione w formach prawnych (ustawy, rozporządzenia, decyzje sądownictwa itp.). Aby jednak rozwiązywać swoje zadania zawodowe, prawnik musi przede wszystkim zrozumieć rolę i znaczenie regulacji prawnej jako zbioru środków i sposobów wdrażania prawa pozytywnego. Prawo pozytywne posiada właściwości i mechanizmy zapewniające jego realizację w życiu społeczeństwa. Normatywność, obligatoryjność, pewność formalna, bezpieczeństwo z mocą przymusu państwowo-prawnego pozwalają przenieść normy prawne ze sfery należnej ze sfery bytu do codziennego, praktycznego życia człowieka i społeczeństwa. Badanie zjawisk prawnych, z uwzględnieniem zadań praktycznych, ma na celu przygotowanie przyszłych prawników do zrozumienia regulacyjnej roli prawa i innych regulacji, indywidualnych decyzji i innych środków prawnych w ich relacji i interakcji. Na podstawie tych problemów możemy sformułować następującą definicję. Regulacja prawna to celowe oddziaływanie na zachowania ludzi i stosunki społeczne za pomocą środków prawnych (prawnych). Z definicji wynika, że tylko taki wpływ można nazwać regulacją, w której wyznacza się wystarczająco jasno określone cele. Na przykład w celu usprawnienia użytkowania ziemi, zapewnienia jej bezpieczeństwa i poprawy efektywności użytkowania ziemi wydawane jest prawo o gruntach. A oddziaływanie norm prawa gruntowego, w wyniku których realizowane są wyznaczone cele, można nazwać regulacją prawną. Jeżeli pod wpływem aktu ustawodawczego lub jego norm wystąpią konsekwencje nieprzewidziane przez prawo, a w niektórych sytuacjach sprzeczne z celami ustawodawcy, to takiego wpływu nie można uznać za regulację prawną. Tak więc pod wpływem ustawodawstwa ziemskiego wzrosły ceny działek, wzrosła liczba transakcji gruntami o charakterze spekulacyjnym, dokonywanych w celu zarobkowego, nieprodukcyjnego użytkowania gruntów. Negatywnego wpływu ustawy o ziemi na stosunki społeczne nie można nazwać regulacją prawną, ponieważ nie leżało to w celach ustawodawcy i nie odpowiada celom prawa – usprawnieniu życia społeczeństwa, zapewnieniu sprawiedliwego, rozsądne wykorzystanie takiej wartości, jaką jest grunt. Za regulację prawną nie można uznać oddziaływania dokonanego za pomocą środków pozaprawnych. Zatem wpływ na świadomość i zachowanie ludzi za pośrednictwem mediów, poprzez propagandę, agitację, edukację i szkolenia moralne i prawne nie może być przypisany regulacji prawnej jako szczególnej legalnej działalności organizacyjnej. Oczywiście w prawdziwym życiu duchowe, ideologiczne, psychologiczne oddziaływanie prawa jest ze sobą powiązane, połączone ze szczególnymi prawnymi regulacjami prawnymi. Oddziaływanie na stosunki społeczne, na zachowanie ludzi za pomocą specjalnych środków i metod prawnych ma z kolei wpływ na duchowe, moralne, ideologiczne aspekty życia ludzkiego. Identyfikacja regulacji prawnej jako działalności celowej, produktywnej, normatywnej i organizacyjnej za pomocą określonych środków i metod prawnych ma sens z punktu widzenia szkolenia prawników. Pozwoli przyszłym prawnikom na szczegółowe zapoznanie się z narzędziami ich działalności zawodowej. 2. Przedmiot regulacji prawnej Prawo nie powinno i nie może regulować wszystkich stosunków społecznych, wszelkich więzi społecznych członków społeczeństwa. Dlatego na każdym konkretnym historycznym etapie rozwoju społecznego należy dokładnie określić zakres regulacji prawnych. W warunkach zawężenia zakresu regulacji prawnej, niewykorzystania możliwości prawa do usprawnienia stosunków społecznych, w społeczeństwie pojawia się groźba arbitralności, chaosu, nieprzewidywalności w tych obszarach stosunków międzyludzkich, które mogą i powinny pomoc prawa. A gdy niesłusznie rozszerza się zakres regulacji prawnej, zwłaszcza ze względu na scentralizowany wpływ władzy państwowej, powstają warunki do umacniania się reżimów totalitarnych, regulacji zachowań ludzi, prowadzącej do bierności społecznej, braku inicjatywy wśród członków społeczeństwa. Zakres regulacji prawnej powinien obejmować te relacje, które posiadają następujące cechy. Po pierwsze, są to relacje, w których odbijają się zarówno indywidualne interesy członków społeczeństwa, jak i ogólne interesy społeczne. Po drugie, w tych stosunkach realizują się wzajemne interesy ich uczestników, z których każdy zmierza do jakiegoś naruszenia swoich interesów w celu zaspokojenia interesów drugiego. Po trzecie, relacje te budowane są na podstawie zgody na przestrzeganie określonych reguł, uznania wiążącego charakteru tych reguł. Po czwarte, relacje te wymagają przestrzegania reguł, których wiążący charakter jest poparty wystarczająco skuteczną siłą. Historia życia prawnego społeczeństwa wykazała, że sfera regulacji prawnej obejmuje trzy grupy stosunków społecznych, które spełniają wymienione kryteria. Pierwsza grupa to relacje ludzi w wymianie wartości (zarówno materialnych, jak i niematerialnych). Tutaj najdobitniej manifestuje się możliwość i konieczność prawnego uregulowania stosunków majątkowych, gdyż zarówno całe społeczeństwo, jak i każdy z osobna zainteresowany jest obustronnie akceptowalną wymianą majątkową. Relacje te budowane są w oparciu o ogólnie uznane zasady (np. uznawanie wyrażania wartości majątku w kategoriach pieniężnych); obowiązkowe uznanie reguł zapewnia skuteczna siła specjalnego aparatu przymusu prawnego. Drugą grupę tworzą relacje dotyczące władczego zarządzania społeczeństwem. Zarówno człowiek, jak i społeczeństwo są zainteresowane zarządzaniem procesami społecznymi. Zarządzanie odbywa się w celu zaspokojenia zarówno indywidualnych, jak i ogólnych interesów społecznych i musi być realizowane według ścisłych reguł, zapewnionych przez siłę przymusu. Oczywiście sfera regulacji prawnych obejmuje państwowe zarządzanie procesami społecznymi. Trzecia grupa obejmuje relacje mające na celu zapewnienie rządów prawa, które mają na celu zapewnienie normalnego przebiegu procesów wymiany wartości i procesów zarządzania w społeczeństwie. Są to relacje wynikające z naruszenia zasad rządzących zachowaniem ludzi w dwóch wskazanych obszarach. Public relations wchodzące w skład tych grup będzie przedmiotem regulacji prawnej. Są to relacje społeczne, które ze swej natury mogą podlegać wpływom regulacyjnym i organizacyjnym oraz w określonych warunkach historycznych wymagają regulacji prawnej. Charakter i treść stosunków społecznych będących przedmiotem regulacji prawnej zależą od cech, charakteru, metod i środków regulacji prawnej. Jest rzeczą oczywistą, że stosunki dotyczące ekwiwalentnej wymiany wartości, na przykład stosunki majątkowe, wymagają innych środków i metod prawnych regulacji niż te, które stosuje się do regulowania stosunków zarządczych. Charakter, rodzaj stosunków społecznych składających się na przedmiot regulacji prawnej determinuje stopień intensywności regulacji prawnej, tj. szerokość objęcia oddziaływaniem prawnym, stopień obowiązujących przepisów prawnych, formy i metody egzekucji prawnej, stopień szczegółowości recept, napięcia prawnego wpływu na stosunki społeczne. 3. Metody, sposoby, rodzaje regulacji prawnych. Reżimy prawne Różnorodność stosunków społecznych objętych zakresem regulacji prawnej powoduje różnice w sposobach i środkach prawnego oddziaływania. Porównanie public relations przyporządkowanych do 2 grup dość wyraźnie świadczy o rozróżnieniu relacji między pierwszą a relacjami drugiej i trzeciej grupy. Jeśli do pierwszej grupy należą relacje między równorzędnymi właścicielami (właścicielami) wartości, np. między sprzedającym a kupującym w umowie sprzedaży, to do drugiej i trzeciej grupy należą relacje między rządzącym a podmiotem. Jest to również typowe dla stosunków zarządczych, np. między organem państwowym a podległym mu funkcjonariuszem, oraz dla stosunków ochronnych, egzekucyjnych, w szczególności między sądem a sprawcą pociągnięcia do odpowiedzialności prawnej. W zależności od tych różnic w teorii regulacji prawnej zwyczajowo wyróżnia się dwie metody oddziaływania prawnego. Metoda regulacji zdecentralizowanej opiera się na koordynacji celów i interesów stron w public relations i służy do regulowania relacji podmiotów społeczeństwa obywatelskiego, które przede wszystkim zaspokajają ich interesy prywatne, tj. w zakresie branż prawa prywatnego. Metoda scentralizowanej, imperatywnej regulacji opiera się na relacji podporządkowania między uczestnikami relacji publicznej. Za jego pomocą reguluje się relacje, w których z reguły nadrzędny jest ogólny interes społeczny. W społeczeństwie zorganizowanym przez państwo ogólne interesy społeczne wyraża przede wszystkim państwo, które sprawuje scentralizowane zarządzanie procesami społecznymi, obdarzone potężnymi, powszechnie znaczącymi uprawnieniami. Dlatego też w gałęziach prawa publicznego (konstytucyjnego, administracyjnego, karnego) stosowane są scentralizowane, imperatywne metody. Sposoby regulacji prawnej determinowane są charakterem utrwalonych w praworządności nakazów, sposobów wpływania na zachowania ludzi. W teorii prawa zwyczajowo wyróżnia się trzy główne sposoby regulacji prawnej. Pierwszy sposób to nadanie uczestnikowi stosunków prawnych praw podmiotowych (upoważnienia). Wyraża się to w delegowaniu zestawu uprawnień osobie upoważnionej do wykonywania określonych czynności (na przykład właściciel może posiadać, używać i rozporządzać swoją rzeczą). Drugi sposób to zobowiązanie jako polecenie wykonania pewnych czynności (np. właściciel budynku mieszkalnego jest zobowiązany do płacenia podatków). Trzeci sposób to zakaz, czyli nałożenie obowiązku powstrzymania się od określonych działań (np. pracodawcy nie wolno angażować nieletnich w pracę w godzinach nadliczbowych). Druga i trzecia metoda mają pewne podobieństwo – obie polegają na przypisywaniu obowiązków, ale jeśli w jednym przypadku obowiązki są pozytywne, aktywne, to w drugim są bierne. Wszystkie trzy drogi są z góry określone przez funkcje prawa. Jako dodatkowe sposoby oddziaływania prawnego można wymienić stosowanie środków przymusu (np. nałożenie odpowiedzialności prawnej za popełnione przestępstwo). Jest to metoda dodatkowa, po pierwsze dlatego, że jest rodzajem zobowiązania (odpowiedzialność prawną można uznać za zobowiązanie do znoszenia pozbawienia, zemsty, kary), a po drugie, metoda ta zapewnia właściwą realizację przyznanych praw, spełnienie przypisane obowiązki, przestrzeganie ustalonych ograniczeń. Dodatkowe metody obejmują prewencyjne (prewencyjne) oddziaływanie norm przewidujących możliwość zastosowania przymusu prawnego. W szczególności normy Kodeksu karnego działają prewencyjnie na osoby skłonne do popełniania przestępstw. Obejmuje to również stymulujący wpływ rządów prawa. W ten sposób normy motywacyjne wpływają, tj. normy, które zachęcają do czynnego zachowania zgodnego z prawem (do działalności wynalazczej, racjonalizacyjnej). Z metodami regulacji prawnej (zarówno podstawowej, jak i dodatkowej) oddziałują na siebie pozaprawne sposoby wpływania na świadomość, wolę, a co za tym idzie na zachowanie ludzi w społeczeństwie. Wpływ informacyjny mają np. przepisy prawa, akty prawne (normatywne i indywidualne), inne zjawiska prawne. Z ich pomocą zwraca się uwagę ludzi na informacje, które mogą wykorzystać na swoją korzyść. Informują ludzi o tym, co jest możliwe i należne w życiu publicznym, o konsekwencjach prawnie istotnego zachowania oraz umożliwiają przewidywanie konsekwencji własnego zachowania oraz zachowań innych osób w tych dziedzinach życia, które podlegają regulacji prawnej. W literaturze i praktyce istnieją dwie formuły prawne, na podstawie których wyróżnia się dwa rodzaje regulacji prawnych. Pierwsza formuła: wszystko jest dozwolone, z wyjątkiem tego, co jest wyraźnie zabronione w prawie. Na tej formule zbudowany jest ogólnie dopuszczalny rodzaj regulacji prawnej. Według tego typu w stosunkach regulowanych prawem ustanawiane są ściśle i jasno sformułowane zakazy. Z reguły zakres tych zakazów jest niewielki, a zakres uprawnień nie jest określony: wszystko, co nie jest zabronione. Na przykład prawo zezwala członkom społeczeństwa na wszelkie sposoby pomnażania bogactwa materialnego, z wyjątkiem tych wyraźnie zakazanych przez prawo. Tego typu regulacja prawna sprzyja (a przynajmniej nie zapobiega) przejawom inicjatywy, aktywności, samodzielności w rozwiązywaniu problemów życiowych. Jest to typowe dla stosunków regulowanych przez gałęzie prawa cywilnego. Inaczej brzmi druga formuła regulacji prawnej: wszystko jest zabronione, z wyjątkiem tego, co jest wyraźnie dozwolone. Powyższe oznacza, że uczestnik stosunków prawnych tego typu może dokonywać wyłącznie czynności wyraźnie dozwolonych przez prawo, a wszelkie inne czynności są zabronione. Ten rodzaj regulacji prawnej nazywa się permisywnym. Jest to nierozerwalnie związane z tymi gałęziami prawa, które są związane np. z administracją publiczną (prawo administracyjne). Tutaj ustawa określa precyzyjny, ściśle ograniczony zakres uprawnień; wszystko, co wykracza poza kompetencje podmiotu rządzącego, jest surowo zabronione. Oczywiście nie ma gałęzi prawa zbudowanych tylko na jednym rodzaju regulacji prawnej. Tak więc w prawie cywilnym „przeplatają się” elementy typu permisywnego, aw prawie administracyjnym można znaleźć normy regulujące stosunki zarządzania według typu generalnie permisywnego. Jednocześnie dość oczywiste jest, że powszechnie dopuszczalny rodzaj regulacji prawnej wiąże się z uświęceniem prawa wolności społecznej, z prawem człowieka do wyboru środków i metod osiągania wyznaczonych celów. Permisywny typ regulacji prawnej wynika z potrzeby wysokiego i ścisłego uporządkowania stosunków społecznych, konsekwentnej realizacji zasad legalności. Permisywny typ regulacji prawnej jest jedynym w stosowaniu środków odpowiedzialności prawnej i szeregu innych środków przymusu państwowego. W teorii prawa termin „reżim prawny” wchodzi do użytku naukowego i praktycznego. Termin ten oznacza specyfikę regulacji prawnej pewnej sfery stosunków społecznych za pomocą różnych środków i metod prawnych. Z reguły różne sfery public relations wymagają odmiennej kombinacji sposobów, metod, rodzajów regulacji prawnych. Specyfikę reżimów prawnych obserwuje się zarówno w ramach każdej branży, jak i całego systemu prawnego. Reżim prawny może obejmować wszystkie metody, metody, rodzaje, ale w różnych kombinacjach, z dominującą rolą jednych i wspierającą rolą innych. Tym samym w gałęzi prawa administracyjnego reżim prawny regulujący stosunki kierownicze w wojsku, instytucjach i organizacjach paramilitarnych znacznie różni się od prawnego uregulowania stosunków kierowniczych w administracji publicznej szkolnictwa wyższego. Jeżeli w dziedzinie działalności organizacji paramilitarnych dominuje metoda scentralizowana, imperatywna, dominuje metoda przydziału obowiązków, a dominuje typ permisywny, to w dziedzinie administracji publicznej szkolnictwa wyższego w nowoczesnych warunkach istotną rolę odgrywa przypisane metodzie zdecentralizowanej, szerokie nadawanie uprawnień instytucjom szkolnictwa wyższego z powszechnym wprowadzeniem typu ogólnie dopuszczalnego. Różnica w reżimach prawnych branż związanych z prawem publicznym i prywatnym jest dość oczywista. Kwestia metod, metod, rodzajów, reżimów regulacji prawnej ma obok teoretycznego, ogromnego znaczenia praktycznego. Wybór takiej czy innej formy regulacji prawnej zależy od treści uregulowanych stosunków, a także od szeregu innych warunków, które łącznie wymagają od ustawodawcy wyboru dla tych stosunków właśnie takiego, a nie innego sposobu ich prawnego konstrukcja, aby regulacja prawna była jak najbardziej efektywna, celowa, przyczyniająca się do postępu, urzeczywistniania humanistycznych ideałów społeczeństwa prawniczego. Rosyjski prawnik E.N. Trubieckoj pisał, że przy tworzeniu i rozwijaniu prawa należy wziąć pod uwagę dwa czynniki; z jednej strony zostaną wybrane historyczne doświadczenia życia prawnego społeczeństwa, az drugiej strony idee rozsądnego oddziaływania na procesy społeczne, a następnie wybrane zostaną najskuteczniejsze metody, metody, rodzaje, reżimy regulacji prawnej. Zarysowane zróżnicowanie działalności prawniczej na prawo publiczne i prawo prywatne, a co za tym idzie pewne kierunki kształcenia zawodowego, kształcenia i szkolenia prawniczego, wiąże się z metodami, metodami, rodzajami regulacji prawnych. Dla prawników o orientacji publicznoprawnej co do zasady, w ich zawodowym sensie sprawiedliwości, ogólne interesy społeczne przeważają nad prywatnymi, osobistymi interesami. Ich działania mają na celu podporządkowanie interesów prywatnych i grupowych interesowi narodowemu i ogólnemu porządkowi społecznemu. Prawnicy prawa prywatnego myślą i działają w interesie suwerennej jednostki, a swój cel zawodowy widzą w ochronie wolności człowieka przed ingerencją władz państwowych i innych. To zróżnicowanie działalności prawniczej powinno być brane pod uwagę już w przygotowaniu przyszłych prawników. 4. Etapy regulacji prawnych Regulacja prawna to proces, który trwa w czasie. Zakłada aktywną aktywność ludzi, ich zbiorowości, zarówno w procesie tworzenia prawa, jak i w trakcie jego wdrażania. Proces oddziaływania prawa na zachowania ludzi i stosunki społeczne rozpoczyna się od uświadomienia sobie potrzeby i możliwości uregulowania niektórych sytuacji życiowych za pomocą prawa. W niektórych sytuacjach ludzie postępują słusznie nawet w przypadku braku lub sprzeczności z obowiązującymi przepisami prawa. Na przykład w warunkach „towarowego” głodu, braku pewnych towarów, ludzie dokonują transakcji kupna i sprzedaży nie zgodnie z prawem, ale według tradycyjnych zasad, które przewidują prawo sprzedającego i kupującego do ustalenia ceny samych towarów. W warunkach totalitarnego reżimu politycznego ludzie, mimo groźby sankcji prawnych wobec nich, korzystali ze swojego naturalnego prawa do wolności myśli i wypowiedzi. Te i inne przykłady świadczą o regulacyjnej roli prawa zanim zostanie ono utrwalone w postaci formalnie określonych norm akceptowanych i gwarantowanych przez władze państwowe. Regulacyjne oddziaływanie prawa najwyraźniej i najskuteczniej rozpoczyna się wraz z publikacją aktów normatywnych przez organy stanowiące prawo państwa. Ugruntowanie w prawie, nadanie ścisłych form prawnych przepisom prawa jest pierwszym etapem regulacji prawnej, kiedy powstaje jej podstawa normatywna. Na tym etapie normy wprowadzone do porządku prawnego regulują i kierują zachowaniem uczestników życia publicznego poprzez ustalenie ich statusu prawnego. Dla podmiotu prawa (osoby fizycznej lub organizacji) zarysowuje się zakres możliwych praw i obowiązków. Status prawny obywatela określa przede wszystkim ustawodawstwo konstytucyjne, a także inne regulacyjne akty prawne. W statusie prawnym organizacji pośredniczą regulacje określające ich kompetencje, tj. zakres praw i obowiązków. Na przykład art. 152 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej przyznaje obywatelowi lub organizacji prawo żądania przed sądem odrzucenia informacji dyskredytujących jego honor, godność lub reputację biznesową. Norma ta ustanawia możliwość każdego członka społeczeństwa ubiegania się o ochronę swojego honoru, godności, reputacji w sądzie. W pierwszym etapie przeprowadzany jest ogólny, niespersonalizowany, niezindywidualizowany wpływ prawa. Normy prawa kierują uczestnikami życia prawnego do osiągania ich celów, ostrzegają przed możliwością zarówno pozytywnych, jak i negatywnych konsekwencji zachowań ludzi w zakresie regulacji prawnych. W normach prawnych przewiduje się niejako przeszkody w zaspokojeniu interesów prawnych członków społeczeństwa i wskazuje się możliwe prawne sposoby ich przezwyciężenia. Ponadto w pierwszym etapie realizowane są informacyjne możliwości prawa, istnieje aktywny wpływ na świadomość, wolę, a tym samym na aktywne zachowania ludzi w zakresie regulacji prawnych. Na drugim etapie regulacji prawnej następuje indywidualizacja i konkretyzacja praw i obowiązków. Po zaistnieniu określonych normami okoliczności, zwanych faktami prawnymi, powstają zindywidualizowane relacje, których uczestnicy mają określone prawa i obowiązki. Tu uczestnicy życia prawnego „obdarzeni” są sposobami postępowania wynikającymi z norm prawa i uwarunkowań konkretnej sytuacji prawnej, tj. ich prawa i obowiązki są zindywidualizowane. Na tym drugim etapie, zgodnie z art. 152 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej, szczególne prawo do zwrócenia się do sądu, a organ sądowy ma obowiązek przyjęcia pozwu do rozpatrzenia. Drugi etap to etap czynnej pracy elementu regulacji prawnej, zwanego stosunkiem prawnym. Trzeci etap regulacji prawnej charakteryzuje realizacja, realizacja tych praw i obowiązków określonych podmiotów, które mają one w określonej sytuacji prawnej (w określonym stosunku prawnym). Tym samym cel prawnej ochrony honoru i godności, reputacji biznesowej obywatela lub organizacji zostanie osiągnięty, gdy np. zdyskredytowanie informacji publikowanych w mediach zostanie obalone orzeczeniem sądu, a pokrzywdzony otrzyma zadośćuczynienie za uszczerbek moralny i inne straty. Etap realizacji praw i obowiązków może trwać długo, np. w długotrwałych stosunkach prawnych (stan małżeństwa i rodziny, stosunki pracy), na tym etapie naruszone prawa i interesy podmiotów podlegają ochronie, usuwane są przeszkody w ich osiągnięciu, tj. egzekwowanie prawa, egzekwowanie funkcji prawa. W literaturze naukowej etapy regulacji prawnej można wyróżnić także na innych niż nasza podstawa. 5. Mechanizm regulacji prawnej Po udzieleniu odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób prawo reguluje stosunki społeczne, logiczne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania, w jaki sposób prawo wpływa na stosunki społeczne, jaki jest mechanizm oddziaływania prawnego. W teorii prawa mechanizm regulacji prawnej nazywany jest systemem środków prawnych, za pomocą których dokonywana jest regulacja prawna. Koncepcja mechanizmu regulacji prawnej umożliwia zebranie i usystematyzowanie prawnych środków wpływu prawnego na stosunki społeczne, określenie miejsca i roli danego środka prawnego w życiu prawnym społeczeństwa. Do elementów, elementów składowych mechanizmu regulacji prawnej należą: normy prawne, akty normatywne, akty urzędowej wykładni, fakty prawne, stosunki prawne, akty realizacji prawa, akty egzekucyjne, świadomość prawna, reżim prawny. Każdy z tych elementów spełnia swoje funkcje regulacyjne, na swój sposób wpływa na zachowania ludzi i relacje społeczne. Normy prawa pełnią rolę przepisu i wzorca, wzoru postępowania w stosunkach prawnych. Służą jako wstępna, podstawa regulacji prawnej, wskazują co jest dozwolone, a co jest dozwolone, jakie są konsekwencje zastosowania się lub naruszenia zapisanych w nich instrukcji. Praworządność jest podstawą całego mechanizmu regulacji prawnej. Wszystkie pozostałe jej elementy przewidziane przepisami prawa mają charakter subnormatywny. Akt prawny normatywny, jako dokument zawierający zasady prawa, wpływa na zachowanie ludzi, ustanawiając reżim prawny regulujący taki czy inny rodzaj stosunków społecznych. Na przykład kodeks cywilny określa reżim regulujący stosunki dotyczące korzystania z dóbr materialnych (majątku), ustalania statusu prawnego uczestników stosunków cywilnoprawnych. Akty oficjalnej interpretacji - dokumenty wydawane przez specjalnie upoważnione organy (na przykład plenum Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej) i mające na celu wyjaśnienie znaczenia norm prawnych. Fakty prawne – sytuacje życiowe przewidziane prawem, fakty z życia codziennego, pociągające za sobą skutki prawne: powstanie, zmiana i rozwiązanie stosunków prawnych. Stosunki prawne są środkiem przełożenia ogólnych wzorców zachowań określonych w przepisach prawa na konkretne i zindywidualizowane akty zachowań członków społeczeństwa (podmiotów prawa). Poprzez stosunki prawne dokonuje się urzeczywistnianie prawa, jest to główny sposób przełożenia przepisów norm prawnych na akty ludzkiego postępowania. Aktami realizacji prawa są działania podmiotów prawa, uczestników życia prawnego, mające na celu realizację postanowień przepisów prawa. W takich działaniach (w wielu przypadkach związanych z dokumentami prawnymi, np. umowami) faktycznie wdrażane są środki możliwego lub właściwego zachowania wyrażonego w prawach i obowiązkach. Akty stosowania prawa to zindywidualizowane autorytatywne zarządzenia mające na celu uregulowanie stosunków społecznych. Są to akty (zarówno czynności, jak i dokumenty) zindywidualizowanej regulacji prawnej. Najbardziej uderzającym przykładem aktu stosowania prawa jest orzeczenie sądu w konkretnej sprawie sądowej. Świadomość prawna i reżim legalności działają jako swoiste elementy mechanizmu regulacji prawnej. Specyfika tych elementów polega na ich niematerialności. Ale niematerialność nie przeszkadza im w wywieraniu skutecznego wpływu na cały proces regulacji prawnej. Skuteczność wszystkich elementów mechanizmu regulacji prawnej zależy od poziomu świadomości prawnej i realiów reżimu legalności. Elementy mechanizmu regulacji prawnej wpływają na stosunki społeczne nie tylko specyficznie prawnie. Na przykład normy prawne, akty prawne, orzeczenia sądowe mają wpływ informacyjny, psychologiczny, ideologiczny na zachowanie ludzi i stosunki społeczne. Pod ich wpływem kształtują się postawy psychologiczne i motywy postępowania ludzi. W rzeczywistości szczególne środki prawne i metody wpływania na zachowanie ludzi łączy się w różnych kombinacjach z pozaprawnymi. Szczegółowe badanie problematyki mechanizmu działania prawa jest charakterystyczne dla instrumentalnego kierunku orzecznictwa, w którym prawo jest postrzegane jako narzędzie rozwiązywania indywidualnych i grupowych problemów społecznych. Analizując różnorodne formy prawne i środki wpływania na zachowania ludzi i stosunki społeczne, można dowiedzieć się, które z nich są najbardziej optymalne, efektywne w danych warunkach, jakie efekty można osiągnąć za pomocą określonych środków prawnych w dowolnej kombinacji. Badanie mechanizmu regulacji prawnej „uzbraja” ustawodawcę w „zestaw” narzędzi – optymalnych środków prawnych i mechanizmów prawnych – dla skutecznego rozwiązywania problemów stojących przed tym etapem rozwoju społeczeństwa. Znajomość mechanizmu regulacji prawnej wraz ze wszystkimi jego elementami pozwala na kompetentne przeprowadzanie czynności prawnych organów ścigania. Rozdział 19 1. Pojęcie normy prawnej, jej cechy We współczesnej literaturze prawniczej przez praworządność rozumie się ogólnie obowiązującą, formalnie określoną zasadę postępowania, ustanowioną i zapewnioną przez społeczeństwo i państwo, utrwaloną i ogłoszoną w oficjalnych aktach, mającą na celu uregulowanie stosunków społecznych poprzez określenie praw i obowiązków ich Uczestnicy. Można wyróżnić następujące zasadnicze cechy norm prawnych. 1. Praworządność jest miarą wolności wypowiedzi i zachowania osoby. Zrozumienie i przyswojenie tego momentu przez konkretną jednostkę zależy zarówno od czynników wewnętrznych (stan jej umysłu, typ charakteru, poziom kultury), jak i od okoliczności zewnętrznych (stopień uporządkowania relacji społecznych, nadanie normie autorytetu , siła). Największą skuteczność we wdrażaniu normy prawnej osiąga się, gdy cele jednostki i społeczeństwa są zbieżne, połączenie interesów uniwersalnych i grupowych, klasowych w warunkach stabilności stosunków społecznych. 2. Jest to forma definicji i konsolidacji praw i obowiązków. Te ostatnie pełnią rolę wskazówek wskazujących zakres swobody działania podmiotów prawa, ponieważ rzeczywista regulacja stosunków między ludźmi a ich organizacjami dokonuje się właśnie poprzez nadanie praw jednych i nałożenie obowiązków na innych. Tymczasowo wiążący charakter najdobitniej wyrażają się w normach regulacyjnych, mniej dostrzegalny jest w normach specjalistycznych (deklaratywnych, definitywnych). Różne podmioty stosunków prawnych mają zwykle szereg uprawnień, a jednocześnie ponoszą dużą liczbę obowiązków. Nie ma praw bez obowiązków i żadnych obowiązków bez praw. To jedna z zasad budowy i funkcjonowania każdego systemu prawnego. 3. Praworządność jest zasadą postępowania o charakterze powszechnie obowiązującym, tj.: a) wskazuje, w jaki sposób, w jakim kierunku, w jakim czasie, na jakim terytorium konieczne jest działanie tego lub innego podmiotu; b) nakazuje prawidłowy sposób działania z punktu widzenia społeczeństwa, a zatem obowiązkowy dla konkretnej jednostki; c) ma charakter ogólny, działa na równej, równej skali dla wszystkich i każdego, kto znajdzie się w sferze jej działania. 4. Jest to formalnie określona zasada postępowania. Wewnętrzna pewność normy przejawia się w treści, zakresie praw i obowiązków, jasnych wskazaniach konsekwencji jej naruszenia. Pewność zewnętrzna polega na tym, że każda norma jest zapisana w artykule, rozdziale, części oficjalnego dokumentu - aktu prawnego. 5. Praworządność to zasada postępowania gwarantowana przez państwo. Możliwość państwowego przymusu prawnego w przypadkach naruszenia praw obywateli, praworządności jest jedną z ważnych gwarancji skuteczności prawa. 6. Ma cechę spójności, która przejawia się w strukturalnej konstrukcji normy, w specjalizacji i współdziałaniu norm różnych gałęzi i instytucji prawa. Należy mieć na uwadze, że powstanie praworządności i całe jej dalsze „życie” uzależnione jest od szeregu czynników, których ujawnienie pozwoli nam dokładniej określić miejsce praworządności w systemie prawnym, m.in. zrozumieć znaczenie regulacji prawnych dla jednostki i społeczeństwa. Przede wszystkim trzeba dostrzec naturalną warunkowość normy prawnej. W szerokim sensie normatywność jest właściwością materii w ogóle, a materii społecznej w szczególności. Polistrukturalny i cykliczny charakter świata materialnego w pewnym stopniu przesądza o wymiarowości, normatywności społecznych więzi i relacji, zjawisk i procesów, w tym prawnych. W tym zakresie praworządność odzwierciedla pewną cząstkę świata materialnego i duchowego w ludzkiej egzystencji (aspekt biologiczny), niejako ustalając miarę rozwoju przyrody, miarę korelacji bytu z uczuciami, nastrój osoby (aspekt psychologiczny). Ponadto należy pamiętać, że norma prawna, będąca ze względu na czynniki naturalne, jest zjawiskiem czysto społecznym (aspekt społeczny). Normatywna charakterystyka tych rzeczywistych zjawisk i procesów, z którymi człowiek ma do czynienia, jest najistotniejszą cechą jego społecznego świata. W ujęciu ogólnospołecznym norma prawna pełni funkcję: a) sprawiedliwa skala zachowań ludzi, zapewniona przez władzę publiczną, władzę społeczną i panujące w społeczeństwie wyobrażenia o tym, co jest właściwe i słuszne; b) typowy odcisk powtarzających się rzeczywistych relacji społecznych; c) formy wyrażania interesów większości. W indywidualnym planie społecznym rządy prawa są środkiem ochrony interesów, praw i wolności jednostki, a jednocześnie, w koniecznych przypadkach, środkiem ograniczania wolności zachowań (miara wolności). Na koniec należy wziąć pod uwagę fakt, że norma prawna jest wynikiem świadomej intelektualnej działalności osoby, której umysł i wola mają tu decydujące znaczenie (aspekt intelektualny i ideologiczny). Dlatego rządów prawa nie można uważać jedynie za cząstkę światowego porządku rzeczy lub kastrę stosunków społecznych. Jej tworzenie jest zawsze najbardziej złożonym procesem mentalno-czynnościowym, w którym zderzające się ze sobą potrzeby, interesy konkretnych osób i różnych grup społecznych powodują różnego rodzaju sprzeczności (ekonomiczne, polityczne, ideologiczne, religijne). Świadomość, badanie tych sprzeczności i próby ich rozwiązania, ze względu na naturalną chęć kontynuacji rasy ludzkiej, ostatecznie prowadzą do powstania normy prawnej, jak: a) kompromis, akceptowalny dla danego czasu i społeczeństwa, wariant regulacji zapewniający normalne życie ludzi; b) ogólne informacje o rzeczywistości społecznej; c) środki aktywności poznawczej; d) określony sposób rozwiązywania sprzeczności (konfliktów) między ludźmi. I jeszcze jedno. Wraz z pojawieniem się państwa zmienia się cały obraz normatywnych regulacji społecznych w społeczeństwie. Stopniowo coraz więcej grup, rodzajów stosunków społecznych zaczynają być regulowane normami prawnymi wydawanymi przez państwo. W rzeczywistości we współczesnych rozwiniętych systemach prawnych wszystkie normy prawne są w jakiś sposób zapośredniczone przez państwo. W aspekcie społeczno-prawnym (państwowym) norma prawna pełni funkcję: a) formalnie określona obowiązkowa zasada postępowania, utrwalona i opublikowana w oficjalnych dokumentach (regulacyjnych aktach prawnych) i dostarczana przez państwo; b) klasowy regulator stosunków społecznych w tych systemach politycznych, w których władza klasy lub warstwy społecznej jest usankcjonowana. Norma prawna ma więc naturalne korzenie historyczne, jest uwarunkowana społecznie i jest wytworem działalności człowieka. Odzwierciedla zgodność między miarą wolności jednostki a wolnością społeczeństwa, działa jako model i regulator stosunków społecznych. Reguły prawne to takie, które: - rozwinęły się historycznie i przetrwały do dziś w postaci obyczajów, tradycji, precedensów, które nie są sprzeczne z ogólnymi ideałami humanistycznymi i są uznawane przez państwo: - pochodzą bezpośrednio ze społeczeństwa (państwa), jednostki terytorialnej i wyrażają wolę całej ludności lub jej większości, czyli normy przyjęte w głosowaniu powszechnym (referendum) przewidziane w konstytucji; - wydawane przez prawowite organy państwowe, wybrane lub powołane zgodnie z konstytucją i nie są sprzeczne z międzynarodowymi aktami prawnymi, które gwarantują naturalne prawa człowieka; - są zapisane w umowach zawieranych pomiędzy podmiotami prawa zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem oraz ogólnie uznanymi zasadami i normami prawa międzynarodowego. 2. Rodzaje norm prawnych Wieloaspektowe relacje społeczne, różnorodność powtarzających się sytuacji życiowych oraz zdolność człowieka do rozsądnej reakcji na to, co się dzieje, decydują o tym, że normy prawne są dość zróżnicowane. Aby określić wspólne i wyróżniające cechy tych norm, określić miejsce i rolę funkcjonalną, konieczna jest ich klasyfikacja. Podstawa klasyfikacji może być bardzo różna. 1. Zgodnie z podmiotami stanowienia prawa istnieją normy wywodzące się z państwa i bezpośrednio ze społeczeństwa obywatelskiego. W pierwszym przypadku są to normy organów przedstawicielskiej władzy państwowej, wykonawczej władzy państwowej i sądowniczej władzy państwowej (w krajach, w których istnieje precedens). W drugim przypadku normy są przyjmowane bezpośrednio przez ludność danej jednostki terytorialnej (zgromadzenie wiejskie itp.) lub ludność całego kraju (referendum ogólnokrajowe). Tak więc 12 grudnia 1993 r. Konstytucja Federacji Rosyjskiej została przyjęta w głosowaniu powszechnym. 2. Ze względu na cel społeczny i rolę w systemie prawnym normy można podzielić na: konstytutywne (normy-zasady), regulacyjne (normy – zasady postępowania), ochronne (normy – stróże porządku), zabezpieczające (przepisy – gwarancje), deklaratywne (reguły-deklaracje), definitywne (normy-definicje), konfliktowe (normy-arbitrzy), operacyjne (normy-narzędzia). Normy konstytucyjne odzwierciedlają pierwotne zasady regulacji prawnej stosunków społecznych, status prawny osoby, granice państwa, ustalają podstawy ustroju społeczno-gospodarczego i społeczno-politycznego, prawa, wolności i obowiązki obywateli, podstawowe idee i parametry budowy systemu prawnego społeczeństwa. Służą one jako standardy, które umożliwiają ustalenie niezbędnej zgodności między celami i środkami określonych przepisów prawnych a obiektywnymi prawami rozwoju społecznego. Są to normy konstytucyjne oraz normy zapisane w podstawach legislacji, kodeksach. Na przykład zasada wyrażona w art. 2 Konstytucji Federacji Rosyjskiej stanowi: „Człowiek, jego prawa i wolności są najwyższą wartością. Uznanie, przestrzeganie i ochrona praw i wolności człowieka i obywatela jest obowiązkiem państwa”. Normy regulacyjne mają bezpośrednio na celu uregulowanie rzeczywistych relacji zachodzących między różnymi podmiotami poprzez nadanie im praw i nałożenie na nie obowiązków. W zależności od charakteru praw i obowiązków podmiotowych rozróżnia się trzy główne typy norm regulacyjnych: - autoryzacja (nadanie ich adresatom prawa do podejmowania pozytywnych działań); - wiążący (zawierający obowiązek wykonania określonych pozytywnych działań); - zakaz (ustanowienie zakazu popełnienia czynów i czynów określonych przez prawo jako przestępstwo). Specyfika norm regulacyjnych polega na tym, że mają one wyraźny tymczasowo wiążący charakter. W szczególności przepisy art. 10 i 11 ustawy RFSRR o gospodarce chłopskiej (gospodarczej) z 1990 r. ustalają szczegółowy wykaz praw i obowiązków obywateli prowadzących gospodarkę chłopską. Normy ochronne ustalają środki przymusu państwowego, które stosuje się w przypadku naruszenia zakazów prawnych. Określają również warunki i tryb zwolnienia z kary. Na przykład, zgodnie z częścią 1 art. 83 Kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej skazany podlega zwolnieniu od odbywania kary z powodu upływu terminu przedawnienia wyroku skazującego sądu. Zarówno normy regulacyjne, jak i ochronne mają na celu realizację funkcji prawa: regulacyjnej (statycznej i dynamicznej) oraz ochronnej. Wyrażają sposoby regulacji. Normy bezpieczeństwa zawierają przepisy gwarantujące realizację praw i obowiązków podmiotowych w procesie regulacji prawnej. Ich wartość społeczna zależy od tego, jak skutecznie przyczyniają się do tworzenia mechanizmów i struktur sprawnego wdrażania prawa. Normy te można ulokować w różnych powiązanych ze sobą aktach normatywnych. Tak więc prawo Banku Rosji do wydawania licencji na prowadzenie działalności w walucie obcej, przewidziane w art. 21 ustawy RFSRR o Banku Centralnym RFSRR, gwarantowane normami art. 11-18, 35 ustawy RSFSR o bankach i działalności bankowej z 1990 Normy deklaratywne zazwyczaj zawierają postanowienia o charakterze programowym, określają zadania regulacji prawnej określonych rodzajów stosunków społecznych, zawierają zapowiedzi normatywne. Na przykład w części 2 art. 1 Konstytucji Federacji Rosyjskiej stanowi: „Nazwy Federacji Rosyjskiej i Rosji są równoważne”. Normy ostateczne formułują definicje pewnych zjawisk i kategorii prawnych (pojęcie przestępstwa w prawie karnym, czynności cywilnoprawne itp.). Reguły konfliktowe mają na celu wyeliminowanie pojawiających się sprzeczności między przepisami prawnymi. Tak więc ust. 5 art. XNUMX Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej stanowi: „W przypadku konfliktu między dekretem Prezydenta Federacji Rosyjskiej lub dekretem rządu Federacji Rosyjskiej, niniejszym Kodeksem lub inną ustawą, niniejszym Kodeksem lub odpowiednim zastosowanie ma prawo." Zasady operacyjne określają terminy wejścia w życie aktu normatywnego, jego wygaśnięcia itp. 3. W zależności od przedmiotu regulacji prawnej wyróżnia się normy prawa konstytucyjnego, cywilnego, karnego, administracyjnego, pracy i innych gałęzi prawa. Standardy branżowe można podzielić na merytoryczne i proceduralne. Te pierwsze to zasady postępowania podmiotów, te drugie zawierają przepisy określające tryb stosowania tych zasad. 4. Zgodnie ze sposobem regulacji prawnej wyróżnia się normy imperatywne, dyspozytywne, rekomendacyjne. Normy imperatywne mają czysto ścisły, autorytatywno-kategoryczny charakter, co nie dopuszcza odchyleń w regulowanym zachowaniu. Są to zazwyczaj przepisy prawa administracyjnego. Normy rozporządzające mają z natury autonomiczny charakter, pozwalając stronom (uczestnikom) stosunku uzgodnić zakres, sposób wykonywania praw i obowiązków podmiotowych, czy też w określonych przypadkach zastosować zasadę rezerwy. Realizowane są głównie w stosunkach cywilnoprawnych. Normy rekomendacyjne adresowane są zazwyczaj do przedsiębiorstw niepaństwowych, ustalają opcje zachowań pożądanych dla państwa. Na tej samej podstawie normy można podzielić na pozytywne, zachęcające i karzące. 5. Zgodnie z zakresem wyróżnia się normy działania ogólnego, normy działania ograniczonego i normy lokalne. Normy działania powszechnego dotyczą wszystkich obywateli i funkcjonują na całym terytorium państwa. Normy ograniczonego działania mają ograniczenia wynikające z czynników terytorialnych, czasowych i subiektywnych. Są to normy wydawane przez najwyższe władze republik wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej lub normy pochodzące od organów przedstawicielskich lub wykonawczych terytoriów, regionów itp. W poszczególnych podmiotach państwowych, publicznych lub prywatnych obowiązują lokalne przepisy. 6. Reguły prawa są również klasyfikowane według czasu (stałe i tymczasowe), kręgu osób (dotyczą albo każdego, kto podlega ich działaniu, albo ściśle określonej grupy podmiotów: wojskowych, kolejarzy itp.). 3. Struktura normy prawnej Będąc „komórką” prawa, norma jest jednocześnie formacją złożoną, która ma własną strukturę. Po pierwsze, nazwana struktura jest idealną konstrukcją logiczną, mającą na celu regulowanie relacji między ludźmi. Jest to swego rodzaju model możliwych zachowań, ukształtowany w toku rozwoju społecznego, odzwierciedlający dążenie ludzi do tworzenia uniwersalnych, długofalowych „narzędzi” poznania i rozwoju rzeczywistości prawnej. Tradycyjnie uważa się, że rządy prawa składają się z trzech elementów: hipotez, rozporządzeń i sankcji. Hipoteza wskazuje na konkretne okoliczności (warunki) życia, w obecności lub braku których norma jest realizowana. W zależności od liczby okoliczności wskazanych w normie hipotezy są proste i złożone. Alternatywą jest hipoteza łącząca działanie normy z jedną z kilku okoliczności wymienionych w artykule aktu normatywnego. W zarządzeniu zawarta jest sama zasada postępowania, zgodnie z którą uczestnicy stosunku prawnego muszą działać. Zgodnie z metodą prezentacji, dyspozycja może być bezpośrednia, alternatywna i zbiorcza. Dyspozycja alternatywna umożliwia uczestnikom stosunku prawnego zróżnicowanie zachowań w granicach wyznaczonych przez normę. Ogólna dyspozycja zawiera zasadę postępowania w najogólniejszej postaci, odnosząc przedmiot realizacji do innych norm prawnych. Sankcja wskazuje na niekorzystne konsekwencje wynikające z naruszenia dyspozycji normy prawnej. W zależności od stopnia pewności sankcje dzielą się na absolutnie pewne (dokładnie określona wysokość grzywny), względnie pewne (kara pozbawienia wolności od trzech do dziesięciu lat), alternatywne (kara pozbawienia wolności do trzech lat lub korygujące). pracy na okres do jednego roku lub grzywny ...). Po drugie, konstrukcja normy prawnej jest zobiektywizowanym wynikiem odzwierciedlenia w normie pewnego stosunku społecznego. Rzeczywisty stosunek społeczny, podlegający formalizacji prawnej, obiektywnie wymaga, aby struktura normy prawnej odpowiadała logicznie jej własnej strukturze wewnętrznej. Dość sztywno określa charakter połączenia i liczbę elementów konstrukcyjnych normy. Decydujący wpływ na strukturę ma typ, rodzaj, rodzaj, strona stosunków społecznych. Należy również mieć na uwadze złożoność powiązań logicznych między podmiotami relacji, ilościową charakterystykę podmiotów i obiektów, rozpowszechnienie i częstotliwość relacji społecznej oraz możliwy poziom jej uogólnienia. Z pewną konwencją można argumentować, że ta czy inna norma prawna zawiera tyle strukturalnych elementów logicznych, ile wymaga tego relacja społeczna. Struktura stosunków majątkowych jednostek determinuje obecność w normie prawnej takich elementów jak hipoteza, dyspozycja (jedna lub dwie), sankcja, środek zachęty, wskazanie każdego z podmiotów. Większość stosunków karnych odpowiada dwuokresowej strukturze normy. W przypadku stosunków masowych, politycznych, które wymagają sformalizowania konstytucyjnego, często wystarczy stwierdzenie o racji ich istnienia. W strukturze wielu norm konstytucyjnych zazwyczaj ujawnia się jeden element. Tak więc rzeczywista struktura normy prawnej, zawarta w akcie normatywnym, wywodzi się ze struktury odpowiadającej jej relacji społecznej określonego typu i działa jako naturalna rzeczywistość systemu prawnego określonego społeczeństwa. Po trzecie, strukturę normy prawnej należy rozpatrywać jako jedność struktury idealnej i rzeczywistej. Idealna struktura normy wyraża jej pierwotne, początkowe związki w systemie prawa obiektywnego. Jest to rodzaj zespołu logicznie powiązanych ze sobą elementów, ze względu na specyfikę tworzenia prawa i strukturę prawa jako całości. Idealna struktura, która początkowo ma potencjalną wartość, w procesie rozwoju przekształca się w rzeczywistą, ale zmieniając się w efekcie zostaje zachowana. Wynika to z faktu, że podobnie jak rzeczywista konstrukcja normy zawiera tyle elementów, ile logicznie jest niezbędnych do uregulowania pewnego typu stosunków społecznych w kierunku koniecznym dla ustawodawcy. Rzeczywista struktura rządów prawa odzwierciedla do pewnego stopnia wynik prawnej mediacji stosunków społecznych. Jest to zbiór tych wybranych elementów potencjalnej struktury logicznej, które wystarczają, aby określone nakazy władzy publicznej lub państwowej zaistniały w ramach integralnego organizmu prawnego. O liczbie elementów struktury rzeczywistej decyduje struktura rzeczywistego stosunku społecznego oraz cechy relacji i współdziałania norm prawnych w systemie prawa. Po czwarte, strukturę normy prawnej można przedstawić jako system dialektycznie powiązanych ze sobą elementów, które oddziałują w jej ramach. Te elementy można wymieniać, zamieniać w siebie, łączyć i działać jako jedność. Charakter, rodzaje interakcji determinują ustalone relacje społeczne, a także specyfika samych elementów. Równocześnie oczywiście należy również brać pod uwagę wolicjonalny wpływ ustawodawcy, który wyznacza kierunek elementów strukturalnych, łączy ich działanie z dowolnymi faktami prawnymi. Literatura opisuje przypadki przejawiania się różnych właściwości elementów konstrukcyjnych normy, w zależności od zmian rzeczywistych okoliczności, ich cech jako zjawisk systemowo-strukturalnych. Jako przykład możemy przytoczyć schemat zaprojektowany przez M.M. Agarkow: hipoteza + dyspozycja + hipoteza (naruszenie poprzedniej dyspozycji) + dyspozycja (zmiana treści pierwszej dyspozycji) + sankcja (przymusowe wykonanie pierwszej dyspozycji) + sankcja (przymusowe wykonanie drugiej dyspozycji). JEST. Samoshchenko, O.E. Leista i A.S. Pigołkin. Zauważyli, że ta część norm karnych, która jest dyspozycją dla obywateli (zakaz popełniania czynów społecznie niebezpiecznych), jest jednocześnie hipotezą dla państwa i organów państwowych rozpatrujących przypadki popełnienia przestępstwa. W tym względzie interesujące jest również stanowisko K. Saito. Pisze on, że norma prawa karnego jako norma zachowania adresowana jest do wszystkich jednostek przed popełnieniem czynu zabronionego, jako norma sprawiedliwości – do uczestników procesu po popełnieniu czynu karnego, a jako norma penitencjarna — do ukaranych. We wszystkich tych przypadkach decydujące znaczenie ma właściwość obiektywnej selektywności faktycznego stosunku społecznego i kierunek konstrukcji normy prawnej, czyli przewidziana w niej ewentualna reakcja ustawodawcy na zmianę stanu faktycznego. Dzięki temu, że prawo ma właściwość spójności, zapewniona jest ścisła interakcja między strukturami różnych norm prawnych. Co więcej, powiązania między nimi mogą być proste (jednoliniowe) i złożone (dwukierunkowe, zamknięte itp.). Interakcja struktur może przybierać formę powiązania, przecięcia płaszczyzn działania lub częściowej (czasem całkowitej) koincydencji sfer funkcjonowania. Przykładami są tutaj normy konstytucyjne i inne gałęzie prawa, normy zawarte w części ogólnej i szczególnej kodeksu cywilnego i karnego. Mechanizm powstawania struktury normy prawnej można przedstawić w następujący sposób. Ustawodawca, chcąc uregulować tę czy inną relację społeczną, „przymierza” do niej a priori logiczny model normy, wypracowany na podstawie ludzkiej praktyki, dorobku nauki i doświadczeń regulacji prawnej. Jednocześnie stara się ukierunkować rozwój stosunków społecznych w koniecznym dla siebie kierunku, stara się ustalić jego czasowe, przestrzenne cechy i uzyskać jak największą skuteczność z jego regulacji prawnej. Relacja społeczna odpowiada jednak modelowi idealnemu (logicznej strukturze normy) tylko w zasadzie. Dokonuje korekty modelu, wybiera w potencjalnej logicznej strukturze normy te elementy i połączenia między nimi, które odpowiadają jej własnym elementom i połączeniom. Innymi słowy, ustawodawca jest zmuszony do jednoczesnego dostosowania struktury logicznej do odpowiedniego typu stosunków społecznych oraz uwzględnienia potrzeby wewnętrznej i zewnętrznej spójności logicznej norm prawnych, z wykorzystaniem wszelkich środków prawnych, właściwości prawa jako systemu. Rezultatem jest rzeczywista struktura normy, która zawsze zawarta jest w jej logicznej strukturze i strukturach wyższego rzędu (instytucja, branża, prawo jako całość). Sama konstrukcja jest wyrazem stabilności w różnych procesach. Jest również stosunkowo niezależna od zmian elementów jako całości. Ta właściwość pozwala rządom prawa zachować status jednego i integralnego dekretu władzy państwowej we wszystkich wymienionych przypadkach. Praktyka potwierdza, że alokacja takiego lub innego strukturalnego elementu normy następuje tylko wtedy, gdy funkcjonuje ona samodzielnie w formie szczególnej reguły. Co więcej, jakość niezależnej reguły zachowują zarówno „normy okrojone”, jak i nietypowe regulacje. Zatem struktura normy prawnej jest jej logicznie spójną strukturą wewnętrzną, wyznaczaną przez rzeczywiste stosunki społeczne, charakteryzujące się obecnością elementów powiązanych ze sobą i wzajemnie oddziałujących, faktycznie wyrażanych w aktach prawnych. 4. Zewnętrzny wyraz norm prawnych Rzeczywisty efekt norm prawnych jest bezpośrednio związany z ich zewnętrznym wyrazem, utrwalanym w oficjalnych dokumentach. Najważniejszym i najczęstszym z nich jest normatywny akt prawny. Charakteryzuje się następującymi cechami: a) jest wydawana przez właściwe władze państwowe lub, zgodnie z konstytucją, jest uchwalana bezpośrednio przez ludność w referendum; b) zawiera przepisy prawa, ustanawia, znosi lub zmienia; c) ma moc prawną, jest chronione i zapewniane przez państwo; d) ma formę dokumentu pisemnego o ustalonej strukturze i niezbędnych atrybutach; e) jest zgodny z prawem. Akt normatywny jest niezbędną formą relacji między ustawodawcą a wykonawcą, między abstrakcyjnymi modelami regulacji prawnej a określonymi podmiotami prawa. Pisemna forma, klarowność prezentacji sprawiają, że jest ona przystępna i zrozumiała dla obywateli, legitymizacja i stabilność tworzą podstawę do zapewnienia ładu i porządku w kraju. Normatywne akty prawne dzielą się ze względu na przedmiot stanowienia prawa na akty władz przedstawicielskich (ustawy, uchwały, decyzje) i wykonawcze (dekrety, uchwały, zarządzenia); mocą prawną - w ustawy i regulaminy; według stopnia usystematyzowania – na proste i skodyfikowane; według zakresu - federalne, akty podmiotów federacji, akty samorządów lokalnych, przepisy lokalne; według czasu - stałe i tymczasowe. Akty normatywne jako zewnętrzna forma wyrażania norm prawnych mają również strukturę (sekcje, rozdziały, artykuły, paragrafy, paragrafy). Głównym elementem konstrukcyjnym aktu normatywnego jest artykuł. Stosunek praworządności do artykułu prawa jest wielowariantowy, zależny, jak już wspomniano, od struktury rzeczywistych stosunków społecznych, poziomu rozwoju branży, instytucji lub całego systemu prawnego, intencji ustawodawcy , stopień rozwoju techniki i technologii prawniczej. W pierwszym wariancie rządy prawa i artykuł prawa są zbieżne. Biorąc pod uwagę jedność potencjalnej i rzeczywistej struktury normy prawnej, znajdujemy w artykule albo wszystkie trzy elementy (hipoteza, dyspozycja i sankcja), albo tylko jeden (dwa), a pozostałe należy zidentyfikować w logiczny sposób. Ale tak czy inaczej, pod względem objętości i treści, dekret władczy państwa (norma) i przepis normatywny (artykuł ustawy) są zbieżne. Taki stosunek praworządności do artykułu prawa jest typowy i ustawodawca powinien do tego nieustannie dążyć. Drugą opcją jest włączenie kilku norm do jednego artykułu ustawy. Na przykład art. 12 ustawy RSFSR o gospodarce chłopskiej (gospodarczej), która reguluje procedurę płacenia za ziemię, zawiera pięć punktów, z których każdy jest niezależną normą. Trzecia opcja polega na umieszczeniu jednej normy w kilku artykułach. Tak, art. 14 Kodeksu rodzinnego Federacji Rosyjskiej zawiera warunki zawarcia małżeństwa (hipoteza), art. 10, II ustalam miejsce i tryb zawarcia małżeństwa (rozporządzenia), oraz art. 27, 30, określają podstawy i skutki stwierdzenia nieważności małżeństwa (sankcja). Rozdział 20. Formy (źródła) prawa. Prawotwórczy 1. Pojęcie i rodzaje form (źródła prawa) Pojęcie „źródła prawa” istnieje od wielu stuleci. Od wieków jest interpretowany i stosowany przez prawników wszystkich krajów. Opierając się na potocznym znaczeniu pojęcia „źródło”, to w dziedzinie prawa należy je rozumieć jako siłę, która tworzy prawo. Przede wszystkim taką siłą jest władza państwa, która odpowiada na potrzeby społeczeństwa, rozwój stosunków społecznych i podejmuje odpowiednie decyzje prawne. Wraz z tym źródłem prawa należy rozpoznać także formę wyrażania woli państwa, formę, w jakiej zawarta jest prawna decyzja państwa. Za pomocą formy prawo nabywa swoje niezbywalne cechy i cechy: powszechną obligatoryjność, rozgłos itp. To pojęcie źródła ma znaczenie pojemnika, w którym zamknięte są normy prawne. Zazwyczaj teoretycznie wymienia się cztery rodzaje źródeł prawa: akt normatywny, precedens sądowy, upoważniony zwyczaj i kontrakt. W niektórych okresach historycznych za źródła prawa uznawano świadomość prawną, ideologię prawniczą, a także działalność prawników. Najstarszą formą prawa jest zwyczaj prawny, to znaczy reguła, która stała się nawykiem ludu i której przestrzeganie zapewnia przymus państwowy. Zwyczaj prawny jest uznawany za źródło prawa, gdy utrwala stosunki ustalone od dawna, aprobowane przez ludność. W społeczeństwach niewolniczych i feudalnych zwyczaje były sankcjonowane orzeczeniami sądowymi dotyczącymi poszczególnych faktów. Teraz istnieje inny sposób sankcjonowania ceł przez państwo - odniesienie się do nich w tekście ustawy. Istotą precedensu sądowego jest nadanie orzeczeniu sądu w konkretnej sprawie charakteru normatywnego. Nie całe orzeczenie czy wyrok jest wiążące dla sądów, a jedynie „sedno” sprawy, istota prawnego stanowiska sędziego, na podstawie którego zapada orzeczenie. To właśnie specjaliści anglosaskiego systemu prawnego nazywają „ratiodecyndi”. Z precedensu mogą się stopniowo rozwijać normy prawne. W niedalekiej przeszłości precedens jako źródło prawa był oceniany w sowieckiej nauce prawniczej jedynie negatywnie, ale ostatnio ton krytycznych wypowiedzi nieco złagodniał. Ponadto pojawiają się już propozycje dotyczące konieczności zrównania doktryny orzeczniczej ze źródłami prawa. Wydaje się, że to, co proponuje, jest możliwe, ale wymaga to niezawisłego sądu i odpowiedniego przygotowania prawniczego sędziów, a także ukształtowania ich świadomości prawnej w kierunku, w jakim stanie się możliwe ich stanowienie prawa. Akt normatywny jest dominującym źródłem prawa we wszystkich systemach prawnych świata. Posiada szereg niezaprzeczalnych zalet. 1. Akt normatywny może być wydany szybko, znowelizowany w dowolnej jego części, co pozwala stosunkowo szybko reagować na procesy społeczne. 2. Akty normatywne z reguły są usystematyzowane w pewien sposób, co ułatwia wyszukanie odpowiedniego dokumentu do zastosowania lub wdrożenia. 3. Akty regulacyjne umożliwiają dokładne utrwalenie treści norm prawnych, co sprzyja prowadzeniu jednolitej polityki, zapobiegającej arbitralnej interpretacji i stosowaniu norm. 4. Akty normatywne są wspierane przez państwo, są chronione. W przypadku naruszenia przepisów aktów prawnych osoby naruszające przepisy są ścigane i karane na podstawie prawa. Wszystkie źródła prawa można podzielić na dwie grupy: akty normatywne (ustawy, dekrety, uchwały, instrukcje, umowy) oraz inne źródła prawa nienormatywnego (obyczaje prawne, precedensy i orzeczenia sądowe). W tym przypadku normatywność pełni rolę kryterium delimitacji aktów prawnych i oznacza jedynie, że dokumenty prawne zawierają reguły prawa, ogólne reguły postępowania ustanowione przez państwo. Przepisy prawne: a) zróżnicowana, gdyż mechanizm państwa ma rozgałęzioną strukturę organów o określonych uprawnieniach prawodawczych i znacznej liczbie innych funkcji realizowanych poprzez wydawanie aktów prawnych; b) hierarchiczny (z wiodącą rolą konstytucji państwa), ponieważ system ten jest budowany w oparciu o różną moc prawną aktów, w wyniku czego niższe źródła prawa znajdują się w pozycji zależnej w stosunku do wyższe i nie mogą im zaprzeczyć; c) są określone w zakresie przedmiotu regulacji, przedmiotów egzekucji i realizacji prawa, których wskazania zawarte są w źródłach. Jak widać z powyższego, w każdym nowoczesnym państwie źródła prawa (a przede wszystkim ustawy, ustawy sejmowe) są uproszczone, ale jednocześnie nie stanowią ścisłego systemu, zwłaszcza aktów podrzędnego stanowienia prawa, zwyczaje prawne i precedensy. Najprawdopodobniej jest to zestaw aktów normatywnych i innych aktów prawnych, które ustanawiają określony reżim prawny. Akt normatywny jest więc oficjalnym dokumentem tworzonym przez właściwe organy państwa i zawierającym ogólnie obowiązujące normy prawne (zasady postępowania). 2. Prawodawstwo Stanowienie prawa jest jednym z ważnych obszarów pracy każdego państwa. Jest to specyficzna, wymagająca szczególnej wiedzy i umiejętności, aktywność intelektualna związana z tworzeniem lub zmianą norm prawnych obowiązujących w państwie. Na podstawie wyników pracy prawodawczej - ustaw i innych aktów normatywnych - oceniają państwo jako całość, stopień jego demokracji, cywilizacji, kultury. Społeczeństwo ludzkie zawsze potrzebowało trafnych i doskonałych rozwiązań prawnych, w takich działaniach organów państwowych, w wyniku których powstają normy prawa, zasady postępowania obywateli i organizacji. Takich norm i zasad bardzo brakowało w społeczeństwie sowieckim, jednak brak ten wynikał nie z niedostatecznego rozwoju teorii i praktyki działalności prawodawczej, ale z innych przyczyn dalekich od nauki. Podnoszenie jakości orzecznictwa prawnego, ograniczanie do minimum liczby nieefektywnych aktów normatywnych jest stałym zadaniem ustawodawcy. Wyjaśnia to teoretyczne i praktyczne znaczenie badania problemów związanych z procesem tworzenia norm prawnych. „Konsumentami” prawa są ludzie, społeczeństwo i nie należy dopuszczać do pochopnych, nieprzemyślanych decyzji prawnych, ponieważ każdy błąd ustawodawcy pociąga za sobą nieuzasadnione koszty materialne, naruszenie interesów obywateli. Możemy przytoczyć wiele faktów z historii Rosji, kiedy nasza gospodarka, sfera społeczna i duchowa ucierpiały z powodu nieprzemyślanych, nieuzasadnionych naukowo i brutalnych decyzji prawnych. Czym na przykład było uznanie za „pasożytów” osób prowadzących działalność twórczą lub inną działalność indywidualną albo słynna Lista nr 1 kategorii pracowników, których spory pracownicze rozstrzygały organizacje wyższe, a nie sąd! Światowa historia prawa również nie jest wolna od błędów ustawodawcy. Wystarczy przytoczyć fakt prawnego zakazu w Stanach Zjednoczonych w okresie „Wielkiego Kryzysu” produkcji i konsumpcji alkoholu, co spowodowało wzrost przemytu, mafii i przestępczości w ogóle. Można by odnieść wrażenie, że znajomość podstaw stanowienia prawa jest przydatna tylko tym, którzy ją realizują – posłom, członkom rządu itp. Tak jednak nie jest, bo tworzenie norm prawnych to sprawa organów państwowych na każdym szczeblu – od najwyższego do lokalnego. Dlatego prawnicy, absolwenci szkół prawniczych powinni znać teorię i praktykę pracy prawniczej we wszystkich jej subtelnościach. W sprawowaniu władzy państwo stosuje różne metody i metody przywództwa – zarządzanie operacyjne, wymiar sprawiedliwości, nadzór i kontrolę, ale te obszary działania państwa nie dają podstawy do rządów prawa, chociaż są realizowane na jego podstawie. Należy pamiętać, że stanowienie prawa nie jest specjalną funkcją państwa, ale formą prawną, prawną „skorupą” działalności państwa. Na przykład parlament zatwierdza budżet państwa. Rozpatrując ją merytorycznie, analizując wszystkie pozycje dochodów i wydatków kraju, kończy proces uchwaleniem ustawy o budżecie państwa. Tak więc „akt stanowienia prawa” ma dwa znaczenia. Jest to czynność właściwych organów państwa w wydawaniu przepisów prawa i wynik tej czynności wyrażony w formie dokumentu prawnego, ustawy itp. Jedną z najważniejszych cech stanowienia prawa jest to, że jest to działalność państwowa, czyli działalność głównie organów państwowych. Akceptują, tworzą przepisy prawa, które obowiązują tych, do których są adresowane. Ale czasami prawo jest tworzone przez władzę organów państwowych przez organizacje publiczne (w krajowym systemie prawnym), bezpośrednio w wyniku bezpośredniego stanowienia prawa przez lud (we veche w średniowiecznym Nowogrodzie) lub sąd (w anglojęzycznym -Saksoński system prawny). Sensem i znaczeniem stanowienia prawa jest wybór takiego wariantu regulacji, regulacji prawnej, która najpełniej odpowiadałaby interesom i celom ludzi i ustawodawcy oraz przyczyniała się do rozwoju społeczeństwa. Wymaga to uwzględnienia wzorców rozwoju społeczeństwa, korzystnych obiektywnych i podmiotowych warunków stanowienia i stosowania prawa, a także wyboru optymalnej formy prawnej decyzji państwa (ustawa, dekret, uchwała, projekt ustawy, ustawa). , rozporządzenie itp.). Państwo prowadzi swoją politykę legislacyjną w oparciu o badanie potrzeb społeczeństwa i zrozumienie kierunków rozwoju społecznego. Głównym bodźcem do powstania ustawy lub innego aktu prawnego jest problem istotny społecznie, dotkliwa sytuacja społeczna, kwestia nierozwiązana, ważna dla dużej liczby osób, dla całego państwa. Sztuka prawodawcy polega, po pierwsze, na czasie, a po drugie, właśnie za pomocą odpowiednich środków prawnych, odpowiedzieć na publiczne „wyzwanie”, „usunąć” dotkliwość sytuacji. Historia prawa zna dużą liczbę zarówno udanych orzeczeń prawnych (francuski kodeks cywilny z 1804 r., który obowiązywał przez prawie dwa stulecia), jak i błędnych, pospiesznych orzeczeń (w 1927 r. Turcja zapożyczyła szwajcarski kodeks cywilny, który m.in. w szczególności wyeliminowano poligamię, na co muzułmańska ludność Turcji nie była gotowa, co wywołało opór wielu części tureckiego społeczeństwa). Główną rolę w ustaleniu terminu przyjęcia, treści i formy orzeczenia prawnego powinna należeć nauka prawna. To nauka dysponuje takim zestawem naukowo-poznawczym, który pozwala niemal bezbłędnie identyfikować problemy rozwoju społecznego i prawne sposoby ich rozwiązywania. Oczywiście poziom rozwoju państwa wpływa na treść przyjmowanych ustaw. Jeśli dla Stanów Zjednoczonych ważna jest walka o bezpieczeństwo na autostradach, a także o czyste środowisko, to w Rosji ochrona praw człowieka, walka z mafią i przestępczością, kwestie struktury federalnej itp. czoło. 3. Proces stanowienia prawa (legislacyjny) i jego etapy W teorii tworzenia prawa uznaje się, że proces tworzenia prawa nie ma charakteru jednorazowego, lecz jest „rozciągnięty” w czasie. W tym zakresie z reguły istnieją dwa etapy procesu stanowienia prawa (legislacyjnego). Etap pierwszy, przedprojektowy, polega na ujawnieniu się w społeczeństwie potrzeby uregulowania problemu społecznego normami prawa. Identyfikacja takiej potrzeby następuje spontanicznie, liczy się tylko stopień powagi problemu (pytania), jego ogólna waga i aktualność. Ocenia potrzebę regulacji prawnej jako społeczeństwo, które poprzez swoje instytucje – liderów, media, naukę – może wpływać na ustawodawcę, jak również same organy stanowiące prawo, państwo. O dojrzałości potrzeby regulacji prawnej można mówić wtedy, gdy prawo jest najskuteczniejszym środkiem, dominującą formą regulacji w porównaniu z innymi środkami oddziaływania społecznego (ekonomicznym, moralnym itp.). Na przykład reformy demokratyczne w Republice Litewskiej wymagały prawnego utrwalenia wolności słowa i prasy. W rezultacie 18 lutego 1990 r. Prawo prasowe, art. 1, z których gwarantował wolność wypowiedzi i znosił cenzurę, a w art. 4 zabezpieczył prawo do otrzymywania informacji od organizacji państwowych i publicznych. W tym przypadku forma prawna miała pierwszeństwo przed innymi rodzajami wpływu społecznego w tak ważnych sprawach, jak wolności polityczne. Drugi etap tworzenia prawa nazywany jest etapem projektu, czyli etapem podejmowania decyzji prawotwórczej. Jego osobliwość polega na tym, że po pierwsze praca ta jest wykonywana bezpośrednio w samym ciele ustawodawczym, a po drugie, na tym etapie realizowana jest sama „twórczość prawa”: tworzone, zmieniane lub anulowane są normy prawne, praca intelektualna jest wykonywana nad projektem ustawy. Co więcej, etap projektu można z kolei podzielić na kilka etapów, które sukcesywnie się zastępują. Pierwszy etap: wprowadzenie projektu „ustawy do organu prawodawczego przez podmiot inicjatywy prawodawczej. Najczęściej inicjatorem uchwalenia tej lub innej ustawy jest rząd, który realizuje tę lub inną politykę i dotkliwiej niż inni odczuwa, jakiej ustawy potrzebuje do dalszej efektywnej pracy.W związku z powyższym Często projekt ustawy powstaje właśnie dlatego, że najbardziej potrzebuje go władza wykonawcza. Rząd jest często przekonywany o potrzebie nowej regulacji przez grupy nacisku. Na przykład związki zawodowe mogą wywierać presję na ministrów, parlamentarzystów, aby uchwalili lub uchylili ustawę lub zmienili istniejące prawo. Takie działanie nazwano lobbingiem, odkąd pierwsi orędownicy czyichś interesów pojawili się w lobby parlamentu. Rosyjska praktyka polityczna zna już wiele takich faktów: na przykład przyjęcie wysokich ceł, które ograniczają import zagranicznych samochodów, pod wpływem krajowych gigantów motoryzacyjnych. Poseł ma również prawo do wprowadzenia ustawy, która może stać się ustawą. W praktyce jednak możliwość ta jest bardzo ograniczona, zwłaszcza jeśli projekt ustawy nie jest przewidziany programem prac legislacyjnych, jak to ma zwyczaj np. w rosyjskiej Dumie Państwowej, lub jeśli projekt nie jest poparty przez rząd lub prezydent. Drugi etap: rozpatrzenie projektu ustawy w komisjach i komisjach organu prawodawczego w celu przeanalizowania jego treści z różnych stanowisk i zaproponowania bardziej zaawansowanych środków oddziaływania prawnego. Szczególną rolę w tym procesie odgrywa sejmowa Komisja Ustawodawcza, która jak zwykle ma ostatnie słowo przed poddaniem projektu pod dyskusję na posiedzeniu Izby Parlamentu. Trzeci etap: omówienie projektu ustawy przez izby lub na wspólnym posiedzeniu izb organu ustawodawczego. Celem takiej dyskusji jest wyrażanie propozycji, poprawek i uwag przez poszczególnych posłów i frakcje (stowarzyszenia poselskie) parlamentu. Ten etap może mieć dwie opcje rozwoju: a) przyjęcie projektu ustawy w pierwszym czytaniu; b) oddanie go do rewizji z późniejszym przejściem procedury dyskusji przez komisje i komisje sejmowe. Czwarty etap: przyjęcie projektu ustawy przez organ stanowiący w drugim (ostatecznym) czytaniu. Na czym polega przyjęcie projektu ustawy? Z proceduralnego punktu widzenia akceptacja oznacza jedynie, że projekt uzyskał akceptację większości posłów izby (lub całego parlamentu). Z prawnego punktu widzenia przyjęcie projektu ustawy przez posłów jest jednym z niezbędnych faktów prawnych warunkujących dalsze przekształcenie projektu ustawy w pełnoprawną ustawę. Do zakończenia procesu stanowienia prawa potrzeba jeszcze kilku ważniejszych etapów, które logicznie mieszczą się w czwartym etapie stanowienia prawa. Jest to podpisanie ustawy przez głowę państwa i ogłoszenie (publikacja w mediach) tekstu nowej ustawy. W większości krajów zachodnich obowiązują terminy uchwalenia ustawy przed jej przyjęciem: we Francji - 15 dni od daty wprowadzenia, w Niemczech - 6 tygodni, w Hiszpanii - do 20 dni (w przypadku ustaw pilnych). W Zjednoczonym Królestwie w przypadku prywatnych rachunków między etapami ustala się terminy – cztery dni (między pierwszym a drugim czytaniem), trzy dni – między etapem sprawozdania a trzecim czytaniem. Rosja nie ma jeszcze jasnego uregulowania warunków rozpatrywania projektów ustaw, co wskazuje na istniejącą biurokrację w Dumie Państwowej i możliwość utrudniania przez niektóre siły polityczne ich uchwalenia. 4. Zasady i rodzaje stanowienia prawa Jak już zaznaczono, stanowienie prawa jest bardzo istotnym obszarem pracy państwa, dlatego też powinno ono opierać się na racjonalnych, pragmatycznych, skutecznych zasadach (zasadach, fundamentalnych ideach) pozbawionych jakiejkolwiek ideologii. Kwestia zasad nie ma charakteru abstrakcyjno-teoretycznego, jej rozwój w teorii prawa pozytywnie wpływa na praktykę tworzenia prawnych dokumentów normatywnych. Przestrzeganie zasad stanowienia prawa pomaga ustawodawcy uniknąć błędów legislacyjnych, zmniejsza prawdopodobieństwo tworzenia nieskutecznych norm prawnych oraz przyczynia się do wzrostu kultury prawnej ludności i podmiotów prawnych. Zasady stanowienia prawa są więc podstawowymi zasadami realizacji działań prawodawczych. Rozważmy najważniejsze z nich. Zasada legalności polega na tym, że opracowywanie i przyjmowanie normatywnych aktów prawnych musi odbywać się zgodnie z procedurą prawną i nie wykraczać poza kompetencje organów, które je uchwalają. Z zasadą tą sąsiaduje wymóg zgodności aktów normatywnych z konstytucją państwa i obowiązującym ustawodawstwem. Zasada naukowa głosi, że przygotowanie i przyjęcie projektu regulacyjnego aktu prawnego odbywa się przy udziale przedstawicieli różnych nauk. Niewątpliwie dla powodzenia prac legislacyjnych najważniejsza jest aktywność doktryny prawa. Naukowcy odgrywają ważną rolę na wszystkich etapach przygotowywania ustawy – od opracowania koncepcji projektu ustawy, wyjaśnienia potrzeby prawnego uregulowania wszelkich stosunków społecznych (np. regulacji prawnej i wyboru momentu wydania aktu normatywnego (błędy w tej materii są niezwykle niebezpieczne). Zasada korzystania z doświadczenia prawnego zakłada, że każdy nowo tworzony akt normatywny powinien opierać się na znanym już pozytywnym doświadczeniu prawnym państw i cywilizacji jako całości. Ma to szczególne znaczenie pod koniec XX wieku. - wieki swobodnego przepływu przepływów informacji. Ponadto innowacje rewolucyjne, które nie są znane nauce i praktyce prawniczej, są szkodliwe i niebezpieczne dla życia publicznego. W ostatnim czasie ustawodawca krajowy szeroko korzysta ze światowego doświadczenia prawodawczego, najlepszego zgromadzonego i osiągniętego przez światową myśl prawniczą i praktykę prawniczą. W tym miejscu wystarczy wskazać nowy Kodeks Cywilny Federacji Rosyjskiej, który pod względem znaczenia ustępuje jedynie Konstytucji kraju. W nowym kodeksie cywilnym pojawiły się instytucje prawa, zapożyczone w swej istocie z doświadczeń państw bardziej rozwiniętych prawnie (instytucja majątku powierniczego, instytucja gwarancji bankowej, instytucja szkody moralnej itp.). Takie zapożyczenie nie jest naganne, jest powszechnie akceptowane i podyktowane celowością prawną. Zasada demokracji pozwala skutecznie ujawnić prawdziwe aspiracje i wolę ludu. Głosowanie powszechne (referendum) jest jednym ze sposobów nadania normatywnemu aktowi prawnemu najwyższej mocy prawnej. To właśnie podczas referendum 12 grudnia 1993 r. uchwalono Konstytucję Federacji Rosyjskiej. Głosowanie powszechne jest jednak dość kosztowną procedurą, dlatego najczęściej stosuje się je w małych państwach, gdzie nie wymaga zaangażowania dużych sił i środków. Dlatego wraz z referendum wyrazem demokracji stanowienia prawa jest nagłośnienie dyskusji nad projektem w organie stanowiącym, jego swobodna krytyka, propozycja wariantów alternatywnych itp. Komunikacja z praktyką jako zasadą stanowienia prawa wyraża zadanie ustawodawcy, aby stale monitorować procesy społeczne, koncentrować się na praktyce stosowania obowiązującego prawa, terminowo eliminować luki w prawie oraz dostrzegać wszystko, co najlepsze, co oferują organy ścigania. Rodzaje stanowienia prawa. Tradycyjnie w krajowej teorii prawa wyróżnia się trzy rodzaje stanowienia prawa: 1) stanowienie prawa przez właściwe organy państwowe; 2) „bezpośrednie stanowienie prawa ludu” (referendum); 3) usankcjonowanie norm, w których proces ich tworzenia odbywa się poza organami państwowymi. Właściwym wydaje się tutaj rozważenie rodzajów stanowienia prawa, które charakteryzują specyfikę prawnego charakteru procesu tworzenia norm prawnych przez różne organy państwowe. Stanowienie prawa (prawodawstwo) wyższych organów przedstawicielskich. Głównym i najczęstszym rodzajem stanowienia prawa jest tworzenie ustaw przez parlamenty. Mechanizm prac legislacyjnych parlamentów wyróżniają następujące cechy: 1) ograniczony krąg podmiotów inicjatywy ustawodawczej; 2) ścisły tryb uchwalania projektu w parlamencie; 3) sukcesywna zmiana etapów stanowienia prawa; 4) wielość środków odpowiedzi prawnej, którymi dysponuje ustawodawca; 5) uwarunkowanie treści prawnej aktu prawodawczego zakresem stosunków regulowanych. Tworzenie prawa subprawnego. Odbywa się to w przypadkach, gdy przepisy prawa są uchwalane i wprowadzane w życie przez organy państwowe niezwiązane z jego najwyższymi organami przedstawicielskimi. Akty podrzędnego stanowienia prawa są niezbędne do zapewnienia stosowania prawa. Podmioty podległego stanowienia prawa to: prezydent, rząd, inne naczelne organy państwa, które z mocy prawa mają prawo tworzyć normy i regulacje prawne. Główną przyczyną istnienia tego typu stanowienia prawa jest złożoność zagadnień, które muszą rozwiązać organy państwowe. Parlament nie zawsze jest na tyle kompetentny, aby przyjąć do rozpatrzenia każdą złożoną kwestię techniczną wymagającą wysiłku specjalistów, a poza tym nie wszystkie złożone kwestie współczesnego społeczeństwa powinny być rozpatrywane przez parlament. Zdarzają się sytuacje, w których bardziej celowe jest przeniesienie decyzji na niższy szczebel, czego wymagają przepisy regulujące kompetencje i prerogatywy organów prawodawczych. Innym powodem istnienia sublegislacyjnego stanowienia prawa jest to, że parlament często doświadcza braku czasu, co nie pozwala na podjęcie odpowiedniej decyzji prawnej (choć jest to pożądane). W rezultacie następuje przeniesienie uprawnień prawodawczych na inne podmioty tworzenia przepisów. We wszystkich krajach obserwuje się tendencję do zwiększania liczby aktów prawnych. Według szacunków różnych badaczy, 10 ustaw przyjętych przez parlament zawiera od 100 do 140 rozporządzeń rządowych. Oczywiście stanowienie prawa na podstawie przepisów ma zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty. Jego zalety to wydajność; elastyczność i mniej formalności; kompetencje właściwych organów, ich znajomość lokalnych i innych uwarunkowań zwiększających skuteczność podjętej decyzji prawnej. Wady podrzędnego stanowienia prawa obejmują bliskość procesu podejmowania decyzji prawnej, trudność weryfikacji i stosowania norm ze względu na dużą liczbę przepisów, brak kontroli publicznej nad pracą prawodawczą biurokracji itp. Szczególny typ obok stanowienia prawa podrzędnego jest stanowienie prawa samorządów lokalnych i niepaństwowych osób prawnych. 5. Regulacyjne akty prawne Federacji Rosyjskiej W państwie rosyjskim w zasadzie jedynym źródłem prawa jest akt prawny. Nie ma precedensu sądowego (ale rola praktyki prawniczej jest wielka), nie ma też zwyczaju, choć są wyjątki. W najbardziej ogólnej formie hierarchiczny system aktów prawnych Rosji można przedstawić w następujący sposób: 1) Konstytucja (Ustawa Zasadnicza); 2) ustawy federalne; 3) dekrety Prezydenta; 4) uchwały Rządu; 5) akty normatywne ministerstw i resortów. Specjalną grupę tworzą: a) umowy międzynarodowe Rosji; b) akty normatywne władz państwowych podmiotów Federacji. Przyjrzyjmy się bliżej tego typu przepisom. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza) Federacji Rosyjskiej jest podstawą całego ustawodawstwa rosyjskiego. Jego supremację w systemie aktów normatywnych państwa rosyjskiego określają: 1) Konstytucja została uchwalona w referendum z wolnej woli całego narodu; 2) Konstytucja ustanawia podstawowe zasady, zasady, normy ustroju społecznego i państwowego; 3) Konstytucja zawiera wykaz podstawowych praw człowieka oraz ustala strukturę i kompetencje najwyższych organów władzy i administracji państwowej; 4) Konstytucja zostaje uchwalona, zmieniona w wyniku przestrzegania skomplikowanej procedury stanowienia prawa. Tekst Konstytucji Federacji Rosyjskiej składa się ze 137 artykułów, zawiera normy dotyczące różnych gałęzi prawa. Dla tej sekcji istotne są normy Ustawy Zasadniczej, które określają kompetencje najwyższych organów państwa do wydawania regulacyjnych aktów prawnych określonego rodzaju (art. 90, 105, 106 itd.), procedurę przyjmowania wejście w życie ustaw federalnych (art. 104-108) i niektórych innych. Ustawy federalne są uchwalane w Federacji Rosyjskiej przez Dumę Państwową, po czym są przedkładane do zatwierdzenia Radzie Federacji. Ustawę uważa się za zatwierdzoną, jeżeli głosowała za nią ponad połowa ogólnej liczby członków tej izby lub nie została ona rozpatrzona przez Radę Federacji w ciągu czternastu dni. Rola Prezydenta Federacji Rosyjskiej w uchwalaniu ustaw (wraz z prawem inicjatywy ustawodawczej) polega na ich podpisaniu w terminie czternastu dni i ogłoszeniu. Specjalna grupa ustaw federalnych - ustawy konstytucyjne uchwalane w sprawach określonych w Konstytucji Federacji Rosyjskiej i wyróżniające się specjalną procedurą uchwalania - wymagają 3/4 głosów ogólnej liczby członków Rady Federacji i 2/ 3 głosy ogólnej liczby członków Dumy. W przeciwieństwie do tego na przykład tak ważna ustawa, jak Kodeks cywilny Federacji Rosyjskiej, została przyjęta zwykłą większością głosów. Ustawa z 14 czerwca 1994 r. uznaje za datę uchwalenia ustawy federalnej dzień jej zatwierdzenia przez Dumę Państwową w jej ostatecznej wersji, a federalnej ustawy konstytucyjnej – dzień jej zatwierdzenia przez izby Zgromadzenia Federalnego w sposób określony w Konstytucji Federacji Rosyjskiej. Federalne ustawy konstytucyjne i ustawy federalne podlegają oficjalnej publikacji w ciągu siedmiu dni od ich podpisania przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej. W przypadku wszystkich rodzajów ustaw oficjalną publikacją jest opublikowanie ich pełnego tekstu w Rossiyskaya Gazeta lub w Zbiorze Legislacji Federacji Rosyjskiej. Federalne ustawy konstytucyjne i federalne ustawy federalne wchodzą w życie jednocześnie na całym terytorium Federacji Rosyjskiej po upływie dziesięciu dni od ich urzędowego ogłoszenia, chyba że sama ustawa ustanawia inny tryb wejścia w życie. Zgodnie z Konstytucją Federacji Rosyjskiej podmioty Federacji (republiki, terytoria, regiony, regiony autonomiczne, regiony autonomiczne i miasta o znaczeniu federalnym) wykonują własne regulacje prawne, w tym uchwalają ustawy, w sprawach podlegających ich kompetencji . Takie przepisy nie mogą być sprzeczne z przepisami federalnymi. Przejawia to zasadę jedności regulacji prawnej i reżimu prawnego na terenie całego państwa. Regulacje prawne w Federacji Rosyjskiej nie ograniczają się do samych ustaw. Stosunki korespondencyjne regulują akty Prezydenta, Rządu, a także ministerstw i innych organów federalnych, czyli regulaminy. Akty normatywno-prawne Prezydenta Federacji Rosyjskiej. Prezydent jest głową państwa i zgodnie z tym wydawane przez niego regulacyjne akty prawne (dekrety) zajmują kolejne miejsce po ustawach i obowiązują również na całym terytorium Federacji Rosyjskiej. Przedmiotem regulacji dekretów są główne kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej. W przypadku sprzeczności między dekretem Prezydenta Konstytucji a ustawami Rosji, na podstawie orzeczenia Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej, dekret traci moc. W porównaniu z ustawami dekrety przyjmowane są stosunkowo szybko i wchodzą w życie. Ponadto lista tematów do przygotowania projektów dekretów nie jest ustalana przez prawo i jak zwykle przygotowywane są przez zainteresowane resorty lub rząd. Akty normatywno-prawne Rządu. Rząd Federacji Rosyjskiej sprawuje władzę wykonawczą w kraju i realizując to zadanie podejmuje uchwały i wydaje zarządzenia. Decyzje o charakterze normatywnym lub o najistotniejszym znaczeniu wydawane są w formie dekretów. Decyzje w sprawach bieżących i operacyjnych wydawane są w formie zarządzeń. Cechą aktów Rządu jest to, że mogą być uchwalane tylko na podstawie iw wykonaniu ustaw Federacji Rosyjskiej oraz dekretów Prezydenta Federacji Rosyjskiej. Akty normatywno-prawne ministerstw i innych federalnych organów wykonawczych (departamentów). Ich specyfika polega na tym, że ministerstwa i resorty mogą wydawać rozporządzenia i instrukcje zawierające przepisy prawa w przypadkach i w granicach przewidzianych przez prawo Federacji Rosyjskiej, dekrety prezydenckie i rządowe. Dlatego wydanie jakiegokolwiek resortowego aktu powinno być oparte na specjalnym zaleceniu władz wyższych, choć w praktyce często bywa inaczej. Akty tej grupy są bardzo liczne i różnorodne. Należą do nich zarządzenia i instrukcje, uchwały, regulaminy, pisma, statuty itp. Wszystkie są wydawane w celu realizacji funkcji administracji publicznej w różnych dziedzinach życia publicznego (przemysł, nauka, kultura, zdrowie, bezpieczeństwo itp.) i są obowiązkowe do egzekucji dla wszystkich organizacji, instytucji, urzędników podległych ministerstwom i wydziałom. Akty normatywne ministerstw i innych federalnych organów wykonawczych dotyczące praw, wolności i innych uzasadnionych interesów obywateli, a także wszelkie akty międzyresortowe podlegają państwowej rejestracji w Ministerstwie Sprawiedliwości Federacji Rosyjskiej i są publikowane nie później niż dziesięć dni po rejestracja. Zgodnie z dekretem Prezydenta Federacji Rosyjskiej z dnia 23 maja 1996 r. „W sprawie trybu publikacji i wejścia w życie aktów Prezydenta Federacji Rosyjskiej, Rządu Federacji Rosyjskiej oraz aktów prawnych federalnych organy wykonawcze”, akty, które nie przeszły rejestracji państwowej, a także zarejestrowane, ale nie zostały opublikowane w określony sposób, nie pociągają za sobą konsekwencji prawnych, ponieważ uważa się, że nie weszły w życie. Rejestracja w Ministerstwie Sprawiedliwości Federacji Rosyjskiej jest konieczna do zweryfikowania legalności decyzji regulacyjnej ministerstwa lub departamentu: sprawdza się, czy ten akt narusza prawa i wolności obywateli, czy są im przypisane dodatkowe obowiązki nie przewidziane przez ustawodawstwo Federacji Rosyjskiej. Akty te nie mogą być kierowane do sądów w rozwiązywaniu sporów. Zasada ta jest wynikiem walki prawników wielu pokoleń o demokratyczne przyjęcie i stosowanie resortowych aktów prawnych, których podmiotem są przede wszystkim obywatele. Ponadto, zgodnie z Zasadami sporządzania resortowych aktów normatywnych, zatwierdzonymi przez Rząd Federacji Rosyjskiej w dniu 23 lipca 1993 r., centralnym organom federalnej władzy wykonawczej powierzono obowiązek doprowadzenia do uchwalonych resortowych aktów normatywnych. uwagę odpowiednich organów rządowych Federacji Rosyjskiej, przedsiębiorstw, organizacji, instytucji. Ustawy te wchodzą w życie 10 dni po ich oficjalnej publikacji w gazecie „Rossijskije Wiesti” lub w Biuletynie Aktów Normatycznych Federalnych Organów Wykonawczych. Akty normatywne władz państwowych podmiotów Federacji. Lokalne prawo. Organy władzy i administracji podmiotów Federacji rozwiązując stojące przed nimi problemy i zgodnie ze swoimi kompetencjami podejmują decyzje, nadając im formę prawną. Wydawane przez nie normatywne akty prawne dotyczą tylko terytoriów poszczególnych regionów. Decyzje szczebla regionalnego (ustawy, rozporządzenia) są przekazywane wykonawcom w terminie siedmiu dni od dnia ich podjęcia, nie później jednak niż w dniu wejścia w życie. W teorii prawa przepisy lokalne nazywane są również dokumentami prawnymi zawierającymi przepisy prawa przyjęte przez podmioty zarządzające przedsiębiorstwem, organizacją itp. Regionalna, regionalna administracja podmiotów Federacji (w niektórych regionach - rząd ) ma prawo podejmować uchwały, zarządzenia, zarządzenia. Szef administracji może wydawać uchwały i zarządzenia w sprawach należących do jego właściwości. Wspólnym dla wszystkich rodzajów statutów Federacji Rosyjskiej jest fakt, że wraz z ustawami służą one jako źródło legalności, tj. obywatele i osoby prawne, przestrzegając przepisów prawa zawartych w statutach, wzmacniają reżim prawa i porządku państwa. Obywatele, urzędnicy i organizacje kierują się podejmowanymi decyzjami prawnymi. Wśród rozporządzeń istnieje hierarchia wywodząca się z hierarchii administracyjnej. Tym samym dekret rządu federalnego ma większą moc prawną niż podobny dekret ministerstwa, rządu regionu, szefa administracji miejskiej. Istnieją również akty lokalne instytucji i organizacji państwowych i niepaństwowych o różnych formach własności. W celu rejestracji prawnej, instytucjonalizacji prawnej organizacje te tworzą różne akty prawne: zarządzenia wydawane przez szefa organizacji, statuty i regulaminy, na podstawie których prowadzą swoją działalność. Akty te stanowią niższy szczebel statutów iw większości przypadków, aby uzyskać moc prawną, muszą być zarejestrowane we właściwym urzędzie gminy. Na przykład statut spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (lub innej podobnej organizacji) staje się prawnie skuteczny dopiero po rejestracji w organach państwowych. Public relations mogą być również regulowane przez takie źródła prawa, jak usankcjonowane przez państwo porozumienie i zwyczaj. Umowa normatywna. Umowa jest skutecznym środkiem prawnym określania praw i obowiązków, zasad relacji między obywatelami a osobami prawnymi. Ma to ogromne znaczenie w stosunkach między państwami. Jednak umowa jest nie mniej ważna jako jedno z głównych źródeł prawa w zakresie stosunków handlowych i obrotu nieruchomościami. Z prawnego punktu widzenia umowa, co do zasady, jest umową między dwiema lub większą liczbą osób w celu ustanowienia, zmiany lub wygaśnięcia praw i obowiązków obywatelskich. W kontekście kształtowania się gospodarki rynkowej w Federacji Rosyjskiej znacznie wzrasta rola kontraktu jako narzędzia samoregulacji. Wolność i równość stron zakłada swobodne wejście w stosunki umowne bez żadnego dyktatu administracyjnego. Treścią umowy są zatem wzajemnie ustalone prawa i obowiązki. Umowa zawierana jest na następujących zasadach: 1) równość; 2) autonomię (niezależność) stron i ich wolną wolę; 3) odpowiedzialność majątkowa za naruszenie zobowiązania. Specyfika umowy jako podrzędnego źródła prawa polega na tym, że strony mogą zawrzeć zarówno umowę przewidzianą, jak i nieprzewidzianą w ustawie lub innych aktach prawnych. Podstawowym wymogiem co do formy, treści i przedmiotu umowy jest to, aby nie była ona sprzeczna z obowiązującymi przepisami prawa. Można odnieść wrażenie, że w ustawodawstwie rosyjskim brak jest prawnej regulacji instytucji umowy. Jednak tak nie jest. Jeden z najważniejszych aktów prawnych naszego państwa – Kodeks cywilny – poświęcił traktatowi trzy rozdziały. Warunki umowy muszą być zgodne z normami zawartymi w przepisach. W przeciwnym razie może zostać uznany za nieważny. Jednocześnie ustawodawca ustanowił pierwszeństwo prawne umowy przed prawem przyjętym po zawarciu umowy (klauzula 2, art. 422 kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej). Zwyczaj jako źródło prawa. Podejście do pojęć „zwyczaju” i „prawa zwyczajowego” w różnych szkołach naukowych jest niejednoznaczne. W krajowym orzecznictwie przedrewolucyjnym i współczesnym zachodnim pojęcia te nie były w ogóle rozróżniane. Tak więc rosyjski historyk i prawnik W.M. Chwostow w 1908 r. pisał, że należy uznać za obyczaj normę prawną, której siła opiera się nie na przepisach władzy państwowej, ale na jej przyzwyczajeniu ludowym, na jej długotrwałym stosowaniu w praktyce. Innymi słowy, według V.M. Chwostow, zwyczaj jest normą prawną, popartą nakazem. Niektórzy uczeni postrzegają prawo zwyczajowe jako pierwotny sposób tworzenia norm prawnych, który powstał przed ukonstytuowaniem się społeczeństwa. Ich zdaniem prawo obyczajowe stosowane było głównie na dość wczesnych etapach rozwoju społeczeństwa, w archaicznych systemach prawnych. Nie jest to jednak do końca prawdą, ponieważ zgodnie z nauką etnograficzną obyczaje są nadal używane przez niektóre narody, a ponadto trwa proces tworzenia nowych obyczajów, które odzwierciedlają rozwój etnokulturowy społeczeństwa. Osobliwością zwyczaju jest to, że jest to reguła postępowania, która stała się nawykiem. Z prawnego punktu widzenia zwyczaj jest niepisanym źródłem prawa, charakteryzującym się nieporządkiem, wielością i różnorodnością. Powodem tego jest wielość kultur zamieszkujących dany region. Zwyczaj usankcjonowany przez państwo jest bardzo rzadką formą prawa. W sztuce. 5 kc ustanawia nowe pojęcie – „zwyczaje prowadzenia działalności gospodarczej”, które są uznawane za utrwalone i powszechnie stosowane w każdej dziedzinie prowadzenia działalności gospodarczej nieprzewidziane przez prawo, niezależnie od tego, czy są zapisane w jakimkolwiek dokument czy nie. Obecnie zakres zwyczajów gospodarczych ogranicza się głównie do transakcji handlu zagranicznego, wydaje się jednak, że dalszy rozwój relacji rynkowych będzie wymagał bardziej szczegółowego uregulowania obyczajów, które wykształciły się w tym obszarze. Ustawodawca podąża już tą drogą, ustaliwszy w art. 427 kc zasada, zgodnie z którą przybliżone warunki umowy standardowej (wzorcowej) można uznać za zwyczaj usankcjonowany. 6. Prawo: jego pojęcie i rola w państwie demokratycznym” Państwo demokratyczne to polityczna organizacja władzy oparta na zasadach podziału władzy, poszanowania praw człowieka i rządów prawa we wszystkich sferach życia. W większości nowoczesnych państw głównym źródłem prawa jest prawo. Etymologicznie słowo „prawo” pochodzi od staroruskiego słowa „kon”, które oznaczało granicę, granicę czegoś. We współczesnej nauce i praktyce prawnej pojęcie „prawo” używane jest dwojako – jako prawny akt normatywny najwyższej władzy, uchwalany w szczególny sposób przez parlament (lub za pomocą plebiscytu) oraz jako akt normatywny (dokument prawny) dowolnego organu państwa, który zawiera normy prawne, obowiązujące zasady postępowania. Ustawa jest aktem normatywnym o najwyższej mocy prawnej, uchwalonym w sposób szczególny przez najwyższy organ przedstawicielski władzy państwowej lub bezpośrednio przez naród i regulującym najważniejsze stosunki społeczne. Jakie są cechy charakterystyczne prawa jako wiodącego źródła prawa? 1. Prawo to dokument prawny zawierający przepisy prawa. 2. Prawo jest wynikiem działalności prawodawczej najwyższego organu władzy państwowej (parlamentu, monarchy itp.) lub całego narodu. 3. Prawo reguluje najważniejsze, typowe, stabilne stosunki w społeczeństwie. 4. Prawo ma najwyższą moc prawną, co przejawia się w niemożliwości jej unieważnienia przez inny organ poza tym, który ją przyjął, a także w tym, że wszelkie inne dokumenty prawne nie powinny być sprzeczne z treścią ustawy. 5. Prawo jest podstawowym dokumentem prawnym. Służy jako podstawa, podstawa, wytyczna dla działalności normatywnej innych organów państwowych, sądów. W państwie posiadającym ustrój parlamentarny tworzy się oczywiście także ustrój ustawodawczy składający się z aktów normatywnych parlamentu (ustaw, ustaw itp.). Im wyższy stopień cywilizacji, rozwoju i człowieczeństwa społeczeństwa, tym większa potrzeba praw. Stawia to szczególne, podwyższone wymagania dotyczące treści prawa. Najogólniej można powiedzieć, że treść prawa musi być legalna, to znaczy odpowiadać niezbywalnym, niezbywalnym naturalnym prawom człowieka. Prawa takie są głównie ustalone w autorytatywnych międzynarodowych dokumentach prawnych ONZ, które stanowią podstawę prawną ochrony prawnej każdej jednostki i cywilizacji ludzkiej jako całości i służą jako imperatyw prawny dla ustawodawców każdego państwa. Stopień przestrzegania praw człowieka w prawie jest kryterium jakości samego prawa, wyznacznikiem jego istoty i użyteczności, sprawiedliwości i ukierunkowania na wolność. Praworządność we wszystkich sferach społeczeństwa oznacza niemożność arbitralnej dyskrecji w zarządzaniu sprawami społeczeństwa i państwa. Stanowisko to samo w sobie jest humanistyczne: osoba i społeczeństwo pozbawione są możliwego niebezpieczeństwa woluntaryzmu, rażących ingerencji władzy w sferę osobową. Taka inwazja jest niemożliwa bez podstaw określonych w ustawie. Treść prawa tworzą normy pierwotne, które w niektórych przypadkach podlegają dalszej konkretyzacji i rozwinięciu w regulaminach. 7. Granice stosowania aktów normatywnych Wszystkie akty normatywne mają określone czasowe, terytorialne ograniczenia (granice) ich istnienia i działania, a także dotyczą określonego kręgu osób (podmiotów prawa). Co do zasady akty normatywne stosuje się do stosunków, które miały miejsce w okresie od ich wejścia w życie do utraty mocy. Mówiąc o granicach aktu normatywnego w czasie, bierze się pod uwagę trzy istotne okoliczności: moment wejścia w życie, moment ustania obowiązywania oraz zastosowanie norm prawnych ustanowionych aktem normatywnym do stosunków powstałych przed jego wejściem w życie („prawo z mocą wsteczną”). W Federacji Rosyjskiej akty prawne wchodzą w życie w jeden z następujących sposobów: - w wyniku wskazania w tekście aktu normatywnego daty kalendarzowej, od której akt prawny wchodzi w życie; - w wyniku wskazania innych okoliczności, z którymi wiąże się wejście w życie dokumentu („od momentu podpisania”, „od momentu publikacji” itp.); - w wyniku zastosowania zasad ogólnych. Zgodnie z tymi ogólnymi zasadami, ustawy Federacji Rosyjskiej i inne normatywne akty prawne najwyższych organów przedstawicielskich wchodzą w życie na całym terytorium Federacji Rosyjskiej jednocześnie po dziesięciu dniach od daty ich oficjalnej publikacji, chyba że w ustawie wskazano inaczej. tekst ustawy. Normatywne akty prawne Prezydenta Federacji Rosyjskiej i Rządu Federacji Rosyjskiej wchodzą w życie w całej Rosji jednocześnie po siedmiu dniach od ich oficjalnego opublikowania. Publikacje, w których oficjalnie publikowane są akty prawne Federacji Rosyjskiej, to Rossiyskaya Gazeta i Zbiór Legislacji Federacji Rosyjskiej. Ustawy o ministerstwach i departamentach wchodzą w życie po 10 dniach od daty ich oficjalnego opublikowania i podlegają państwowej rejestracji w Ministerstwie Sprawiedliwości (jest to warunek ich legalności). Procedura wejścia w życie regulacyjnych aktów prawnych podmiotów Federacji, organów miejskich jest przez nich określana niezależnie. Wygaśnięcie aktu normatywnego następuje na skutek: - wygaśnięcie okresu, na który dokument prawny został przyjęty; - zapowiedzi o utracie mocy prawnej aktu normatywnego (bezpośrednie wskazanie abolicji, które może zawierać specustawa); - przyjęcie przez uprawniony organ nowego prawnego dokumentu normatywnego o równej lub większej mocy prawnej, regulującego ten sam zakres public relations; - przestarzałość dokumentu prawnego z powodu zaniku okoliczności, które podlegały regulacji (np. utraciły ważność akty normatywne regulujące status prawny Rad Deputowanych Ludowych, a tym samym przestały obowiązywać z powodu zniknięcia tych władz na terytorium b. ZSRR). Kwestię oddziaływania aktów normatywnych w czasie należy rozpatrywać z uwzględnieniem jeszcze dwóch aspektów. Po pierwsze, normatywny akt prawny nie działa wstecz (ten aksjomat prawny sformułowali starożytni prawnicy rzymscy). Dokument normatywny obowiązuje tylko w tych okolicznościach i przypadkach, które powstały po jego wejściu w życie.Zasada ta jest niezbędnym czynnikiem stabilności prawnej, gdy obywatele i osoby prawne muszą mieć pewność, że ich sytuacja prawna nie zostanie pogorszona przez prawo. Po drugie, normatywny akt prawny może utracić moc, ale niektóre jego postanowienia, normy mogą być stosowane do faktów, które miały miejsce w trakcie jego funkcjonowania („doświadczanie prawa”). Dotyczy to również regulacji bieżących stosunków prawnych. Istotą terytorialnych ograniczeń ich działania jest działanie aktów normatywnych w przestrzeni, gdy akt normatywny jest stosowany na terytorium, na które rozciąga się zwierzchnictwo państwa lub kompetencje odpowiednich organów. Dlatego akty organów federalnych dotyczą całego terytorium Federacji Rosyjskiej, akty podmiotów Federacji - na terytorium tych podmiotów państwowych, akty organów gminnych - na terytorium odpowiednich jednostek administracyjnych. Terytorium ograniczone granicami państwa obejmuje: ląd, w tym podglebie i szelf kontynentalny, wody terytorialne (12 mil morskich), przestrzeń powietrzną. Morze, rzeka i samoloty pływające pod banderą państwa są utożsamiane z terytorium państwa. Zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego statki wojskowe zrównane są z terytorium państwa bez wyjątku, a statki cywilne i statki powietrzne - na wodach i przestrzeni powietrznej swojego państwa, na pełnym morzu iw przestrzeni powietrznej. Wpływ regulacyjnych aktów prawnych na krąg osób wynika z następującej okoliczności: wszyscy obywatele, bezpaństwowcy, cudzoziemcy i osoby prawne znajdujące się na terytorium państwa podlegają ustawodawstwu państwa, w którym zamieszkują. Nauka i praktyka prawna zna zasadę eksterytorialności. Jest to fikcja prawna, zgodnie z którą pewne części terytorium państwa (budynki obcych ambasad, misje lub ich środki transportu), a także przedstawiciele dyplomatyczni obcych państw, są uznawane za nie znajdujące się na terytorium państwa, w którym faktycznie mieszkają, ale zgodnie z prawem są uważane za przebywające na terytorium państwa, którego ambasada znajduje się w tym budynku lub którego są przedstawicielami. Na zasadzie wzajemności terytoria ambasad w obcych państwach uważa się za terytoria odpowiednich stanów. Każda ingerencja w budynek ambasady jest równoznaczna z ingerencją na terytorium państwa i jest uważana za naruszenie prawa międzynarodowego. 8. Systematyzacja regulacyjnych aktów prawnych W toku rozwoju społecznego państwo aktywnie pełni funkcje prawodawcze, w wyniku czego wydawane są setki różnych aktów prawnych dotyczących szerokiego spektrum zagadnień. Kształtowanie się ustawodawstwa jako wzajemnie uzgodnionego i skutecznego systemu następuje w wyniku nie tylko planowania prac legislacyjnych przez organ stanowiący, ale także systematyzacji. Systematyzacja prawodawstwa to celowa praca prawodawcy mająca na celu usprawnienie i połączenie istniejących aktów prawnych w jeden system w celu ich dostępności, lepszej widoczności i skutecznego stosowania. Podstawą takiej pracy jest wiedza o systemie prawa, jego gałęziach i podsektorach. Celami systematyzacji są: stworzenie spójnego systemu prawa posiadającego cechy kompletności, dostępności i łatwości w stosowaniu aktów normatywnych, eliminacja przestarzałych i nieskutecznych norm prawnych, rozwiązywanie kolizji prawnych, eliminacja luk i aktualizacja ustawodawstwa. Nauki prawne znają dwa główne typy systematyzacji: inkorporację i kodyfikację. Inkorporacja – rodzaj systematyzacji, podczas której dotychczasowe przepisy są gromadzone bez zmiany ich treści, przetwarzania i redagowania. W tym przypadku tekstowe przedstawienie norm prawnych (zasad postępowania) nie podlega zmianom. Skutkiem inkorporacji jest publikowanie różnych zbiorów lub zbiorów, które powstają według zasady tematycznej (tj. według przedmiotu regulacji) lub według lat wydania rozporządzeń (tj. według zasady chronologicznej). Inkorporacja dzieli się na oficjalną i nieoficjalną. Zbiór ustawodawstwa Federacji Rosyjskiej można przypisać oficjalnemu. W pierwszej części publikowane są zarządzenia Prezydenta i Rządu na określony czas, w drugiej - ich poszczególne akty prawne. Inkorporacja nieformalna obejmuje zbiory materiałów normatywnych dotyczących gałęzi prawa publikowane w celach edukacyjnych, edukacyjnych itp. Na takie nieoficjalne inkorporacje nie można powoływać się podczas rozpatrywania spraw sądowych w sądzie, arbitrażu i innych organach ścigania. Kodyfikacja polega na przetworzeniu przepisów prawa pod względem treści i ich usystematyzowanym, naukowo uzasadnionym przedstawieniu w nowej ustawie (kodeksie ustaw, kodeksie, podstawach legislacji itp.). Kodyfikacja jest dziełem systematyzacyjnym wyższego stopnia niż inkorporacja, ponieważ w trakcie kodyfikacji następuje jakościowe przetwarzanie istniejących norm prawnych, eliminowane są niespójności, powielanie, sprzeczności i luki w przepisach prawnych, kasowane są nieefektywne i przestarzałe normy. Materiał normatywny jest wprowadzany przez ustawodawcę w spójny, wewnętrznie skoordynowany system prawny. Dotychczasowa duża liczba prawnych dokumentów normatywnych jest zastępowana nowym jednolitym aktem jednolitym, którego publikacja zapewnia jasność i efektywność regulacji prawnych. Kodyfikacja ustawodawstwa może być ogólna (gdy przetwarzane jest całe ustawodawstwo państwa), sektorowa (gdy przetwarzane są normy określonej gałęzi ustawodawstwa) lub specjalna (obejmująca normy dowolnej instytucji prawnej). 9. Technika prawnicza Skuteczność i skuteczność przepisów i innych aktów prawnych regulujących w dużej mierze zależy od tego, jak dokładne i jasne są sformułowania prawne, na ile są one logicznie powiązane i spójne, jak jednolite jest stosowanie pojęć i terminów prawnych. Służą temu zasady i techniki techniki prawniczej, którymi ustawodawca posługuje się przy sporządzaniu aktów prawnych. Technika prawnicza jest więc zbiorem reguł, środków i technik opracowywania, formalizowania i systematyzowania aktów normatywnych w celu uczynienia ich jasnymi, zrozumiałymi i skutecznymi. Przedmiotem techniki prawniczej jest tekst dokumentu normatywnego, w stosunku do którego stosuje się wysiłek intelektualny ustawodawcy. To ten ostatni posługuje się różnymi regułami i technikami sporządzania przepisów. Należy zauważyć, że poziom rozwoju technologii prawnej zawsze służy jako wiarygodny wskaźnik poziomu rozwoju kultury prawnej społeczeństwa. Nie ulega też wątpliwości, że technika prawnicza nie jest problemem czysto technicznym, stosowanym, ale kryterium określania istoty prawa, kryterium kierunku woli politycznej ustawodawcy. Zasady sporządzania projektów aktów normatywnych są bardzo zróżnicowane i liczne. Wymieńmy najczęstsze: 1) szczegółowość, jasność i wyczerpującą kompletność regulacji prawnej; 2) logika w prezentacji tekstu dokumentu i relacji wymagań regulacyjnych ze sobą; 3) brak sprzeczności, luk, konfliktów zarówno w akcie normatywnym, jak iw całym systemie prawnym; 4) jasność, łatwość użycia i zrozumienie terminów; niedopuszczalność używania w tekście dokumentu niejasnych, niejednoznacznych i rozmytych, przesyconych emocjonalnie terminów, takich jak „oburzający”, „oszalały z przemocą”, „wyjątkowy cynizm” itp.; 5) odrzucenie klerykalizmu, frazesów słownych, przestarzałych zwrotów i rzadko spotykanych słów („dodaj”, „przyznanie” itp.); 6) zwięzłość i zwięzłość prezentacji norm prawnych, minimalizująca powielanie materiału regulacyjnego dotyczącego tego samego zagadnienia. Z zasad techniki prawnej należy odróżnić zasady wykonania aktu normatywnego. Są to specyficzne i ujednolicone normy, które ustalają oficjalne szczegóły i strukturalne części aktu normatywnego. Tak więc wszystkie konstytucje zawsze mają preambułę (część wprowadzająca), a kody zwykle składają się z części ogólnych i specjalnych, numeracja artykułów w kodzie jest ciągła, a gdy jest w niej zawarta nowa norma, przypisywany jest jej indeks („ ikona”), która nie narusza ustalonej numeracji. Szczegółami aktu normatywnego, potwierdzającymi jego oficjalny charakter, są: data i miejsce jego wydania, podpisy urzędników, tytuł (pełny i skrócony), wskazanie adresatów dokumentu prawnego. Rozdział 21 1. Pojęcie systemu prawa System prawa jest wewnętrzną strukturą (strukturą) prawa, odzwierciedlającą unifikację i zróżnicowanie norm prawnych. Głównym celem tej koncepcji jest jednoczesne wyjaśnienie integracji i podziału zbioru normatywnego na gałęzie i instytucje, aby dać systematyczny opis prawa pozytywnego jako całości. Ten ostatni, będąc normatywnym rdzeniem systemu prawnego danego społeczeństwa, ma takie cechy, jak integralność i autonomia, stabilność i dynamizm, powiązanie oraz uporządkowaną treść i formę, posiada własną treść i źródła rozwoju. W tym miejscu szczególnie należy podkreślić, że struktura prawa (jego system) determinuje jego formę (system stanowienia prawa) i jest z nim nierozerwalnie związana. Aby poznać i opanować prawo jako system, konieczne jest zidentyfikowanie podstaw konstrukcji, kryteriów integracji i zróżnicowania norm prawnych. W tym celu wskazane jest zastosowanie różnych podejść i pomiarów, które ujawniają główne formy istnienia i logikę rozwoju materii prawnej. Z punktu widzenia podejścia genetycznego można wyróżnić kryteria pierwotne i pochodne. Osoba działa jako podstawowe (naturalne) kryterium w stosunku do prawa. Pochodnymi w tym zakresie mogą być różne formacje społeczne i społeczno-polityczne, w jakiś sposób zaprojektowane, przede wszystkim państwo i społeczeństwo. Stąd biorą się kręgosłup, spajający prawo jako całość więzy i te więzy, które decydują o jego podziale na naturalne i pozytywne. Prawo naturalne jest rozumiane jako zespół praw i obowiązków wynikających z samej natury osoby jako racjonalnej istoty społecznej, to znaczy tych praw i obowiązków, które stały się sprawiedliwymi normami ludzkiego zachowania w społeczeństwie. Prawo pozytywne to system norm zawierający określone prawa i obowiązki pochodzące od państwa i społeczeństwa, wyrażone (utrwalone) w dokumentach prawnych (ustawach, precedensach sądowych, aktach władzy wykonawczej). Jednocześnie należy pamiętać, że wszystkie systemy prawne współczesnego prawa pozytywnego są w takim czy innym stopniu oparte na prawie naturalnym, zawierają zasady prawa naturalnego. Te same kryteria leżą u podstaw zróżnicowania prawa na prywatne i publiczne. Pierwszy ma na celu zaspokojenie potrzeb i ochronę interesów jednostek, drugi chroni ogólne interesy państwa. Podejście historyczne pozwala prześledzić całą drogę powstawania prawa jako systemu. Ogólnym widocznym kryterium jest tu forma (źródło) prawa, którego analiza pozwala na identyfikację dominujących zasad systemotwórczych charakterystycznych dla danego systemu prawa, specyfikę układu jego elementów, architekturę. Zgodnie z tym kryterium rozróżnia się prawo zwyczajowe (tradycyjne), orzecznictwo, prawo zobowiązań oraz prawo ustawowe (skodyfikowane, ustawowe, dekretowe). Widok historyczny, ukazujący genetyczne powiązania systemu prawa, które stanowią jego podstawę, pozwala jednocześnie prześledzić dynamikę zmian systemu w czasie i przestrzeni. Wiąże się to w szczególności z rozwojem człowieka jako jednostki i członka różnych formacji społecznych. Tutaj przejawia się wpływ na prawo różnych czynników religijnych, ideologicznych, etnicznych, relacji między nimi. Pod tym względem wyróżniają się na przykład systemy prawa muzułmańskiego i prawa hinduskiego. Systemowo-strukturalny krój oznacza przestrzenny, w pewien sposób uporządkowany układ przepisów prawa. Porządek, spójność, wzajemne powiązania i zróżnicowanie kombinacji norm prawnych wynikają z ustrukturyzowania stosunków społecznych i celowości ich mediacji prawnej. Formacje strukturalne w systemie prawa różnią się między sobą złożonością struktury (pozioma, pionowa, liniowa, macierzowa), stopniem sztywności, połączeniem elementów itp. W niektórych okresach rozwoju społeczeństwa i prawa , na pierwszy plan wysuwa się najbardziej optymalna struktura. Obecnie jest to edukacja, która obejmuje normy, instytucje, gałęzie prawa. Norma prawna jest podstawowym i ostatecznym elementem strukturalnym prawa. Ona pierwsza doświadcza zachodzących w nim zmian. Ze względu na swoje uniwersalne, przekrojowe znaczenie, praworządność rozszerza swoje właściwości na inne poziomy systemu, służy jako punkt odniesienia, jednostka miary materii prawnej. Praworządność samodzielnie reguluje jedną stronę (aspekt) stosunków społecznych. Dla prawnej regulacji stosunków jako całości często wymagana jest interakcja zbioru norm (materialnych, proceduralnych, ostatecznych, operacyjnych). Instytucja prawa to odrębna grupa norm prawnych regulujących stosunki społeczne określonego typu. Jako przykład można wymienić instytucję praw majątkowych w prawie cywilnym, instytucję odpowiedzialności urzędników w prawie administracyjnym, instytucję prawa wyborczego oraz normy regulujące status posła w prawie konstytucyjnym. Instytuty mogą być sektorowe i międzysektorowe (złożone). Gałąź prawa to odrębny zbiór norm prawnych, instytucji regulujących homogeniczne stosunki społeczne. Odzwierciedla wyższy poziom połączeń szkieletowych, charakteryzuje się pewną integralnością, autonomią. Oddziały dzielą się na materialne i proceduralne. Do tych pierwszych należą np. prawo cywilne, pracy, karne, gruntowe. Druga grupa to prawo procesowe cywilne, procesowe karne i procesowe administracyjne. Zaczyna kształtować się także gałąź konstytucyjnego prawa procesowego. Kryteria podziału prawa na gałęzie i instytucje są przedmiotem i sposobem regulacji prawnej. Przedmiotem regulacji prawnej są rzeczywiste relacje między ludźmi, które obiektywnie wymagają mediacji prawnej. Ich krąg jest bardzo szeroki i zróżnicowany - praca, zarządzanie, majątek, ziemia, rodzina itp. Mają następujące cechy: 1) są to relacje istotne dla osoby i jej stowarzyszeń; 2) są to silne, celowe (rozsądne) relacje; 3) są to stabilne, powtarzalne i typowe relacje; 4) są to relacje behawioralne, nad którymi może sprawować kontrolę zewnętrzną (np. przez organy jurysdykcyjne). Public relations pełni rolę głównego obiektywnego (materialnego) kryterium podziału prawa na gałęzie i instytucje. Struktura tych relacji, ich rodzaj, rodzaj, typ determinują w pewnym stopniu parametry strukturalne i treściowe normy, instytucji, przemysłu i prawa jako całości. Metoda regulacji prawnej to zespół metod prawnego oddziaływania na zachowanie ludzi, wypracowany w wyniku długotrwałej komunikacji międzyludzkiej. Jeśli przedmiot regulacji prawnej odpowiada na pytanie, co reguluje prawo, to metoda odpowiada na pytanie, jak reguluje. Metoda łączy w sobie momenty obiektywne i subiektywne oraz ma charakter dodatkowy (proceduralny) w stosunku do podmiotu. Podczas regulowania public relations stosuje się różne metody: imperatywne i dyspozytywne, alternatywne i polecające, nagrody i kary. Ich stosowanie zależy od treści stosunków, uznania ustawodawcy, panującej praktyki ścigania, poziomu kultury prawnej ludności. Metody te mogą działać niezależnie i w połączeniu, we wzajemnej interakcji. Najbardziej powszechne i polarne w swoich cechach są metody imperatywne i dyspozytywne. Metoda imperatywna opiera się na stosunkach podporządkowania, podporządkowania jednych podmiotów prawa innym. Jest to typowe dla prawa administracyjnego, karnego i wykonawczego. Metoda rozporządzająca zakłada równość stron i jest stosowana w gałęziach prawa prywatnego (cywilne, pracy, rodzinne). 2. System legislacji System prawodawstwa rozumiany jest jako zbiór normatywnych aktów prawnych, w których zobiektywizowana zostaje wewnętrzna treść i cechy strukturalne prawa. System ten jest zewnętrznym wyrazem systemu prawa. Ten ostatni jednak swoje realne istnienie uzyskuje właśnie w jasnych, formalnie określonych aktach – dokumentach. Jednak zbieżność między systemem prawa a systemem stanowienia prawa, począwszy od pojedynczej normy, a skończywszy na całym prawie, nie jest absolutna. W tych granicach istnieją niezależnie, mają swoją specyfikę, własne trendy rozwojowe. System legislacji powstaje w wyniku publikacji norm prawnych, utrwalenia ich w aktach urzędowych i usystematyzowania tych aktów. Ma złożoną strukturę. W zależności od podstaw (kryteriów) można wyróżnić poziomy, wertykalny, federalny i złożony system legislacji. Horyzontalna (sektorowa) struktura systemu legislacyjnego uwarunkowana jest przedmiotem regulacji prawnej – faktycznymi stosunkami społecznymi. Na podstawie tego kryterium wyodrębnia się gałęzie ustawodawstwa odpowiadające gałęziom systemu prawnego (prawo konstytucyjne – prawo konstytucyjne, prawo pracy – prawo pracy, prawo procesowe cywilne – prawo procesowe cywilne). Struktura pionowa (hierarchiczna) odzwierciedla hierarchię władz publicznych i aktów prawnych pod względem ich mocy prawnej. Na czele systemu normatywnych aktów prawnych Federacji Rosyjskiej stoi Konstytucja, a następnie ustawy, dekrety Prezydenta, dekrety Rządu, akty normatywne władz lokalnych, lokalne akty normatywne. Federalna struktura systemu opiera się na dwóch kryteriach – federalnej strukturze państwa oraz zakresie kompetencji podmiotów Federacji w zakresie legislacji. Zgodnie z art. 65 Konstytucji Federacji Rosyjskiej i Traktatu Federalnego z 31 marca 1992 r. Można wyróżnić trzy poziomy regulacyjnych aktów prawnych Federacji Rosyjskiej: - ustawodawstwo federalne (Konstytucja Federacji Rosyjskiej, podstawy ustawodawstwa, ustawy federalne, dekrety Prezydenta, uchwały Rządu Federacji Rosyjskiej i inne akty normatywne Federacji); - ustawodawstwo podmiotów wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej - republik w ramach Federacji Rosyjskiej (konstytucje republik, ustawy i inne przepisy), terytoriów, regionów, okręgów autonomicznych, obwodu autonomicznego, miast o znaczeniu federalnym - Moskwa, Sankt Petersburg (chartery , ustaw, uchwał kierowników administracji i innych przepisów); - Ustawodawstwo samorządów (decyzje, uchwały). Złożone formacje w systemie legislacji kształtują się w zależności od przedmiotu regulacji prawnej i systemu administracji publicznej. Należą do nich przepisy środowiskowe, transportowe, regulacje określające status prawny określonych grup społecznych (młodzież, kobiety, kombatanci). 3. Kierunki rozwoju systemu prawa i systemu legislacji Główne kierunki rozwoju i doskonalenia prawa są związane z zachodzącymi w kraju reformami społeczno-gospodarczymi i politycznymi. Jednocześnie zachodzą głębokie procesy zmiany samej treści prawa, aktualizacji ustawodawstwa i zrozumienia nowej roli zjawisk prawnych w życiu człowieka i społeczeństwa. Oto niektóre z trendów: 1) ogólną charakterystykę prawa jako całości, w tym systemu prawa i systemu prawa jako dwóch stron jednego integralnego zjawiska; 2) tendencje rozwoju struktury (systemu) prawa; 3) tendencje w zakresie poprawy ustawodawstwa. Ogólne trendy obejmują następujące. 1. Stopniowa zmiana stosunku „człowieka do prawa”. Z jednej strony mówimy o „humanizacji” prawa, o stworzeniu takiego systemu prawnego, w którym zawsze będzie się koncentrować na człowieku, jego prawach i wolnościach. Prawdziwe kroki w tym kierunku poczyniono w Deklaracji Praw i Wolności Człowieka i Obywatela, Konstytucji Federacji Rosyjskiej, Kodeksie Cywilnym Federacji Rosyjskiej, ustawach o własności, obywatelstwie i innych aktach normatywnych. Obejmuje to również zmianę metod regulacji prawnej: przejście od metod imperatywnych do metod dyspozytywnych, dominację ogólnie dopuszczalnego typu regulacji w stosunkach międzyludzkich. Jednym słowem, coraz bardziej krystalizuje się i rozszerza zakres prawa prywatnego. Z drugiej strony istnieje pewne ograniczenie regulacji publicznoprawnej, które w dawnych czasach zostało doprowadzone do granic absurdu (dowodem na to jest ustalenie maksymalnych rozmiarów altanek, łaźni, piwnic itp.). Obecnie następuje wyrównanie relacji między państwem a jednostką pod względem zakresu praw i obowiązków między nimi, gwarancji ich realizacji. 2. Decentralizacja regulacji prawnych. Konstytucja Federacji Rosyjskiej i Traktat Federalny stworzyły podstawy legislacyjnego stymulowania rozwoju podmiotów Federacji, samorządów terytorialnych. Takie środki zdecentralizowanej regulacji, jak umowy, aplikacje pomocnicze, analogia prawa i prawa otrzymują znaczny rozwój. 3. Włączenie do ustawodawstwa rosyjskiego w niektórych przypadkach ogólnie uznanych zasad i norm prawa międzynarodowego oraz umów międzynarodowych Federacji Rosyjskiej (art. 15 Konstytucji Federacji Rosyjskiej). Można także mówić o tendencji integracyjnej legislacji krajów WNP w przestrzeni gospodarczej, informacyjnej oraz w sferze zwalczania przestępczości. Wśród kierunków rozwoju struktury (systemu) prawa są następujące. 1. Proces stopniowego gromadzenia materiału normatywnego i jego dystrybucja według bloków strukturalnych – instytucje, branże. Coraz bardziej zauważalna jest tendencja do pewnego ujednolicania takich bloków jako równoważnych pod względem objętości, struktury i innych cech, co umożliwia rozszerzenie płaszczyzn ich interakcji i zwiększenie efektywności regulacji. Proces ten obejmuje powstawanie nowych instytucji i branż (bankowość, prawo podatkowe), a także ich wyodrębnianie z istniejących jednostek strukturalnych (prawo rodzinne). 2. Wzrost znaczenia regulacji prawnej, co pociąga za sobą powstawanie złożonych strukturalnych związków norm prawnych. Wynika to ze złożonego charakteru przedmiotu i sposobu regulacji prawnej, podmiotów i przedmiotów stosunków prawnych. Powstanie złożonych formacji zależy również od stopnia rozwoju systemu prawnego, od jego interakcji z innymi normatywnymi i regulacyjnymi systemami społeczeństwa. 3. Możliwy rozwój systemu prawa w kierunku od struktury nowoczesnej, z dość silnymi powiązaniami między instytucjami i przemysłami, do struktury „plazmowej”, w której pierwotne elementy strukturalne będą w stanie względnej autonomii. W koniecznych przypadkach, w obecności pewnych czynników systemotwórczych, mogą tworzyć powiązania strukturalne w celu rozwiązania wszelkich problemów. Problemy wynikające z naturalnych potrzeb rozwoju społecznego wyznaczają cele ustawodawcy w ich rozstrzygnięciu. Cel ustawodawcy „przyciąga” z szeregu normatywnego norm różniących się celem i specjalizacją funkcjonalną, aby skutecznie i szybko go osiągnąć. Trendy poprawy ustawodawstwa są następujące. 1. Dostosowanie całego układu ustawodawczego do Konstytucji Federacji Rosyjskiej. Proces ten obejmuje rewizję obowiązującego ustawodawstwa, zniesienie przestarzałych przepisów, tworzenie nowych ustaw, doskonalenie techniki legislacyjnej i procesu legislacyjnego. W szczególności ustawa federalna o procedurze publikowania i wejścia w życie federalnych ustaw konstytucyjnych, akty izb Zgromadzenia Federalnego z dnia 14 czerwca 1994 r. unieważniły dwie przestarzałe ustawy, określiły nową procedurę publikacji i wejścia w życie ustaw, określiła „Zbiór aktów prawnych Federacji Rosyjskiej” jako oficjalny periodyk oraz nakazała Prezydentowi i Rządowi Federacji Rosyjskiej dostosowanie ich aktów prawnych do tej ustawy. 2. Powstawanie nowych skomplikowanych gałęzi legislacji – dotyczących banków i działalności bankowej, prywatyzacji, upadłości przedsiębiorstw, podatków, samorządu terytorialnego itp. Złożony wpływ prawny umożliwia efektywniejsze i bardziej celowe rozwiązywanie problemów gospodarczych i społecznych. 3. Utworzenie nowej struktury ustawodawstwa, spowodowane rozgraniczeniem kompetencji między Federacją, republikami Federacji Rosyjskiej i innymi podmiotami Federacji. Pojawiają się nowe typy aktów ustawodawczych (karty terytoriów, regionów, ustawy regionalne i regionalne, dekrety, uchwały wojewodów, kierowników administracji i inne akty normatywne). Rozdział 22. Świadomość prawna i kultura prawna 1. Pojęcie świadomości prawnej Prawo jako zjawisko społeczne powoduje taki lub inny stosunek ludzi do niego, który może być pozytywny (człowiek rozumie konieczność i wartość prawa) lub negatywny (człowiek uważa prawo za bezużyteczne i niepotrzebne). Ludzie w takiej czy innej formie wyrażają swój stosunek do wszystkiego, co obejmuje regulacja prawna, co jest związane z wyobrażeniami o prawie (do ustaw i innych aktów prawnych, do działalności sądu i innych organów ścigania, do zachowania członków społeczeństwa w dziedzinie prawa). Człowiek w jakiś sposób odnosi się do prawa przeszłego, do prawa, które istnieje teraz i do prawa, które chciałby widzieć w przyszłości. Taka postawa może być racjonalna, rozsądna i emocjonalna, na poziomie uczuć, nastrojów. Taki lub inny stosunek do prawa i zjawisk prawnych w społeczeństwie może być w jednej osobie iw grupie ludzi, w społeczności ludzkiej. Jeżeli uznamy prawo za rzeczywistość obiektywną, to musimy także uznać istnienie subiektywnej reakcji ludzi na prawo, zwanej świadomością prawną. Świadomość prawna jest nieodłącznym towarzyszem prawa. Wynika to z faktu, że prawo jest regulatorem relacji między ludźmi obdarzonymi wolą i świadomością. Jest rzeczą oczywistą, że proces tworzenia prawa (stanowienia prawa) wiąże się ze świadomą działalnością ludzi, że prawo jest wytworem tej działalności. Oczywiste jest również, że proces wprowadzania prawa w życie jest zwykle świadomym, wolicjonalnym działaniem ludzi. Ilustracja pracy świadomości, zarówno na poziomie racjonalnym, jak i emocjonalnym, może służyć jako działalność prawodawcza rosyjskiego parlamentu (Rady Federacji i Dumy Państwowej). Przykładem pracy świadomości w procesie korzystania z prawa jest życie każdego z nas, kiedy przy wykonywaniu czynności prawnie znaczących kierujemy się nie tekstem aktów normatywnych, ale tymi wyobrażeniami na ich temat, które się rozwinęły. w naszych umysłach. Świadomość prawna to zbiór idei i uczuć, które wyrażają stosunek ludzi do prawa i zjawisk prawnych w życiu publicznym. Świadomość prawna zwykle nie istnieje w „czystej” postaci, jest powiązana z innymi rodzajami i formami świadomości rzeczywistości i rzeczywistości. Tak więc dość często świadomość prawna przeplata się z poglądami moralnymi. Ludzie oceniają prawo i zjawiska prawne w kategoriach moralnych dobra i zła, sprawiedliwości i niesprawiedliwości, sumienia, honoru itp. Postawy wobec prawa są często determinowane przez poglądy polityczne. Jest to szczególnie charakterystyczne dla marksistowsko-leninowskiego stosunku do prawa. Marksizm-leninizm rozumie prawo jako wolę klasy panującej wyniesionej do rangi prawa, a prawo jako środek polityczny. Jednostronne polityczne podejście do prawa uniemożliwia pełne zrozumienie jego istoty i roli w życiu społecznym. W naszej nauce prawa i edukacji prawniczej konieczne jest dążenie do odpolitycznienia prawa i świadomości prawnej. Klasowo-polityczne podejście do rozumienia prawa należy uznać za jedno z wielu podejść badawczych do prawnych problemów społeczeństwa. Świadomość prawna jest ściśle związana z teoriami filozoficznymi, poglądami ideologicznymi i doktrynami religijnymi. Niektórzy myśliciele uważali, że normy prawa, ich obowiązek i przymus żyją tylko w umysłach ludzi, dlatego prawo jest zjawiskiem psychologicznym (L. Pietrażycki). Inni podkreślali zewnętrzny przymus prawa jako zewnętrzny środek regulacji wolności człowieka (I. Kant, G. Hegel). Jeszcze inni uważali prawo za klasowy regulator stosunków społecznych (K. Marks, V.I. Lenin). Czwarty uznał rolę projektanta i gwaranta naturalnych praw człowieka (Ch. Montesquieu, J.-J. Rousseau) dla prawicy. Rosyjski prawnik I.A. Iljin uważał świadomość prawną za zbiór poglądów na prawo, państwo, całą organizację życia publicznego. Uważał na przykład, że o formie rządów w państwie decyduje przede wszystkim monarchiczna lub republikańska świadomość prawna ludu. IA Ilyin podkreślił, że osoba bez świadomości prawnej będzie żyła z własnej arbitralności i znosiła arbitralność innych. Wpływ świadomości prawnej na organizację życia publicznego jest dość duży, namacalny. Tym tłumaczy się włączenie jej w mechanizm regulacji prawnej jako jednego ze środków oddziaływania na stosunki społeczne. Specyfiką świadomości prawnej jako integralnej części mechanizmu regulacji prawnej jest to, że jej rola nie ogranicza się do jednego etapu oddziaływania prawnego. Świadomość prawna uwzględniana jest w pracy i na etapie stanowienia prawa oraz na etapie wdrażania prawa. W mniejszym lub większym stopniu jest ona obecna we wszystkich elementach mechanizmu regulacji prawnej – przepisach prawa, stosunkach prawnych, aktach realizacji prawa. Najbardziej widoczną rolę odgrywa świadomość prawna na etapie realizacji prawa, w procesie realizacji praw i obowiązków prawnych. Życie ludzkie wyraźnie pokazuje, że świadomość, myśl, obraz, wolicjonalny wysiłek realnie kontrolują zachowanie ludzi, inicjują i regulują ich działania i czyny we wszystkich sferach życia, także prawnych. Poziom, jakość, charakter, treść świadomości prawnej w dużej mierze decyduje o tym, jakie będzie zachowanie danej osoby w społeczeństwie - legalne, społecznie użyteczne lub nielegalne, społecznie szkodliwe i niebezpieczne. 2. Struktura świadomości prawnej Świadomość prawna (zarówno indywidualna, jak i zbiorowa) jest złożoną formacją strukturalną, w której można wyróżnić komponenty racjonalne, zwane zwykle ideologią prawną. Ideologia prawa obejmuje koncepcje i idee dotyczące prawa i zjawisk prawnych w społeczeństwie. Wskaźniki poziomu i jakości takich pomysłów mogą być różne: od prymitywnych, powierzchownych po naukowe i teoretyczne. Ideologię prawniczą można przypisać argumentom o prawie mądrego wiejskiego starszego oraz pracy G. Hegla „Filozofia prawa”. Rola ideologii prawa w regulacji prawnej jest dość oczywista: - stanowienie prawa odbywa się w oparciu o poglądy prawne, teorie, doktryny; - w procesie realizacji prawa ważne są również komponenty racjonalne. Nauka prawna ma szczególne znaczenie w ideologii prawa. Teoria naukowa wyznacza strategię rozwoju życia prawnego społeczeństwa, przeprowadza wszechstronną analizę aktualnego stanu prawnego. Doktryny naukowe mogą działać jako źródła prawa. Rozwój teorii prawa, racjonalne rozumienie roli prawa w życiu społeczeństwa są ważnymi i niezbędnymi elementami edukacji prawniczej, kształtowania się prawniczego profesjonalizmu. W świadomości prawnej można również wyróżnić emocjonalne elementy strukturalne, które nazywane są psychologią prawa. Emocje są organicznie włączone w strukturę świadomości, a człowiek nie może kierować się w zakresie regulacji prawnych jedynie racjonalnym myśleniem. Kolorystyka emocjonalna (pozytywna lub negatywna) znacząco wpływa na charakter i kierunek legalnych zachowań. Praktyka badania zachowań zgodnych z prawem pokazuje, że trudno zrozumieć cokolwiek z natury ludzkiego zachowania, jeśli pominiemy jego sferę emocjonalną. Emocje wpływają również na niewłaściwe zachowanie. Na przykład stan silnego podniecenia emocjonalnego podczas popełnienia przestępstwa ma znaczenie prawne. Zagadnienia te zostaną zbadane w trakcie szkolenia z prawa karnego. Analiza stosunku ludzi do prawa i innych normatywnych aktów prawnych pozwala wyodrębnić inne elementy w sensie sprawiedliwości. Pierwszy element ma charakter informacyjny. Jest to obecność w umyśle takiej czy innej ilości informacji o prawie. Informacja może być kompletna i wyczerpująca (np. po przepracowaniu tekstu ustawy, zapoznaniu się z procesem jej uchwalania, przeczytaniu komentarzy do tej ustawy) lub może być powierzchowna, wynikająca z cudzych słów. Poziom informacyjny świadomości prawnej jest jej obowiązkową częścią strukturalną, ponieważ bez informacji o prawie nie może być żadnego stosunku do niego. Drugim elementem jest ocena. Po otrzymaniu informacji o akcie normatywnym człowiek w jakiś sposób się do niego odnosi, jakoś go ocenia, porównuje z własnymi wartościami. W jej strukturze ważne miejsce zajmują aksjologiczne (wartościowe) elementy świadomości prawnej. Na podstawie wyobrażeń o wartości osoby kształtują się motywy jej zachowania w sferze prawnej. Świadomość wartości prawa przez osobę przyczynia się do przekształcenia prawa z „obcego”, pochodzącego od sił zewnętrznych, z potężnych struktur społecznych, w „własne”, przyczyniając się do realizacji celów i interesów osoby. Na podstawie elementów informacyjnych i oceniających powstaje trzeci element – wolicjonalny. Po zapoznaniu się z prawem i jego ocenie człowiek decyduje, co zrobi w warunkach przewidzianych prawem. Wykorzystanie prawa do realizacji własnych zadań lub „obejście” go, ścisłe wdrożenie tego prawa lub znalezienie innych aktów prawnych, bardziej zgodnych z interesami i potrzebami – wszystkie te momenty są zawarte w wolicjonalnym elemencie prawa świadomość. Ukierunkowanie wolicjonalne świadomości prawnej bywa nazywane postawą prawną, czyli orientacją psychologiczną, gotowością człowieka do jakiegoś działania w zakresie regulacji prawnej. Oczywiście w prawdziwym życiu świadomość prawna manifestuje się jako całość, a nie ustrukturyzowana. Izolacja elementów strukturalnych w świadomości prawnej jedynie przyczynia się do zrozumienia jej roli i miejsca w życiu człowieka i społeczeństwa. 3. Rodzaje świadomości prawnej Aby zrozumieć, czym jest świadomość prawna, warto rozważyć jej odmiany. Podstawą podziału świadomości prawnej na typy może być poziom świadomości potrzeby prawa, głębokość wnikania w istotę prawa i zjawiska prawne w społeczeństwie, co pozwoli nam ją niejako nadać , opis jakościowy. Według tych kryteriów świadomość prawna dzieli się na trzy poziomy. Pierwszy poziom to zwykła świadomość prawna. Ten poziom jest charakterystyczny dla większości członków społeczeństwa, kształtuje się na podstawie codziennego życia obywateli w zakresie regulacji prawnych. Ludzie w taki czy inny sposób stykają się z nakazami prawnymi: otrzymują pewne informacje z mediów, obserwują prawne działania organów państwowych, urzędników itp. Osoby o tym poziomie świadomości prawnej charakteryzują się znajomością ogólnych zasad prawa, tu prawnego poglądy są ściśle powiązane z pojęciami moralnymi. Drugi poziom to zawodowa świadomość prawnicza, która rozwija się w trakcie specjalnego przygotowania (np. podczas studiów w szkole prawniczej), w trakcie wykonywania praktycznych czynności prawniczych. Przedmioty tego poziomu posiadają specjalistyczną, szczegółową wiedzę na temat obowiązującego prawodawstwa, umiejętności i umiejętność jego stosowania. W nowoczesnych warunkach należy zwrócić szczególną uwagę na kształtowanie profesjonalnej świadomości prawniczej. Brak profesjonalizmu w stanowieniu prawa i egzekwowaniu prawa jest jednym z problemów naszego społeczeństwa. Trzeci poziom to naukowa, teoretyczna świadomość prawna. Jest to typowe dla badaczy, naukowców zajmujących się prawnym regulowaniem stosunków społecznych. Według podmiotów (nośników) świadomość prawną można podzielić na indywidualną i zbiorową. Jednym z rodzajów zbiorowej świadomości prawnej jest grupowa świadomość prawna, czyli reprezentacje prawne i uczucia pewnych grup społecznych, klas, warstw społecznych, środowisk zawodowych. W niektórych przypadkach świadomość prawna jednej grupy społecznej może znacznie różnić się od świadomości prawnej innej. Na przykład widoczne różnice istnieją w świadomości prawnej klas w społeczeństwie z wyraźnymi sprzecznościami klasowymi. Literatura marksistowsko-leninowska podkreśla przeciwny, sprzeczny charakter świadomości prawnej wyzyskiwaczy i wyzyskiwanych. Widać różnice w świadomości prawnej warstw wiekowych społeczeństwa, w zawodowej świadomości prawnej prawników różnych specjalizacji – pracowników prokuratury, sądu, zawodów prawniczych, osób pracujących w systemie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Grupową świadomość prawną należy odróżnić od masowej, która jest charakterystyczna dla niestabilnych, doraźnych stowarzyszeń ludzi (wiecy, manifestacje, zbuntowane tłumy). Do scharakteryzowania makrozbiorów (populacji kraju, kontynentu, epoki historycznej) używa się pojęcia „publiczna świadomość prawna”. Obejmuje to również poglądy prawne narodów i narodowości. Na przykład świadomość prawna rosyjskiego społeczeństwa wyróżnia się wieloma cechami. K.D. Kavelin w swoim artykule „Spojrzenie na legalne życie starożytnej Rosji” zwrócił uwagę, że cechy te zostały z góry zdeterminowane historycznymi warunkami rozwoju rosyjskiej mentalności. Naród rosyjski ma nieodłączny pogląd na prawo jako obowiązkowe przepisy ludzi stojących na szczycie władzy, co jest typowe dla społeczeństw typu patriarchalnego. Wł. Sołowjow w swoim dziele „Usprawiedliwienie dobra” pisze, że prawo jest rozumiane przez naród rosyjski jako środek przymusowej realizacji minimum dobra. Takie rozumienie prawa jest typowe dla społeczeństw feudalnych, dla nieograniczonych monarchii, policji, państw totalitarnych, gdzie istnieje prawo po to, by stłumić czyny okrutne, niedbałe, zła. Społeczeństwo rosyjskie charakteryzuje się zastępowaniem świadomości prawnej poglądami etycznymi. Przez stulecia w rosyjskim doświadczeniu historycznym nie było miejsca na idee prawa i wolności, rządów prawa i praw jednostki. Rosyjską świadomość społeczną cechuje nihilizm prawniczy, brak szacunku dla prawa i prawa. E.Yu. Sołowjow ironicznie zauważa, że jeśli europejska umowa społeczna jest zgodą poddanych i władzy na wzajemnie wiążące prawo, to rosyjska umowa społeczna jest milczącym spiskiem ludu i władzy na rzecz wzajemnej bezkarności łamania prawa. Przy dość oczywistym braku w historii naszego kraju trwałych tradycji prawnych, wartości prawnych, nie należy zapominać o ogromnym wkładzie rosyjskich prawników - naukowców i praktyków w kształtowanie prawa i świadomości prawnej w Rosji na przełomie XIX i XX wieku wieki. Ale proces kształtowania się rosyjskiej świadomości prawnej został przerwany w 1917 roku. Poważne szkody dla powstającej rosyjskiej świadomości prawnej wyrządziła marksistowsko-leninowska idea obumierania prawa. Życie prawne społeczeństwa sowieckiego również nie przyczyniło się do rozwoju świadomości prawnej. Społeczeństwo rosyjskie w obecnym stanie kończy wiek XX. w warunkach głębokiego deficytu rozumienia prawa i świadomości prawnej. W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabierają kwestie zrozumienia roli świadomości prawnej, sposobów jej powstawania i rozwoju. Dla społeczeństwa rosyjskiego pilnym zadaniem jest wypracowanie takiej idei prawnej, która odpowiadałaby jego tradycjom historycznym, duchowości jego narodu oraz zapewniłaby kształtowanie się państwa prawnego i prawnego porządku społecznego. 4. Kultura prawna Kategoria „kultura prawna” służy do scharakteryzowania całej nadbudowy prawnej, całego systemu prawnego kraju, ale z pewnego punktu widzenia. W odróżnieniu od analizy innych niezwykle szerokich kategorii prawnych, przy analizie kultury prawnej społeczeństwa główny nacisk kładzie się na badanie poziomu rozwoju zjawisk prawnych w ogóle, na opisywanie i wyjaśnianie wartości, ideałów i osiągnięć prawnych w sferze prawnej, odzwierciedlające zakres praw i wolności człowieka oraz stopień ich ochrony w tym społeczeństwie. Pojęcie „kultury prawnej” zawsze wiąże się z oceną „jakości” życia prawnego danego społeczeństwa i porównaniem go z najbardziej rozwiniętymi wzorcami, ideałami i wartościami prawnymi. Kultura prawna rozumiana jest jako jakościowy stan życia prawnego społeczeństwa, uwarunkowany całym systemem społecznym, duchowym, politycznym i gospodarczym, wyrażający się osiągniętym poziomem rozwoju działalności prawnej, aktów prawnych, świadomości prawnej i ogólnie poziom rozwoju prawnego podmiotu (jednostka, różne grupy, cała populacja), a także stopień zagwarantowania przez państwo i społeczeństwo obywatelskie wolności i praw człowieka. Z definicji wynika, że kultura prawna to pewna „jakość” życia prawnego społeczeństwa, poziom jego rozwoju, składający się z podsystemów, części lub elementów znajdujących się w takim lub innym stanie (również z punktu widzenia poziom rozwoju). Czym są te podsystemy, części lub elementy? Innymi słowy, jaka jest „struktura” kultury prawnej? Kultura prawna społeczeństwa zależy przede wszystkim od poziomu rozwoju świadomości prawnej społeczeństwa, tj. od tego, jak głęboko opanowali oni takie zjawiska prawne, jak wartość praw i wolności człowieka, wartość procedury prawnej w rozwiązywaniu sporów, szukanie kompromisów itp., w jaki sposób prawnie poinformowana jest ludność, jej grupy społeczne, wiekowe, zawodowe i inne, jaki jest emocjonalny stosunek ludności do prawa, sądu, różnych organów ścigania, środków i procedur prawnych, jaki jest stosunek obywateli do przestrzegania (niezgodności) z wymogami prawnymi itp. Jest to pierwszy element kultury prawnej. Poziom rozwoju świadomości prawnej można ustalić tylko w rzeczywistej działalności prawnej, w zachowaniach prawnych, które również mają niezależne cechy. Dlatego też drugim elementem struktury kultury prawnej jest poziom rozwoju działalności prawnej. Na tę ostatnią składa się część teoretyczna – działalność prawników, wychowawcza – działalność studentów i studentów szkół prawniczych, uniwersytetów itp. oraz praktyczna – działalność stanowienia prawa i realizowania prawa, w tym egzekwowania prawa. Oczywiste jest, że kultura prawna społeczeństwa w dużej mierze zależy od poziomu rozwoju i jakości działań stanowienia prawa, tworzących podstawę legislacyjną dla życia społeczeństwa. Stanowienie prawa powinno być prowadzone przez osoby kompetentne prawnie i pod wieloma innymi względami zgodnie z demokratycznymi i właściwymi procedurami i zasadami prawa. Znacząco wpływa na kulturę prawną społeczeństwa i egzekwowanie prawa, czyli na władzę organów państwowych, które dokonują indywidualnej regulacji stosunków społecznych na podstawie prawa w celu jej realizacji. Jakość działania organów ścigania zależy od wielu czynników, zarówno instytucjonalnych (struktura aparatu państwowego, porządek relacji między jego organami), jak i innych (profesjonalizm, kultura funkcjonariusza organów ścigania itp.). Mówiąc np. o strukturze aparatu państwowego w ogóle, a organów ścigania w szczególności, należy podkreślić potrzebę poprawy struktury i podporządkowania organów śledczych, zwiększenia autorytetu sądu, wzmocnienia gwarancji jego niezależność itp. Konieczne jest również wprowadzenie nowych zasad działania organów ścigania (rezygnacja z oskarżycielskiej stronniczości, zapewnienie pierwszeństwa praw i wolności człowieka itp.), kardynalny wzrost trzeciej władzy w Rosji - sprawiedliwość. Kultura prawna społeczeństwa jest w dużej mierze zdeterminowana faktycznymi zachowaniami prawnymi obywateli, ich działaniami w zakresie wdrażania prawa, stopnia znajomości i terminowego wypełniania swoich obowiązków (np. ), przestrzegają zakazów iw jakim stopniu korzystają ze swoich praw. Trzecim elementem kultury prawnej społeczeństwa jest stopień rozwoju całego systemu aktów prawnych, czyli tekstów dokumentów, w których wyraża się i utrwala prawo danego społeczeństwa. Najważniejszy dla oceny kultury prawnej społeczeństwa jest system ustawodawstwa, którego podstawą jest konstytucja państwa. Generalnie istotny jest również poziom rozwoju całego systemu regulacyjnych aktów prawnych, począwszy od ustaw, aktów centralnych organów wykonawczych, a skończywszy na aktach władz lokalnych i administracji. Każdy akt prawny musi być legalny, to znaczy zgodny z ideami sprawiedliwości, równości i wolności panującymi w świadomości społecznej. Prawo musi być również doskonałe pod względem formy: być spójne, jak najkrótsze i koniecznie jasne i zrozumiałe dla opinii publicznej, zawierać definicje podstawowych pojęć i pojęć, być opublikowane w publicznie dostępnym źródle itp. Jakość prawa świadczy sama treść, mechanizm jej wdrażania (instytucjonalny, organizacyjny, proceduralny, finansowo-ekonomiczny itp.). Przy określaniu jakości kultury prawnej społeczeństwa należy brać pod uwagę stan poszczególnych aktów prawnych – dokumentów: egzekwowanie prawa (decyzje i wyroki sądów, decyzje śledczych, akty prokuratorskie, dokumenty w sferze administracyjnej i zarządczej itp.) i ścigania (umowy w obrocie gospodarczym itp.) d.). Na podstawie analizy tych aktów prawnych, a także innych tekstów o charakterze prawnym (np. tekstów naukowych i publicystycznych o tematyce prawniczej) można wyciągnąć wniosek o poziomie rozwoju nie tylko kultury prawnej społeczeństwa, ale także jego kultura jako całość. Rzeczywiście, według pomników prawa i innych dokumentów prawnych, które do nas dotarły, historycy przywracają atmosferę legalnego życia społeczeństwa, cechy takiego czy innego sposobu życia gospodarczego, takiego czy innego systemu stosunków społecznych. W aktach prawnych oficjalnie ustala się formę własności narzędzi i środków produkcji, fakt obecności w rękach jakiejkolwiek klasy, grupy społecznej władzy ekonomicznej i politycznej, strukturę aparatu państwowego, status prawny państwa. jednostki w społeczeństwie, odzwierciedlany jest poziom ochrony praw i wolności człowieka. Przyporządkowanie elementów strukturalnych kultury prawnej jest raczej warunkowe, gdyż nie istnieje czynność prawna prowadzona w oderwaniu od świadomości prawnej, a świadomość prawna może przejawiać się jedynie w czynności prawnej i jej skutkach – aktach prawnych. Wreszcie wszystkie części składowe kultury prawnej nie mogą istnieć bez swojego podmiotu-nośnika – osoby, grupy ludzi, ogółu ludności. Kultura prawna społeczeństwa zależy od poziomu rozwoju prawnego różnych grup społecznych (np. klasowych) i zawodowych, a także od poziomu rozwoju poszczególnych jednostek. W tym aspekcie konieczne jest wyróżnienie kultury prawnej całej populacji, kultury prawnej grupy i kultury prawnej jednostki, osoby. W tym drugim przypadku konieczne jest również uwzględnienie poziomu wiedzy prawniczej danej jednostki i jej stosunku do wartości prawnej, do prawa, stopnia orientacji prawnej w celu spełnienia wymagań prawnych. Kultura prawna danej osoby może być oceniana po jej zachowaniu w sferze prawnej, tj. posługuje się tymi samymi znakami i kryteriami kultury prawnej (poziom rozwoju świadomości prawnej, aktywność prawna itp.), ale tylko na poziomie indywidualnym . Analiza kultury prawnej jest niezbędna w celu zidentyfikowania i opisania w pierwszej kolejności wartości, ideałów i wzorców prawnych, do których powinien dążyć ustawodawca, stróż prawa, obywatel i społeczeństwo jako całość, a następnie ocena rzeczywistego stanu rzeczy z tego punktu widzenia, szukać dróg i środków do osiągnięcia nakreślonych ideałów budowania państwa prawa i społeczeństwa, w którym zapewnione są prawa i wolności człowieka odpowiadające jego systemowi społeczno-gospodarczemu i duchowemu. 5. Nihilizm prawny Antypodem kultury prawnej jest nihilizm prawniczy, czyli negatywny stosunek do prawa, prawa i prawnych form organizacji stosunków społecznych. W Rosji ma to niestety głębokie korzenie. Więcej AI Hercen zauważył, że "niepewność prawna, która od niepamiętnych czasów ciążyła na ludziach, była dla niego rodzajem szkoły. Rażąca niesprawiedliwość jednej połowy jego praw nauczyła go nienawiści do drugiej, poddaje się im jak sile. Całkowita nierówność przed sądem zabił w nim szacunek dla praworządności.Rosjan, bez względu na rangę, bezkarnie obchodzi lub łamie prawo, gdzie tylko się da, a rząd robi dokładnie to samo. Marksistowsko-leninowska idea obumierania państwa i prawa w socjalizmie wyrządziła wielką szkodę rozwojowi zasad prawnych w społeczeństwie. Klasycy marksizmu-leninizmu na ogół nie ukrywali swojego negatywnego stosunku do prawa. K. Marks i F. Engels pisali: „Co do prawa, to my, wraz z wieloma innymi, podkreślaliśmy przeciwstawienie komunizmu prawu, zarówno politycznemu, jak i prywatnemu, w jego najbardziej ogólnej formie - w sensie praw człowieka”. Nihilizm prawny może działać w dwóch odmianach, czyli formach – teoretycznej (ideologicznej) i praktycznej. W pierwszym przypadku istnieje teoretyczne, konceptualne uzasadnienie nihilizmu prawnego, kiedy naukowcy, filozofowie, politolodzy udowadniają (chyba całkiem szczerze), że istnieją znacznie ważniejsze wartości (np. światowa rewolucja proletariacka) niż prawo ogólnie, a tym bardziej prawa jednostki . W drugim przypadku te poglądy i nauki są wcielane w życie, co często skutkuje terrorem państwa wobec jego narodu, wielomilionowymi ofiarami wśród ludności, przekształceniem rządzącej elity, ostatecznie w przestępczą klikę. (dlatego staje się naturalnym i łatwym wsparciem dla organów państwowych i osób urzędowych, np. agencji bezpieczeństwa, administracji więziennej itp., we wdrażaniu porządku publicznego wobec elementów przestępczych). Jest rzeczą oczywistą, że w tych społeczeństwach, w których nihilizm prawny jest reprodukowany przez samo państwo na odpowiednią skalę, bardzo trudno, prawie niemożliwe jest kultywowanie wśród ludności jakiegokolwiek pozytywnego nastawienia do prawa, ponieważ prawo źle rozumie ten porządek, te przepisy, które są ustanowione przez ustawy i przepisy resortowe. A potem w społeczeństwie istnieje zwykły, masowy nihilizm prawny, który jest szeroko rozpowszechniony wśród ludności. Ponadto nakazów ustanowionych przez państwo nie przestrzegają organy państwowe, resortowe i urzędnicy, dla których istnieją również odpowiednie wyjaśnienia i uzasadnienia („w interesie ludu”, „w celu realizacji planu” itp. ). W tym drugim przypadku w społeczeństwie rozwija się resortowy nihilizm prawny. Na równi z nihilizmem prawnym jest zjawisko odwrotne – idealizm prawny czy romantyzm, słowem przesada realnych możliwości regulacyjnych formy prawnej. Zjawisko to towarzyszy cywilizacji ludzkiej praktycznie na całej drodze jej rozwoju. Tak więc nawet Platon naiwnie wierzył, że głównym środkiem realizacji jego planów budowy idealnego państwa będą idealne prawa przyjęte przez mądrych władców. W epoce Oświecenia, po zniszczeniu starych praw, uznano za wystarczające przyjęcie nowych, a królestwo rozumu zostanie osiągnięte. Zaskakujące jest to, że nawet dzisiaj wielu ludzi, a nawet polityków, błędnie pokłada zbyt duże nadzieje w prawie w reorganizacji naszego społeczeństwa. Wydaje się, że tylko wystarczające doświadczenie polityczne i prawne może rozwiać złudzenia idealizmu prawnego. 6. Edukacja prawnicza i szkolenie prawnicze Edukacja prawnicza jest celowym działaniem na rzecz przekazywania (transferu) kultury prawnej, doświadczenia prawniczego, ideałów prawnych i mechanizmów rozwiązywania konfliktów społecznych z pokolenia na pokolenie. Edukacja prawnicza ma na celu rozwijanie świadomości prawnej osoby oraz kultury prawnej całego społeczeństwa. Zwykle mówią o edukacji prawniczej w szerokim i wąskim znaczeniu. W pierwszym przypadku mówimy raczej nie o edukacji prawnej, ale o socjalizacji prawnej osoby, kiedy jest „wychowywana” przez środowisko jako całość, przez całą praktykę prawniczą i zachowanie ludzi, urzędników - przedstawiciele aparatu państwowego w sferze prawnej. Jednocześnie osoby, urzędnicy, organy państwowe zaangażowane w legalną działalność (legalną lub nielegalną) nie mają bezpośredniego celu wywierania prawnoedukacyjnego wpływu na innych. Jednak taki wpływ na innych wciąż się okazuje. Jeśli chodzi o edukację prawniczą rozumianą wąsko, wyróżnia ją ukierunkowanie na doskonalenie kultury prawnej osoby, grupy ludzi i całego społeczeństwa. Edukacja prawnicza jest ściśle związana z edukacją prawniczą: edukacja nie może odbywać się bez edukacji, a edukacja w taki czy inny sposób ma również efekt wychowawczy. Różnicę można tu wprowadzić, i to dość warunkowo, pod względem sfery wpływów: edukacja wpływa głównie na emocjonalno-wolicjonalną, wartościową, światopoglądową stronę świadomości, a szkolenie - na poznawczo-racjonalne, w celu informacyjnym i edukacyjnym wpływ na osobę. Z kolei wartość, wpływ emocjonalny i wolicjonalny jest bardzo ograniczony przez rzeczywistą praktykę prawną, ponieważ niemożliwe jest zaszczepienie człowiekowi szacunku dla tych wartości, które są nieobecne w świadomości społecznej i działaniach ludzi, ale są głoszone w słowach, w pustych deklaracjach i demagogicznych wypowiedziach (jako przywódcy polityczni przed społeczeństwem i prości wychowawcy i nauczyciele przed dziećmi i młodzieżą). Wartości i ideały „rosną” spontanicznie, kształtuje samo życie, wszystkie otaczające okoliczności, a rola czynnika subiektywnego, celowego działania tutaj, choć ważnego, nie prowadzi, a tym bardziej jedynego koniecznego i wystarczającego. I nie każdy nadaje się do roli wychowawcy. W skali społecznej takim wychowawcą może być każda wybitna osoba (A.D. Sacharow, A.F. Koni), która „otworzy” ludziom oczy na prawdziwy stan rzeczy w dziedzinie ochrony praw człowieka, przeciwstawiając się arbitralności państwa. Z tego powodu główny nacisk w podnoszeniu kultury prawnej społeczeństwa należy położyć na edukację prawną, informując ludność o istniejących regulacjach prawnych. Bardzo ważne jest zapoznanie ludności z przykładami i ideałami, doświadczeniem prawnym i tradycjami tych krajów, w których poziom ochrony prawnej jednostki, a co za tym idzie poziom kultury prawnej, jest wyższy niż w Rosji. Tym ważniejsze jest nauczenie tego przyszłych zawodowych prawników, aby główny cel swojej działalności widzieli w ochronie praw i wolności człowieka przed arbitralnością społeczeństwa i państwa, czyli w ochronie słabych przed silnymi, co jest jednym z centralnych postulatów globalnej, uniwersalnej moralności, moralności i kultury w ogóle. Rozdział 23. Stosunki prawne 1. Pojęcie stosunku prawnego Prawo reguluje stosunki społeczne, w wyniku czego nabierają one formy prawnej, czyli stają się stosunkami prawnymi. Właściwe rozumienie stosunków prawnych jest niemożliwe bez zrozumienia, czym są stosunki społeczne. Relacje społeczne to powiązania między ludźmi, które powstają w procesie ich wspólnych działań. Najważniejszymi z nich są więzi ekonomiczne, ponieważ stanowią podstawę społeczeństwa i determinują wszystkie inne stosunki społeczne. Podmiotami public relations mogą być wspólnoty społeczne (ludzie, naród, kolektyw itp.), organizacje (państwowe, prywatne, publiczne), jednostki. Miejsce każdego podmiotu w systemie stosunków społecznych wyznaczają obiektywne prawa rządzące funkcjonowaniem stosunków społecznych i aktywnością ich uczestników. Prawo działa jako potężny czynnik organizujący, wnosi szczególną pewność i stabilność do odpowiedniej sfery życia publicznego i państwowego. Kategoria „stosunek prawny” pozwala nam zrozumieć, w jaki sposób prawo wpływa na zachowanie ludzi. W ramach stosunków prawnych życie społeczeństwa nabiera cywilizowanego, stabilnego i przewidywalnego charakteru. Stosunek prawny to połączenie społeczne powstające na podstawie norm prawa, których uczestnikom przysługują prawa podmiotowe i obowiązki prawne przewidziane przez państwo. Jest to centralne ogniwo mechanizmu regulacji prawnej, główny kanał wdrażania prawa. Stosunki prawne jako różnorodne stosunki społeczne charakteryzują się następującymi cechami: 1. Strony stosunku prawnego zawsze mają prawa podmiotowe i ponoszą obowiązki. Treść stosunku prawnego powstaje w wyniku woli jego uczestników, działania norm prawnych, a także zgodnie z orzeczeniami organów ścigania. Należy pamiętać, że do powstania i realizacji stosunków prawnych równoczesna obecność wszystkich wymienionych podstaw wcale nie jest konieczna. Zazwyczaj regulacja prawna następuje bez interwencji stróża prawa. W przypadku braku ram regulacyjnych stosunek prawny rozwija się z lukami w prawodawstwie. Uczestnicy stosunku prawnego mogą samodzielnie określać treść wzajemnych praw i obowiązków, jeżeli ich stosunek regulują normy rozporządzające. Stosunek prawny jest stosunkiem dwustronnym. Oznacza to, że w każdym stosunku prawnym występują dwie strony: upoważniony i zobowiązany. Na przykład w umowie pożyczki (art. 807 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej) stroną upoważnioną jest pożyczkodawca, stroną zobowiązaną jest pożyczkobiorca. To prawda, że \u454b\uXNUMXbtutaj konieczne jest dokonanie zastrzeżenia: najczęściej stosunki prawne mają bardziej złożoną strukturę, gdy każda ze stron jest zarówno upoważniona, jak i zobowiązana. Na przykład na podstawie umowy kupna-sprzedaży (art. XNUMX kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej) sprzedawca jest zobowiązany przekazać kupującemu kupioną rzecz i ma prawo żądać za nią zapłaty, a kupujący jest zobowiązany do zapłaty wymaganej kwoty i ma prawo do odbioru zakupionej rzeczy. 2. Stosunkiem prawnym jest taki stosunek społeczny, w którym wykonywanie prawa podmiotowego i wypełnianie obowiązku ma zapewnioną możliwość przymusu państwowego. W większości przypadków wykonanie prawa podmiotowego i wypełnienie obowiązku odbywa się bez użycia środków przymusu państwowego. Jeżeli jest to konieczne, wówczas zainteresowana strona występuje do właściwego organu państwowego, który po rozpatrzeniu sprawy podejmuje miarodajną decyzję (akt stosowania prawa), która precyzyjnie określa podmiotowe prawa i obowiązki stron. 3. Stosunek prawny pełni funkcję określonego związku społecznego, a stopień doprecyzowania może być różny. Stosunki prawne, które wynikają bezpośrednio z prawa, są w minimalnym stopniu określone. W takich przypadkach wszyscy adresaci normy prawnej mają wspólne (tożsame) prawa i wolności oraz ponoszą jednakowe obowiązki, niezależnie od jakichkolwiek warunków. Typowym przykładem są konstytucyjne prawa i wolności. Rozpatrując te ostatnie w odniesieniu do pojedynczego obywatela, przekładamy przepisy normatywne na płaszczyznę stosunków prawnych. Każdy obywatel sam określa, w jakim stopniu wykorzysta możliwości, jakie daje mu konstytucja. Przeciętny stopień konkretyzacji obserwuje się wówczas, gdy zindywidualizowany jest nie tylko podmiot, ale i przedmiot stosunku prawnego. Na przykład w stosunku prawnym własności określa się właściciela i rzecz - przedmiot własności. Maksymalny stopień uszczegółowienia występuje w przypadkach, gdy wiadomo dokładnie, jakie czynności musi wykonać osoba zobowiązana w interesie osoby uprawnionej. Tutaj indywidualnie ustala się przedmiot, obie strony i treść łączącego je związku prawnego. Tak więc na podstawie umowy o pracę (art. 702 kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej) jedna strona (wykonawca) zobowiązuje się do wykonania określonej pracy na polecenie drugiej strony (klienta) i przekazania jej wyniku klientowi, a Klient zobowiązuje się do przyjęcia wyniku pracy i zapłaty za niego. Stosunek prawny ma strukturę złożoną pod względem kompozycji elementów. Obejmuje podmiot, przedmiot i treść relacji. 2. Treść stosunku prawnego Treść relacji ma dwojaki charakter. Rozróżnij treść prawną i faktyczną. Treścią prawną stosunku prawnego jest możliwość dokonania określonych czynności osoby uprawnionej, konieczność dokonania określonych czynności lub konieczność powstrzymania się od czynności zabronionej osoby zobowiązanej, a treścią rzeczywistą są same czynności, w których prawa i obowiązki są realizowane. Treść prawna i faktyczna nie są tożsame. Pierwsza jest bogatsza od drugiej, zawiera nieskończoną liczbę możliwości. Na przykład osoba z wykształceniem średnim ma prawo wstępu na studia wyższe, czyli ma duży wybór możliwości, które składają się na treść jego prawa podmiotowego. Jednak tak naprawdę można dostać się tylko na jedną uczelnię, pod warunkiem pomyślnego zdania egzaminów wstępnych. Rzeczywista treść jest zatem tylko jedną z możliwych opcji realizacji prawa podmiotowego. Treścią stosunku prawnego (powtarzamy) są podmiotowe prawa i obowiązki. Prawo podmiotowe i odpowiadający mu obowiązek tworzą związek prawny pomiędzy uprawnionym a zobowiązanym. Ponadto stosunek prawny może składać się z jednego lub kilku stosunków prawnych. Na przykład stosunek prawny powstały na podstawie umowy sprzedaży obejmuje co najmniej dwa stosunki prawne: pierwszy to prawo kupującego do odbioru towaru i obowiązek sprzedającego do przekazania towaru kupującemu; druga - prawo sprzedającego do otrzymania pieniędzy za towar i obowiązek kupującego do zapłaty za niego kwoty uzgodnionej w umowie. Stosunki prawne dzielą się na dwa rodzaje: względny, powstający między jednostkami (podmiotami prawa) oraz bezwzględny - między podmiotem prawa a społeczeństwem (każdym z osobna). Prawo podmiotowe to środek możliwego zachowania zapewniony uprawnionej osobie w celu zaspokojenia jej interesów, zabezpieczony obowiązkami prawnymi innych osób. Jakie są cechy tego prawa? 1. Prawo podmiotowe jest miarą możliwego zachowania. Miara oznacza granicę, granicę manifestacji czegoś. W odniesieniu do prawa podmiotowego miara obejmuje rodzaj i rozmiary możliwych zachowań. Na przykład prawo regulujące prawo do płatnego urlopu (art. 66, 67 Kodeksu pracy RFSRR) określa zarówno rodzaj zachowania (urlop roczny z zachowaniem średnich zarobków), jak i jego wielkość (czas trwania urlopu). Prawo podmiotowe to możliwe zachowanie, tzn. posiadacz prawa podmiotowego zawsze ma wybór: postąpić w określony sposób lub powstrzymać się od działania. 2. Treść analizowanego prawa określają przepisy prawa i stan faktyczny. 3. Wykonanie prawa podmiotowego zabezpiecza zobowiązanie drugiej strony. W niektórych przypadkach obowiązek ten polega na powstrzymaniu się od działań naruszających prawo podmiotowe drugiej strony, w innych prawo to jest zapewniane poprzez wypełnienie obowiązku, tj. poprzez aktywne działanie osoby zobowiązanej. 4. Uprawnionemu przysługuje prawo podmiotowe do zaspokojenia jego interesów; brak tego ostatniego powoduje utratę bodźca do korzystania z prawa podmiotowego. 5. Prawo to polega nie tylko na możliwości, ale także na prawnym lub faktycznym zachowaniu osoby uprawnionej. Prawo subiektywne to złożone zjawisko, które obejmuje szereg uprawnień: a) prawo do posiadania rzeczywistych działań mających na celu wykorzystanie właściwości użytkowych przedmiotu prawa (na przykład właściciel rzeczy ma prawo do korzystania z niej zgodnie z jej przeznaczeniem); b) prawo do podjęcia czynności prawnych, podjęcia decyzji prawnych (właściciel rzeczy może ją zastawić, przekazać, sprzedać, przekazać itp.); c) prawo żądania od drugiej strony wykonania zobowiązania, tj. prawo do cudzych działań (pożyczkodawca ma prawo żądać od pożyczkobiorcy zwrotu pieniędzy lub rzeczy); d) prawo do roszczenia, które polega na możliwości uruchomienia wobec zobowiązanego aparatu przymusu, czyli prawa do wyegzekwowania zobowiązania (dług można ściągnąć przymusowo, pracownika lub pracownika można przywrócić do pracy ). Obowiązek prawny to środek koniecznego zachowania przepisany osobie zobowiązanej i przewidziany z możliwością przymusu państwowego, którego musi on przestrzegać w interesie osoby uprawnionej. Obowiązek prawny ma następujące cechy. 1. Jest miarą wymaganego zachowania, precyzyjną definicją tego, czym powinno być. Przestrzeganie takiego środka jest obowiązkowe, ponieważ zobowiązaniu przewidziana jest możliwość przymusu państwowego (jeżeli obowiązek polega na spłacie długu, to kwota długu, termin płatności itp. muszą być precyzyjnie określone). 2. Ustanawia się na podstawie stanu faktycznego prawnego i wymagań norm prawnych. 3. Obowiązek ustanawiany jest w interesie uprawnionego – jednostki lub społeczeństwa (państwa) jako całości. 4. Obowiązek to nie tylko (i nie tyle) obowiązek, ale także faktyczne zachowanie osoby zobowiązanej. 5. Zobowiązany nie ma wyboru między wykonaniem a niewykonaniem zobowiązania. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązku prawnego jest przestępstwem i pociąga za sobą środki przymusu państwowego. Obowiązek prawny ma trzy główne formy: - powstrzymywanie się od działań zabronionych (zachowanie bierne); - wykonywanie określonych czynności (aktywne zachowanie); - podlegania ograniczeniom praw o charakterze osobistym, majątkowym lub organizacyjnym (środki odpowiedzialności prawnej). Subiektywne prawo i obowiązek są ze sobą nierozerwalnie związane. Nie ma prawa podmiotowego, które nie byłoby zabezpieczone obowiązkiem, i nie ma obowiązku, któremu nie odpowiadałoby to prawo. Tak jak magnes nie „żyje”, gdy brakuje jednego z biegunów, tak stosunek prawny nie istnieje, gdy nie ma ani uprawnionego, ani zobowiązanego. Tę jedność można prześledzić w działaniach ludzi. Rzeczywiste zachowanie jest zarówno prawem dla jednej strony, jak i obowiązkiem dla drugiej. Na przykład wynagrodzenie w zwiększonej ilości pracy w godzinach nadliczbowych jest obowiązkiem administracji, otrzymanie takiego wynagrodzenia jest prawem pracownika. 3. Podmioty prawa Podmiotami prawa są osoby lub organizacje, które na podstawie norm prawnych mogą być uczestnikami stosunków prawnych, czyli podmiotami podmiotowymi praw i obowiązków. Osobowość prawna to zdolność (możliwość) bycia uczestnikiem stosunków prawnych przewidzianych przez normy prawne. Jest to złożona właściwość prawna, na którą składają się dwa elementy – zdolność prawna i zdolność prawna. Zdolność prawna to zdolność (możliwość) osoby do posiadania podmiotowych praw i obowiązków prawnych przewidzianych przepisami prawa. Zdolność prawna – przewidziana przez przepisy prawa zdolność i możliwość prawna osoby do nabywania praw i obowiązków, ich wykonywania i wypełniania swoim działaniem. Odmianami zdolności prawnej są zdolność negocjacyjna, czyli zdolność (możliwość) do osobistego, poprzez swoje działania, czynności cywilnoprawnych, oraz deliktowość – zdolność do ponoszenia odpowiedzialności prawnej za popełnione przestępstwo przewidziane przepisami prawa. Rozróżnienie między zdolnością prawną a zdolnością do czynności prawnych jest charakterystyczne głównie dla prawa cywilnego, gdyż zdolność do czynności prawnych obywatela powstaje w chwili jego urodzenia, a zdolność do czynności prawnych – po osiągnięciu określonego wieku. Jak zatem realizowane są prawa i wypełniane obowiązki, jeśli stroną stosunku prawnego jest osoba niekompetentna? W takich przypadkach brakujące elementy osobowości prawnej pełnią inne osoby. W prawie cywilnym istnieje instytucja reprezentacji. Pełnomocnik swoim działaniem realizuje prawa i obowiązki w imieniu prawnie ubezwłasnowolnionego uczestnika stosunku prawnego. W innych gałęziach prawa zdolność prawna i zdolność prawna nie są rozdzielone, rozumie się, że występują one u obywatela jednocześnie, a jego status prawny charakteryzuje jedna zdolność prawna, czyli osobowość prawna. Krąg osób posiadających osobowość prawną określają normy specjalistyczne. Na przykład, zgodnie z częścią 1 art. 13 Kodeksu rodzinnego Federacji Rosyjskiej wiek małżeński ustalono na osiemnaście lat. Jeżeli istnieją ważne powody, samorządy w miejscu rejestracji małżeństwa mają prawo, na wniosek osób pragnących zawrzeć związek małżeński, zezwolić na zawarcie małżeństwa osobom, które ukończyły szesnaście lat (część 2 artykułu 13). RF IC). Podmiotem prawa mogą być jednostki (obywatele Federacji Rosyjskiej, obcokrajowcy, bezpaństwowcy, osoby posiadające podwójne obywatelstwo), organizacje i wspólnoty społeczne. Obywatele są najliczniejszymi podmiotami prawa, wchodzą w różne stosunki prawne: cywilne, rodzinne, pracy, ziemskie, finansowe, procesowe i inne. Od społecznej i prawnej aktywności obywatela zależy jego pozycja w społeczeństwie, grupie społecznej, zbiorowości pracowniczej, jego sukces życiowy. Status prawny obywateli rosyjskich jako całości charakteryzuje ich status prawny, który obejmuje osobowość prawną oraz podstawowe prawa, wolności i obowiązki zapisane w Konstytucji Federacji Rosyjskiej. Status prawny obywateli rosyjskich w pełni odpowiada standardom praw człowieka zawartym w aktach prawa międzynarodowego. Na mocy art. 17 Konstytucji Federacji Rosyjskiej podstawowe prawa i wolności człowieka są niezbywalne i należą do każdego od urodzenia. Zgodnie z art. 18 działają bezpośrednio. Prawa i wolności określają znaczenie, treść i tryb stosowania ustaw, czynności władzy ustawodawczej i wykonawczej, samorządu terytorialnego oraz są zapewniane przez wymiar sprawiedliwości. Konstytucja Federacji Rosyjskiej ustanawia i gwarantuje równość wszystkich wobec prawa i sądu, prawo do życia, ochronę godności jednostki, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, nienaruszalność życia prywatnego, mieszkania wolności przemieszczania się, wyboru miejsca pobytu i zamieszkania, wolności sumienia, myśli i słowa oraz zgromadzeń, wieców i demonstracji, prawa do zrzeszania się, udziału w zarządzaniu sprawami państwa, wolności działalności gospodarczej, ochrony prawa do własności prywatnej, w tym gruntów. Każdy ma prawo do swobodnego dysponowania zdolnościami do pracy, ma gwarancje zabezpieczenia społecznego, prawo do mieszkania, opieki zdrowotnej, edukacji, wolności twórczości, sądowej ochrony praw i wolności. Konstytucja rosyjska ustanawia obowiązki: płacenia prawnie ustalonych podatków i opłat, ochrony przyrody i środowiska, ochrony zasobów naturalnych, ochrony Ojczyzny, pełnienia służby wojskowej zgodnie z prawem federalnym. Zdolność prawna i zdolność prawna obywateli mają zwykle ten sam zakres. Jednak w wielu przypadkach z mocy prawa lub na mocy orzeczenia sądu dana osoba ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Zdolność prawną małoletnich reguluje art. 28 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej. Paragraf 1 tego artykułu formułuje ogólną zasadę: w przypadku osób niepełnoletnich poniżej czternastego roku życia (młodociani) transakcji w ich imieniu mogą dokonywać tylko rodzice, rodzice adopcyjni lub opiekunowie. Istnieje wyjątek od tej zasady (klauzula 2, art. 28 kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej): - nieletni w wieku od sześciu do czternastu lat mają prawo do samodzielnego dokonywania drobnych transakcji domowych; - transakcje mające na celu nieodpłatne otrzymanie świadczeń, które nie wymagają notarialnego ani rejestracji państwowej; - transakcje rozporządzania środkami pieniężnymi przekazanymi przez przedstawiciela ustawowego lub za zgodą tego ostatniego przez osobę trzecią w określonym celu lub do swobodnego dysponowania. Z treści art. 28 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej wynika, że prawo uznaje dzieci poniżej szóstego roku życia za całkowicie niekompetentne. Zdolność do czynności prawnych małoletnich w wieku od czternastu do osiemnastu lat określa art. 26 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej. Ogólna zasada ustanowiona w ust. 1 tego artykułu brzmi: małoletni w wieku od czternastu do osiemnastu lat dokonują transakcji za pisemną zgodą swoich przedstawicieli ustawowych – rodziców, rodziców adopcyjnych lub opiekuna. Istnieją wyjątki od tej reguły. Po pierwsze, jak przewidziano w ust. 2 art. 26 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej małoletni mają prawo do samodzielnego, bez zgody rodziców, rodziców adopcyjnych i opiekuna, rozporządzania zarobkami, stypendiami i innymi dochodami; wykonywania praw twórcy dzieła nauki, literatury lub sztuki, wynalazku lub innego prawnie chronionego wyniku jego działalności intelektualnej; zgodnie z prawem dokonywać depozytów w instytucjach kredytowych i rozporządzać nimi; dokonywać drobnych gospodarstw domowych i innych transakcji przewidzianych dla nieletnich w ust. 2 art. 28 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej. Po drugie, po ukończeniu szesnastego roku życia małoletni mają prawo do członkostwa w spółdzielniach zgodnie z ustawami o spółdzielniach. Po trzecie, małoletniego, który ukończył szesnaście lat, można uznać za w pełni zdolnego, jeżeli pracuje na podstawie umowy o pracę, w tym na podstawie umowy o pracę, albo za zgodą rodziców, adopcyjnych lub opiekuna prowadzi działalność gospodarczą (art. 27 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej). Uznanie małoletniego za pełnosprawnego nazywa się emancypacją i następuje w drodze decyzji organu opiekuńczego – za zgodą obojga rodziców, rodziców adopcyjnych lub opiekuna, a w przypadku braku takiej zgody – w drodze decyzji sądu. Obywatele, którzy z powodu zaburzeń psychicznych nie mogą zrozumieć sensu swoich działań ani nad nimi kontrolować (art. 29 kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej), sąd uznaje za niekompetentnych. Ustawa przewiduje również możliwość ograniczenia zdolności do czynności prawnych obywateli nadużywających alkoholu lub narkotyków (art. 30 kc Federacji Rosyjskiej). Osoba o ograniczonej zdolności do czynności prawnych może dokonywać transakcji (z wyjątkiem małych gospodarstw domowych) zbycia majątku tylko za zgodą syndyka. Cudzoziemcy i bezpaństwowcy mogą być podmiotami stosunków pracy, cywilnych, proceduralnych i innych stosunków prawnych, ale nie mają prawa głosu, nie podlegają obowiązkowi wojskowemu, niektórym artykułom kodeksu karnego (na przykład o zdradzie) itp. . Oprócz ogólnego (konstytucyjnego) statusu prawnego, różni obywatele mają specjalny status, który określają bardziej szczegółowe przepisy: na przykład status pracownika, wojskowego, policjanta, studenta, emeryta itp. Teraz status uchodźcy, pracownika zagranicznego, bezrobotnego wymaga starannych studiów legislacyjnych i innych, co jest podyktowane nowymi realiami życia rosyjskiego. Przedmiotem prawa są organizacje państwowe i niepaństwowe, państwo jako całość. Organizacje państwowe są tworzone do wykonywania różnych funkcji. Jako podmioty prawa można je podzielić na trzy grupy: 1) organy państwowe pełniące funkcje zarządu i posiadające władzę. Najczęściej występują one jako podmioty prawa administracyjnego, gruntowego, karnego, procesowych stosunków prawnych. Status prawny organów państwowych charakteryzuje kompetencja, czyli zbiór praw i obowiązków przewidzianych w odpowiednich przepisach; 2) instytucje zajmujące się działalnością społeczno-kulturalną niezwiązaną z władzą państwową. Takie instytucje (szkoły, szpitale, uniwersytety, biblioteki, teatry, muzea itp.) są finansowane przez państwo i posiadają szereg praw i obowiązków do wykonywania swoich funkcji; 3) przedsiębiorstwa prowadzące działalność gospodarczą, działające na zasadzie zarządzania gospodarczego (przedsiębiorstwa jednostkowe) lub na podstawie zarządzania operacyjnego (przedsiębiorstwa państwowe). Państwo ponosi odpowiedzialność pomocniczą za swoje zobowiązania (klauzula 3, artykuł 56 i klauzula 5, artykuł 115 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej). Organizacje państwowe działają w stosunkach cywilnoprawnych jako osoby prawne, pełniąc funkcje niezwiązane z władzą. Zgodnie z art. 48 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej „osoba prawna jest organizacją, która jest właścicielem, zarządza lub zarządza odrębną własnością i jest odpowiedzialna za swoje zobowiązania związane z tą własnością, może nabywać i wykonywać prawa majątkowe i osobiste niemajątkowe we własnym imieniu, ponosić zobowiązania, być powodem i pozwanym w sądzie." Wiele organizacji niepaństwowych (spółek i stowarzyszeń gospodarczych, spółdzielni produkcyjnych i konsumenckich, organizacji publicznych, religijnych itp.) również otrzymuje prawa osób prawnych. Organizacje pozarządowe działają nie tylko w sferze gospodarki, ale także w sferze polityki (partie), ochrony praw obywateli (konsultacje prawne, towarzystwa ochrony konsumentów, związki zawodowe), działają jako podmioty prawa w państwie- stosunki prawne, administracyjno-prawne, pracownicze, procesowe i inne. Państwo jako całość działa jako podmiot prawa państwowo-prawnego (międzypaństwowy, między republikami a Federacją) i pewnego majątku (przy emisji obligacji pożyczki wewnątrzpaństwowej, w odniesieniu do własności mienia bez właściciela, skarbów itp.) relacji, jest właścicielem przedsiębiorstw przemysłowych, transportowych, komunikacyjnych itp. Społeczności społeczne (ludzie, naród, ludność regionu, kolektyw pracowniczy) są podmiotami prawa w szczególnych przypadkach przewidzianych ustawą. Na przykład ludzie bezpośrednio korzystają ze swoich praw w głosowaniu powszechnym (referendum). Zgodnie z art. 130 Konstytucji Federacji Rosyjskiej samorząd terytorialny zapewnia, że ludność samodzielnie rozstrzyga sprawy o znaczeniu lokalnym, posiadanie, użytkowanie i rozporządzanie mieniem komunalnym. Najczęściej jednak społeczności społeczne działają za pośrednictwem organizacji państwowych i publicznych. 4. Przedmiot stosunku prawnego Przedmiotem stosunku prawnego jest to dobro rzeczywiste, którego używaniem lub ochroną kierują prawa podmiotowe i obowiązki prawne. Na przykład art. 88 Kodeksu Pracy RSFSR przewiduje podwyższenie wynagrodzenia za nadgodziny. Wypłacone pieniądze są przedmiotem tego stosunku prawnego. Ponadto robotnik ma prawo do podwyższenia płacy, a przedsiębiorstwo jest zobowiązane do jej produkcji. Przedmiot stosunku prawnego pozostaje w ścisłym związku z interesem uprawnionego i jest dobrem pozostającym w jego dyspozycji i chronionym przez państwo. Przedmioty mogą być różnymi przedmiotami, które mają wartość dla podmiotu prawa. Na przykład, zgodnie z przepisami mieszkaniowymi dla najemcy, przedmiotem jest niezbędna do życia przestrzeń życiowa. Zgodnie z art. 35 Konstytucji Federacji Rosyjskiej każdy ma prawo do posiadania własności, posiadania, używania i rozporządzania nią indywidualnie lub wspólnie z innymi osobami. Na mocy art. 36 Konstytucji obywatele i ich stowarzyszenia mogą posiadać grunty. Zgodnie z poprzednim ustawodawstwem, w warunkach dominacji socjalistycznych stosunków społecznych, państwo miało monopol na posiadanie wielu obiektów. Tylko ona miała i mogła mieć ziemię, przedsiębiorstwa przemysłowe, transport, łączność, szkoły, szpitale i wiele, wiele więcej na prawie własności. Obywatel nie mógł posiadać wymienionych obiektów, a jego prawa majątkowe były ściśle regulowane i ograniczone. Na przykład zgodnie z art. 106 kodeksu cywilnego RSFSR z 1964 r. jeden dom mieszkalny (lub część jednego domu) może stanowić własność osobistą obywatela; małżonkowie mieszkający razem i ich małoletnie dzieci mogli posiadać tylko jeden dom mieszkalny (lub część jednego domu), będący własnością jednego z nich lub znajdujący się w ich majątku wspólnym; w budynku mieszkalnym spółdzielni mieszkaniowej małżonkowie mieszkający razem i ich małoletnie dzieci mogli mieć tylko jedno mieszkanie: maksymalna wielkość budynku mieszkalnego lub jego części (części) należących do obywatela na prawie własności osobistej nie powinna przekraczać 60 mXNUMX . m przestrzeni życiowej. Jednak obywatelowi wielodzietnemu lub posiadającemu prawo do dodatkowej przestrzeni komitet wykonawczy powiatowej lub miejskiej Rady Delegatów Robotniczych mógł zezwolić na budowę, nabycie lub zachowanie własności większego domu (części domu). W takim przypadku powierzchnia mieszkalna nie powinna przekraczać wielkości określonej dla danej rodziny zgodnie z normami dla lokatorów w domach lokalnych Rad Delegatów Ludowych z uwzględnieniem prawa do dodatkowej powierzchni. Ustawodawstwo ustanowiło ograniczenia dotyczące wielkości działek gospodarstwa domowego, inwentarza żywego we własności osobistej itp. Przedmiotem stosunków prawnych są przedmioty twórczości duchowej (na przykład przedmiot prawa autorskiego – dzieło stworzone przez autora), różne korzyści niematerialne (prawo do tajemnicy osobistej i rodzinnej, prywatność korespondencji, rozmów telefonicznych, pocztowych, telegraficznych i inne wiadomości itp.). Przedmiotem różnych stosunków prawnych może być to samo dobro. A więc rzecz może być przedmiotem własności, prawnym stosunkiem sprzedaży, zastawem, spadkiem, ubezpieczeniem itp. Prawa i obowiązki jako elementy treści prawnej są wyraźnie nakreślone, rozdzielone, a prawa i obowiązki jako elementy treści rzeczywistej są połączone: - przeniesienie rzeczy jest zarówno prawem kupującego, jak i obowiązkiem sprzedającego; - przekazanie pieniędzy jest zarówno prawem sprzedającego, jak i obowiązkiem kupującego. 5. fakty prawne Relacje są dynamiczne. Powstają, zmieniają się, ustają, są realizowane. Dynamika stosunków prawnych związana jest z rzeczywistymi okolicznościami życiowymi, czyli z faktami prawnymi. Fakt prawny - szczególna okoliczność życiowa, z początkiem której rządy prawa łączą powstanie, zmianę, zakończenie stosunków prawnych. Rozważane fakty nazywamy prawnymi, ponieważ są przewidziane w przepisach prawa: bezpośrednio - w hipotezie, pośrednio - w rozporządzeniu, sankcjach. Gdy tylko fakty wskazane w hipotezie normy pojawiają się w życiu, zaczyna ona działać, to znaczy osoby – adresaci normy – nabywają prawa i obowiązki wymienione w jej rozporządzeniu. Dyspozycja dozwolonej lub wiążącej normy prawnej określa, jakie może lub powinno być zachowanie strony aktywnej. Czynności osób dokonywane zgodnie z postanowieniami rozporządzenia normy prawnej są faktami prawnymi realizującymi prawa i obowiązki. Zatem ustalając prawa i obowiązki, rozporządzenie pośrednio wskazuje na fakty prawne. Ponadto fakty nazywane są prawnymi, ponieważ wraz z przepisami prawa określają konkretną treść wzajemnych praw i obowiązków stron. Na przykład treść praw i obowiązków kupującego i sprzedającego ustala nie tyle norma prawa cywilnego, ile umowa między stronami, a ta ostatnia jest faktem prawnym. Bardzo często do powstania stosunku prawnego wymagany jest faktyczny skład, czyli połączenie dwóch lub więcej faktów prawnych, których obecność jest konieczna do wystąpienia skutków prawnych (np. do powstania renty W związku z tym konieczne jest osiągnięcie określonego wieku, staż pracy oraz decyzja organów zabezpieczenia społecznego o wyznaczeniu renty ). Często przepisy prawa wiążą skutki prawne nie tylko z zaistnieniem określonej okoliczności, ale także z jej brakiem. Typowym przykładem takiego powiązania jest niewykonanie zobowiązania, które jest podstawą powstania stosunku procesowego w celu ochrony naruszonego prawa. Fakty, które świadczą o braku jakichkolwiek okoliczności lub działań, nazywane są w naukach prawnych negatywnymi. Klasyfikacja faktów prawnychFakty prawne reprezentują różne okoliczności życiowe, dlatego mogą być klasyfikowane na różnych podstawach. Najważniejszym z nich jest podział faktów prawnych ze względu na konsekwencje, jakie pociągają za sobą oraz ich dobrowolną treść. Zgodnie z konsekwencjami, fakty prawne dzielą się na prawotwórcze, zmieniające prawo i prawomocujące. Fakty prawotwórcze powodują powstanie stosunków prawnych. Są to czynności cywilnoprawne, zawarcie umowy o pracę, małżeństwo zgodnie z prawem rodzinnym, popełnienie czynów karalnych wywołujących stosunki karne itp. Fakty zmieniające prawo zmieniają stosunki prawne. Na przykład przeniesienie do innej pracy zmienia treść stosunku pracy między stronami, chociaż na ogół stosunek prawny zostaje zachowany. Fakty rozwiązujące prawo powodują zakończenie stosunków prawnych. Są to działania osoby mające na celu skorzystanie z prawa podmiotowego lub wypełnienie obowiązku prawnego. Stosunek prawny może jednak zostać rozwiązany nie tylko na skutek realizacji praw i obowiązków podmiotowych, ale także na skutek np. śmierci osoby (podmiotu prawa), śmierci rzeczy (przedmiot stosunku prawnego). Ten sam fakt może wywołać kilka konsekwencji prawnych. W szczególności śmierć obywatela może jednocześnie spowodować powstanie stosunków prawnych w drodze dziedziczenia, rozwiązanie stosunku pracy, zmianę stosunku prawnego najmu lokalu mieszkalnego. Fakty prawne są dobrowolnie podzielone na zdarzenia i czyny (działanie lub zaniechanie). Zdarzeniami są takie fakty prawne, których wystąpienie nie zależy od woli podmiotów stosunku prawnego (pożar od uderzenia pioruna, wygaśnięcie, naturalna śmierć osoby itp.). Działania to dobrowolne akty zachowania ludzi, zewnętrzny wyraz ich woli i świadomości. Mogą być legalne lub nie. Czynności zgodne z prawem dokonywane są w ramach przepisów obowiązujących przepisów. Dzielą się one na poszczególne akty prawne i akty prawne. Poszczególne akty prawne to wyrażane zewnętrznie decyzje osób mające na celu osiągnięcie skutku prawnego. Należą do nich akty stosowania prawa, umowy między organizacjami, czynności cywilnoprawne, oświadczenia obywateli i inne wyrażenia woli wywołujące skutki prawne. Czynności prawne to rzeczywiste zachowanie ludzi, które jest treścią rzeczywistych relacji życiowych (na przykład wykonywanie obowiązków pracowniczych, przekazanie rzeczy i pieniędzy w ramach umowy sprzedaży). Czynności prawne powodują skutki prawne, niezależnie od tego, czy miały one na celu osiągnięcie tych skutków, czy też nie. Czyny bezprawne to przestępstwa i wykroczenia, które są sprzeczne z przepisami prawa. Bezczynność to pasywne zachowanie, które nie ma zewnętrznego wyrazu. Bezczynność może być zgodna z prawem (przestrzeganie zakazów) i bezprawna (niewypełnienie obowiązków). 6. Rodzaje stosunków prawnych Klasyfikacji stosunków prawnych dokonuje się na różnych podstawach. Przede wszystkim stosunki prawne, a także normy prawne, można podzielić ze względu na branżę na konstytucyjne, cywilne, administracyjne itp. Podział ten opiera się na specyfice pewnych obszarów stosunków społecznych. Ze względu na charakter treści stosunki prawne dzielą się na ogólne regulacyjne, regulacyjne i ochronne. Ogólne regulacyjne stosunki prawne wynikają bezpośrednio z prawa. Powstają na podstawie norm prawnych, których hipotezy nie zawierają wskazań dotyczących faktów prawnych. Normy takie rodzą te same prawa lub obowiązki dla wszystkich adresatów bez żadnych warunków (np. wiele norm konstytucyjnych). Normy regulacyjne zawierające w hipotezie wskazanie stanu faktycznego również stwarzają takie same możliwości prawno-prawne gwarantowane przez państwo dla wszystkich adresatów. Zdolność do posiadania praw podmiotowych i ponoszenia obowiązków prawnych jest prawem szczególnego rodzaju, elementem ogólnego regulacyjnego stosunku prawnego. Regulacyjne stosunki prawne ożywiają przepisy prawa i fakty prawne (zdarzenia i czynności zgodne z prawem). Mogą również powstać w przypadku braku regulacji normatywnej na podstawie umowy stron. Ochronne stosunki prawne powstają na gruncie norm ochronnych i wykroczeń. Wiążą się one z powstaniem i realizacją odpowiedzialności prawnej przewidzianej sankcją normy ochronnej. W zależności od stopnia konkretyzacji (zindywidualizowania) podmiotów (stron) stosunki prawne mogą mieć charakter względny i bezwzględny. W ujęciu względnym obie strony są konkretnie (z nazwy) określone (kupujący i sprzedający, dostawca i odbiorca, powód i pozwany). W liczbach bezwzględnych wymienia się tylko uprawnionego, a zobowiązanym jest każdy, na kim spoczywa obowiązek powstrzymania się od naruszania praw podmiotowych (stosunków prawnych wynikających z praw majątkowych, autorskich). Ze względu na charakter zobowiązań stosunki prawne dzielą się na czynne i bierne. W stosunkach prawnych typu czynnego obowiązkiem jednej strony jest dokonanie określonych czynności pozytywnych, a uprawnieniem drugiej strony jest jedynie żądanie spełnienia tego obowiązku. W stosunkach prawnych o charakterze biernym obowiązkiem jest powstrzymanie się od działań zabronionych przez normy prawne. Rozdział 24 1. Pojęcie interpretacji Wdrożenie prawa, czyli wprowadzenie w życie przepisów prawnych, w zachowanie ludzi, jest niemożliwe bez zrozumienia treści norm prawnych, doprecyzowania zawartej w nich woli ustawodawcy. Ten proces ujawniania się woli w nauce i praktyce prawniczej określa pojęcie „wykładnia prawa”. Wykładnia prawa jest czynnością intelektualno-wolicjonalną mającą na celu ustalenie prawdziwej treści aktów prawnych w celu ich wdrożenia i udoskonalenia. Interpretacja nie jest zwykłym procesem myślowym, nie tylko aktem poznania, ale czynnością (intelektualno-wolicjonalną, organizacyjną), procesem odbywającym się w czasie. Zawiera dwa niezależne elementy: wyjaśnienie i wyjaśnienie. Wyjaśnienie to proces zrozumienia, uświadomienia sobie treści norm „dla siebie”. Wyjaśnienie jest wyjaśnieniem, przybliżeniem wyuczonych treści innym. W literaturze prawniczej wyrażane są różne punkty widzenia dotyczące tych elementów. Niektórzy uczeni uważali interpretację jedynie za wyjaśnienie, podczas gdy inni sprowadzali ją wyłącznie do wyjaśniania. Podjęto próbę określenia głównego, definiującego pomiędzy dwoma składowymi. Takie sformułowanie pytania wydaje się błędne zarówno z naukowego, jak i praktycznego punktu widzenia. Wyjaśnienie i wyjaśnienie to dwie dialektycznie powiązane strony jednego procesu. Wyjaśnienie poprzedza, towarzyszy i dopełnia procedury wyjaśniające, ponieważ zanim wytłumaczy się innym treść normy, interpretator musi zrozumieć, zrozumieć dla siebie jej treść. Co więcej, wyjaśnienie nie jest wynikiem ani celem interpretacji. Przeprowadza się ją tak, aby treść aktu była jasna, „zrozumiała” dla innych osób – podmiotów realizacji. Jednocześnie należy pamiętać, że wykładni prawa dokonuje się nie w celu zwykłej wiedzy, badania norm prawnych, ale w celu ich realizacji. Okoliczność ta nadaje rozpatrywanemu procesowi określone cechy. Głębsza analiza pozwala scharakteryzować wykładnię prawa jako specyficzną działalność, jako szczególne zjawisko społeczne, jako rodzaj czynnika w kulturze prawnej, moment istnienia i rozwoju prawa, warunek konieczny regulacji prawnej. Potrzeba interpretacji jako procesu zachodzi również w niektórych innych obszarach działalności człowieka, kiedy tekst nie jest dostępny, rozumiany bez odpowiednich operacji interpretacji terminów, znaków językowych (tłumaczenie tekstów z jednego języka na drugi, interpretacja notatki, wzory chemiczne itp.). Interpretacja to także sztuka rozumienia znaczenia znaków przekazywanych przez jedną świadomość i odbieranych przez inne świadomości poprzez ich zewnętrzną ekspresję (gesty, postawy, teksty, mowę). W przeciwieństwie do innych rodzajów wykładni, wykładnia prawa jest czynnością szczególną, której specyfikę określa szereg czynników: - po pierwsze, jest to działalność związana z interpretacją nie jakichkolwiek źródeł pisanych, ale aktów prawnych, czyli jej przedmiotem jest prawo - specyficzna rzeczywistość, posiadająca szczególne cechy, właściwości, zasady funkcjonowania; - po drugie, wykładnia prawna, mająca na celu realizację nakazów prawnych, jest również warunkiem koniecznym regulacji prawnej; - po trzecie, w przypadkach przewidzianych przez prawo działalność tę prowadzą właściwe organy państwowe; - po czwarte, wyniki interpretacji, gdy trzeba im nadać znaczenie obligatoryjne, są utrwalane w szczególnych aktach prawnych (wykładniowych). Specyfika wykładni w prawie wymaga nie tylko określonych metod i technologii wykładni, ale także pewnego podejścia metodologicznego. Przede wszystkim musimy mieć na uwadze dwoistość tego zjawiska. Prawo z racji swej przyrodzonej pewności formalnej zawarte jest w aktach – formalnych źródłach pisanych. I z tych stanowisk interpretacja prawa nie różni się od interpretacji innych dokumentów pisanych. We wszystkich przypadkach czytanie dowolnego tekstu sprowadza się do opanowania danego tekstu, do zrozumienia przez czytającego podmiotu zawartego w nim znaczenia. Gdyby jednak wykładnia prawna ograniczała się jedynie do rozumienia tekstów aktów prawnych, nie miałoby to większego znaczenia. Cechą prawa jest jego skuteczność. Prawo żyje, gdy jest wypełniane, urzeczywistniane w zachowaniu ludzi. Jednak realizacja formalnego imperatywu prawnego jest możliwa tylko wtedy, gdy adresat rozumie jego treść, jego przejście w wewnętrzne pragnienie, świadomość jednostki. Nieprzypadkowo prawo, regulacja prawna charakteryzuje się domniemaniem znajomości prawa – założeniem, że podmioty prawa, jego adresaci „znają” (tj. realizują, rozumieją) treść przepisów prawnych. A to nieuchronnie pociąga za sobą ich interpretację. Oczywiście zrozumienie treści nakazów prawnych jest również możliwe bez względu na ich realizację. Taka jest naukowa interpretacja starożytnych źródeł prawa (prawa Hammurabiego, Ruskiej Prawdy itp.). Takie rozumienie tekstów aktów normatywnych nie różni się jednak od rozumienia treści jakichkolwiek źródeł pisanych. Na przykład prawa XII tablic, najstarszego pomnika prawa rzymskiego, są badane i rozumiane nie przez sam tekst aktu, ale przez cytaty i powtórzenia późniejszych autorów. Ale takiej interpretacji nie można scharakteryzować jako specyficznej działalności prawników. Istota interpretacji jako specyficznej czynności tkwi w specyfice samego prawa jako zjawiska społecznego. Te właściwości są takie, że wymagają interpretacji. Są to normatywność, obligatoryjność, konsekwencja, pewność formalna, przymus państwowy. Podstawą prawa są normy – reguły o charakterze ogólnym. Co więcej, normatywność prawa jest szczególnego rodzaju, ponieważ jest to równa skala stosowana do faktycznie nierównych ludzi. Skoro prawo jest uniwersalne, a sprawa, do której ma zastosowanie, jest jednolita, podmioty ją wdrażające są indywidualne, konieczna jest interpretacja normy ogólnej, aby dowiedzieć się, czy może ona być stosowana w konkretnej sprawie i w odniesieniu do konkretnych podmiotów . Przedmiot realizacji zawsze „przymierza” ogólną zasadę do konkretnych faktów, osobowości, uwzględniając specyfikę miejsca, czasu itp. Interpretując normę, tym samym określa, czy i w jakim stopniu ma ona zastosowanie do konkretnego przypadku, konkretna osoba. Niemożliwe jest poddanie generała liczbie pojedynczej bez wyjaśnienia tego ostatniego. Prawo jest specyficznym zjawiskiem społecznym, które posiada własne wzorce rozwoju, formy manifestacji i realizacji, strukturę, konstrukcje, zasady, metody, rodzaje regulacji itp. Te cechy wymagają również szczególnego wysiłku w celu wyjaśnienia treści prawa. Chodzi nie tylko o interpretację, rozumienie szczególnych terminów prawniczych, ale także o uwzględnienie specyfiki regulacji prawnej. Potrzeba wykładni prawa spowodowana jest również możliwymi sprzecznościami pomiędzy jej formą a treścią. Treść prawa znajduje swój wyraz w normatywnych aktach prawnych, które nie zawsze trafnie wyrażają wolę ustawodawcy. Niski poziom techniki prawniczej, braki porządku technicznego prowadzą do powstawania luk, sprzeczności i wypaczeń treści prawa. W takim przypadku wykładnia jest warunkiem poznania prawdziwej treści przepisów prawnych. W literaturze wyrażono opinię, że należy interpretować jedynie niejasne normy, a jasne, zrozumiałe interpretacje nie są wymagane. Ten pogląd wydaje się kontrowersyjny. Rzeczywiście, aby stwierdzić, czy dana norma jest zrozumiała, jasna, trzeba ją zrozumieć, zrozumieć i zinterpretować. Interpretacja prawa jest również konieczna ze względu na sprzeczność między formalną naturą norm prawnych a dynamiką stosunków społecznych. Z mocy formalnej pewności przepisy prawne pozostają niezmienione, stabilne do czasu ich zmiany. Jednocześnie życie społeczne nieustannie się zmienia. Dlatego też prawo jest często stosowane w warunkach, które znacznie się zmieniły w stosunku do momentu jego publikacji. 2. Sposoby (techniki) interpretacji norm prawnych Specyfika interpretacji prawnej wymaga zastosowania w tym procesie specjalnych procedur, technologii i metod. Przez metody interpretacji rozumie się całokształt technik i środków służących do ustalenia treści przepisów prawa. W naukach i praktyce prawa wyróżnia się następujące metody interpretacji (niektórzy autorzy nazywają je „technikami”): gramatyczną, logiczną, systematyczną, historyczno-polityczną, specjalno-prawną, teleologiczną i funkcjonalną. Interpretacja gramatycznaKażdy akt prawny to wyrażona słowami myśl ustawodawcy. Słowa wyrażające myśl mają niezależne znaczenie. Są one jednak z innymi słowami w pewnym logicznym związku, w wyniku czego nabierają ograniczonej i podporządkowanej ogólnej strukturze znaczeniowej. Dlatego przy interpretacji prawa przede wszystkim należy doprecyzować treść terminologiczną lub gramatyczną poszczególnych pojęć składających się na jego istotę. Proces ten wiąże się z wyjaśnieniem znaczenia poszczególnych pojęć i terminów aktu normatywnego. Po zrozumieniu znaczenia słów i terminów ustala się znaczenie zdań, za pomocą których formułowane są rządy prawa. Aby to zrobić, porównuje się formy gramatyczne słów (płeć, liczba, przypadek ...), ujawnia się połączenia między słowami i zdaniami, ustala się składnię i morfologiczną strukturę zdań (znaki interpunkcyjne, łączenie i rozłączanie spójników itp. ). Niedostateczna znajomość reguł gramatyki, ich nieprawidłowa interpretacja prowadzą do niedokładnego zrozumienia treści normy, a w konsekwencji do jej naruszenia w procesie implementacji. Przykładem jest znany dekret królewski „Nie można ułaskawić”. Brak interpunkcji w ogóle uniemożliwia wykonanie tego polecenia. Ale nawet z przecinkiem musisz znać zasady gramatyki, aby zrozumieć treść frazy. Jak na przykład interpretować zalecenie prawne „Zwolnienie z podatku VAT organizacji osób niepełnosprawnych, weteranów wojny i pracy…”? Czy słowo „organizacje” odnosi się do weteranów wojny i pracy, czy tylko do organizacji osób niepełnosprawnych? Aby zrozumieć znaczenie aktu normatywnego, potrzebna jest analiza składniowa zdania, forma użytego czasownika itp. Na przykład art. 267 Kodeksu żeglugi handlowej przewiduje otrzymywanie wynagrodzenia za uratowanie mienia pasażerów statku. Wręcz przeciwnie, art. 472 kodeksu cywilnego RSFSR z 1964 r. przewidywał odszkodowanie za szkody poniesione podczas ratowania mienia. Interesująca jest następująca wypowiedź rosyjskiego prawnika N. Tagantseva: „Zgodność słów w rodzaju i przypadku, użycie liczby pojedynczej lub mnogiej, pojedyncza lub wielokrotna forma czasowników, interpunkcja stosowana w prawie itp. - wszystko może to pomóc w wyjaśnieniu znaczenia prawa, czyli jak z jednej strony należy rozumieć prawo przede wszystkim tak, jak jest napisane, a z drugiej zawsze zakładamy, że prawodawca zna język, w którym pisze, i że pisze zgodnie z prawami i regułami tego języka. Interpretacja logicznaJest to interpretacja aktu prawnego zgodnie z jego znaczeniem przy użyciu praw logiki. To dzięki tej metodzie ustalany jest cały zakres treści normy, a zawarte w niej niejasności są eliminowane. Jeżeli wykładnia gramatyczna ma na celu wyjaśnienie dosłownej treści tego, co jest zawarte bezpośrednio w tekście, to wykładnia logiczna ma na celu ujawnienie, posługując się regułami logiki formalnej, to, co ustawodawca chciał wyrazić w tekście prawa, a czego nie uczynił. wyrazić. Oczywiście w tym celu tłumacz musi znać prawa logiki, różne techniki logiczne itp. W przepisach używa się np. określenia „zimna broń”. Jak zinterpretować czyn, jeśli użyto broni rozgrzanej do wysokiej temperatury? Czy będzie „zimno”? Analiza logiczna pozwala stwierdzić, że broń ostrzowa w ogóle nie charakteryzuje się temperaturą. Kategorie par „zimne” to terminy „broń palna”, „gaz”, a nie „gorący”, „ciepły” itp. A jednak, posługując się samymi regułami logiki formalnej, nie da się ustalić wszystkich związków interpretowanej normy z innymi normami, jej przeznaczenia i celów oraz treści społeczno-politycznej w danych warunkach historycznych. Dlatego do poznania treści norm prawa, wraz z regułami logiki formalnej, stosuje się prawa logiki dialektycznej. Prawa te są również stosowane w procesie systematycznej i historyczno-politycznej interpretacji. Interpretacja systematycznaIstnienie tego sposobu interpretacji jest zdeterminowane systemową naturą prawa. Polega na zrozumieniu znaczenia danej normy poprzez porównanie jej z innymi normami. Normy prawa nie istnieją niezależnie od siebie, dlatego do głębokiego i pełnego zrozumienia znaczenia normy nie wystarczy jej wewnętrzna analiza, ale konieczne jest zbadanie jej treści, jej związków z innymi normami. Tak, art. 120 Konstytucji Federacji Rosyjskiej stanowi, że „sędziowie są niezawiśli i podlegają wyłącznie Konstytucji Federacji Rosyjskiej oraz prawu federalnemu”. Z treści artykułu nie wynika jasno, czy zasada ta dotyczy asesorów ludowych, którzy zgodnie z k.p.c. (art. 15) i k.p.k. (art. 15) są członkami sądu. W celu prawidłowego rozwiązania tego problemu zwracamy się do art. 119, który stanowi, że sędziami mogą być obywatele Federacji Rosyjskiej, którzy ukończyli 25 rok życia, posiadają wyższe wykształcenie prawnicze i co najmniej pięcioletni staż pracy w zawodzie prawniczym. Dlatego w art. 120 Konstytucji chodzi tylko o niezawisłość sędziów. Dzięki systematycznej metodzie możliwe jest określenie mocy prawnej normy prawnej, jej zakresu, przynależności do danej branży, instytucji prawa. Często sam tekst aktu normatywnego zawiera podstawy do systematycznej wykładni. W szczególności należy się do niej odwoływać przy wdrażaniu norm ogólnych i referencyjnych. Interpretacja historyczna i politycznaMaterialistyczne podejście do prawa zakłada, że treść prawa, stosunki prawne mogą być poprawnie rozumiane tylko w ścisłym związku z wynikającymi z nich stosunkami społecznymi. Realizacja nakazów prawnych jest niemożliwa bez ujawnienia ich treści politycznej i społeczno-gospodarczej w określonych warunkach historycznych. Taka wykładnia jest tym bardziej potrzebna w warunkach, w których prawo jest przestarzałe i nie odzwierciedla obiektywnych warunków czasu jego stosowania. Tak więc całkiem niedawno w ustawodawstwie unijnym i rosyjskim (karnym i administracyjnym) uznano za przestępstwa spekulację, pasożytnictwo itp. Normy prawne odzwierciedlały pogląd ustawodawcy na te czyny, co odpowiadało ekonomicznemu, społecznemu i politycznemu charakterowi socjalizmu . 25 grudnia 1990 r. ustawa Prawo o przedsiębiorstwach i działalności gospodarczej (weszła w życie 1 stycznia 1991 r.) dopuszczała wszelką działalność mającą na celu osiągnięcie zysku (w tym kupowanie w celu odsprzedaży). W ustawodawstwie karnym i administracyjnym elementy spekulacji utrzymywały się jednak do 28 lutego 1991 r., czyli do czasu wprowadzenia zmian w ustawie. Jak miały podejmować decyzje właściwe organy, skoro z jednej strony ustawodawstwo zezwalało na działalność, az drugiej zabraniało jej pod groźbą kary? Tutaj należało wziąć pod uwagę sytuację społeczno-gospodarczą i polityczną w kraju (przejście na rynek, rozwój prywatnej inicjatywy itp.). Specjalna interpretacja prawnaWyrażenie autorytatywnej woli ustawodawcy, zawartej w przepisach prawa, dokonuje się nie tylko za pomocą powszechnie używanych słów, ale także określeń szczegółowych. W tym przypadku stosuje się różne środki i techniki prawne i techniczne, brane są pod uwagę różne metody, metody i rodzaje regulacji prawnych. Powyższe przesądza o potrzebie szczególnej wiedzy prawniczej, którą tłumacz stosuje przy dokonywaniu wykładni norm. Przede wszystkim dotyczy to interpretacji pojęć szczególnych (zaufanie, emancypacja, akceptacja, zaangażowanie itp.). Rozważana metoda nie ogranicza się jednak do interpretacji terminów (wówczas byłaby utożsamiana z interpretacją gramatyczną). Jego treść jest znacznie szersza. Tłumacz musi brać pod uwagę specyfikę regulacji prawnej, konstrukcje prawne, rodzaj regulacji itp. Na przykład w warunkach typu ogólnie dozwolonego („Wszystko jest dozwolone, z wyjątkiem tego, co jest wyraźnie zabronione”), regulacja odbywa się za pomocą normy zaporowe, chociaż w rzeczywistości mówimy o pozwoleniu ogólnym. Bez zrozumienia istoty typu ogólnie permisywnego lub permisywnego niemożliwe jest prawidłowe wdrożenie norm prawnych. Interpretacja teleologiczna (docelowa)Interpretacja teleologiczna (celowa) ma na celu doprecyzowanie celów wydawania aktów prawnych. Oczywiście taka interpretacja nie zawsze jest konieczna. Jeśli jednak sytuacja społeczno-polityczna w kraju zmieni się dramatycznie, specyfika okoliczności sprawy, podjęcie właściwej decyzji bez wyjaśnienia celu jest niemożliwe. Niekiedy ustawodawca określa cele przyjętego aktu normatywnego bezpośrednio w jego tekście. Tak więc w preambule dekretu Prezydenta Federacji Rosyjskiej z 7 marca 1996 r. „W sprawie realizacji konstytucyjnych praw obywateli do ziemi” stwierdza się, że ustawa ta została przyjęta „w celu zapewnienia ochrony konstytucyjne prawa obywateli do ziemi”. Biorąc pod uwagę powyższe cele, podmioty prawa muszą interpretować (i stosować) przepisy dekretu, opierając się na priorytetowej ochronie interesów obywateli (a nie organów państwowych czy organizacji rolniczych). Interpretacja funkcjonalnaW niektórych przypadkach do zrozumienia znaczenia normy nie wystarczy uwzględnienie jedynie jej analizy formalnej i ogólnych warunków implementacji. Czasami tłumacz musi wziąć pod uwagę warunki i czynniki, w jakich norma jest realizowana. Przede wszystkim dotyczy to interpretacji tzw. pojęć oceniających („dobre powody”, „istotna szkoda”, „poważna szkoda”, „nagły wypadek” itp.). Biorąc pod uwagę specyfikę miejsca, czasu i inne czynniki, te same okoliczności można uznać za pełne szacunku lub braku szacunku, istotne lub nieistotne itp. Niekiedy ustawodawca wprost zobowiązuje się do uwzględnienia różnych szczególnych warunków, tj. odnieść się do funkcjonalnego interpretacja. Tak więc w art. 1101 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej stanowi, że przy ustalaniu wysokości odszkodowania za szkody moralne, wymagania racjonalności i uczciwości, a także faktyczne okoliczności, w których doszło do szkody moralnej, oraz indywidualne cechy ofiary, muszą być branym pod uwagę. Przy ustalaniu wysokości alimentów na małoletnie dzieci sąd bierze również pod uwagę stan majątkowy lub cywilny stron oraz inne „godne okoliczności” (art. 81, 83 kodeksu rodzinnego Federacji Rosyjskiej). W literaturze w niektórych przypadkach preferowany jest jeden sposób interpretacji. Oczywiście, aby zrozumieć treść normy, nie zawsze konieczne jest stosowanie wszystkich metod interpretacji w takim samym stopniu. Czasami możesz ograniczyć się tylko do interpretacji gramatycznej i logicznej. Nie daje to jednak podstaw do zignorowania którejkolwiek z tych metod, gdyż zdarza się, że to on pozwala „położyć kres” zrozumieniu treści normy i poprawnie zastosować ją w praktyce. 3. Wyniki interpretacji Stosowanie różnych metod wykładni pozwala tłumaczowi na prawidłowe i pełne rozpoznanie woli ustawodawcy zawartej w tekście aktu normatywnego. Ale w praktyce prawniczej ważne jest wyjaśnienie relacji między prawdziwą treścią normy a jej wyrazem tekstowym, tj. interpretacją według tomów. Jest logiczną kontynuacją i dopełnieniem rozumienia treści norm prawnych. Faktem jest, że „sens” prawa nie zawsze jest dokładnie i jasno wyrażony w jego „liście”. Jedność języka i myślenia, słów i pojęć nie oznacza ich tożsamości. A to powoduje nieuchronność nie tylko dosłownej, ale w niektórych przypadkach szerokiej i restrykcyjnej interpretacji. Wykładnia dosłowna (adekwatna) oznacza pełną zgodność wypowiedzi słownej praworządności z jej rzeczywistym znaczeniem. Większość zasad interpretuje się dosłownie. Na przykład w art. 37 ustawy Federacji Rosyjskiej o bankach i działalności bankowej mówi, że „deponentami bankowymi mogą być obywatele Federacji Rosyjskiej, obywatele zagraniczni i bezpaństwowcy”. Tutaj wyraz słowny i rzeczywista treść pokrywają się objętościowo, podmioty tego stosunku prawnego są wymienione w całości. Przy szerokiej interpretacji treść (znaczenie) interpretowanej normy okazuje się szersza niż jej wyraz tekstowy. Wykazowi przypadków, które wymagają szerokiej interpretacji, często towarzyszą wyrażenia „itd”, „i inne”. Tak, art. 150 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej podaje listę korzyści niematerialnych: „życie, zdrowie, godność osobista, integralność osobista, honor i dobre imię” ... a ponadto określa, że obejmują one „inne osobiste prawa niemajątkowe i inne korzyści niematerialnych”, otwierając tym samym możliwości szerokiej interpretacji. Możliwa jest powszechna interpretacja bez wskazania tego w prawie. W szczególności art. 1068 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej przewiduje odpowiedzialność za szkodę „wyrządzoną obywatelowi lub osobie prawnej w wyniku nielegalnych działań organów państwowych, samorządów lokalnych lub urzędników”. Czy szkoda podlega naprawieniu, jeżeli szkoda została wyrządzona nie obywatelowi, ale cudzoziemcowi lub bezpaństwowcowi? Najwyraźniej słowo „obywatel” należy tutaj interpretować szeroko. Jednocześnie wykładnia powszechna nie powinna być utożsamiana ze stosowaniem prawa przez analogię. Przy analogii prawa pewne fakty nie są objęte nie tylko znaczeniem, ale i literą prawa, ponieważ ustawodawca w ogóle nie przewidział tych (podobnych) okoliczności. Przy szerokiej wykładni fakty istotne dla sprawy mieszczą się w rozumieniu przepisów, choć nie uzyskały dokładnego i pełnego ustalenia w tekście aktu normatywnego. Przy wykładni restrykcyjnej treść praworządności okazuje się węższa niż jej wyraz tekstowy. Tak więc w art. 34 Kodeksu rodzinnego Federacji Rosyjskiej stanowi, że „własność nabyta przez małżonków podczas małżeństwa jest ich wspólną własnością”. Jednak nierzadko zdarza się, że małżonkowie, nie rozwiązując małżeństwa, żyją osobno. Czy nabyta przez nich nieruchomość jest wspólna na takich warunkach? W tym przypadku najwyraźniej konieczna jest restrykcyjna interpretacja praworządności (tzn. nie cały majątek nabyty w trakcie małżeństwa jest własnością wspólną). Przepisy prawa są interpretowane adekwatnie (dosłownie), wykładnia restrykcyjna i ekspansywna stanowi zwykle wyjątek od ogólnej zasady. Często tego typu interpretacje wynikają z niedoskonałości przepisów, występowania w nich luk, niejasnych sformułowań itp. Czasem jednak ustawodawca dopuszcza taką możliwość celowo. Ponieważ jednak w takich przypadkach nie jest wykluczona możliwość wykładni literalnej, jednolite wdrażanie norm prawnych jest utrudnione. 4. Przedmioty interpretacji Przepisy prawa są interpretowane przez wszystkie podmioty je wdrażające. Jednak prawne znaczenie wyników interpretacji różni się w zależności od tego, kto interpretuje przepisy prawa. Dlatego ważne jest, aby klasyfikować rodzaje interpretacji według tematów. Na tej podstawie rozróżnia się interpretacje oficjalne i nieoficjalne. Oficjalnej interpretacji dokonują właściwe organy państwowe, a jej wyniki są wiążące dla wszystkich podmiotów prawa. Z kolei dzieli się na autentyczną i prawną. Interpretacji autentycznej dokonuje organ, który wydał akt normatywny. Nie potrzebuje żadnego specjalnego pozwolenia na interpretację własnych czynów. Czyni to na mocy swoich kompetencji. Organ prawodawczy dokonuje autentycznej wykładni zarówno w tekście samego aktu (normy definitywne), jak iw aktach szczególnych. Na przykład niektóre przepisy kodeksu cywilnego zostały wyjaśnione w ustawie federalnej „O uchwaleniu części pierwszej kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej”. Interpretacji prawnej dokonuje specjalnie upoważniony przez prawo organ. Tak, art. 126 Konstytucji Federacji Rosyjskiej wskazuje, że Sąd Najwyższy Federacji Rosyjskiej „udziela wyjaśnień w kwestiach praktyki sądowej”. Podobne wyjaśnienia podaje Naczelny Sąd Arbitrażowy (art. 127 Konstytucji). Wyłączną kompetencją Trybunału Konstytucyjnego jest wykładnia aktów normatywnych pod kątem ich zgodności z Konstytucją. Prawo oficjalnej interpretacji (wyjaśnienia) ordynacji wyborczej wykonuje Centralna Komisja Wyborcza. Szczególną uwagę należy zwrócić na interpretację, która ma znaczenie międzypaństwowe. Takimi są w szczególności międzynarodowe zasady interpretacji terminów handlowych „Incoterms” wydawane przez Międzynarodową Izbę Handlową, zawierające interpretacje różnych przepisów prawnych stosowanych przez uczestników handlu międzynarodowego. Istnieje również nienormatywna interpretacja oficjalna, czyli interpretacja egzekucyjna. Drugim etapem procesu egzekucyjnego jest etap selekcji i analizy przepisów prawa (tj. interpretacji). Tutaj proces interpretacji jest nierozerwalnie związany z procesem aplikacji. Nieoficjalna interpretacja jest również wdrażana przez różne podmioty, ale jej wyniki nie mają prawnego, ogólnie istotnego znaczenia. Dzieli się na zwykłe, zawodowe i doktrynalne. Wykładnia zwykła może być dokonywana przez każdy podmiot prawa. Jego trafność zależy od poziomu świadomości prawnej podmiotu. Co więcej, stan legalności w dużej mierze zależy od charakteru takiej „światowej” interpretacji, ponieważ jest podstawą legalnej działalności obywateli, ich zgodnego z prawem zachowania. Profesjonalnej interpretacji norm prawnych udzielają prawnicy. Kryterium wyróżnienia tego typu wykładni nie jest stopień znajomości prawa, ale aktywność zawodowa. Taką na przykład jest interpretacja dokonywana przez prokuratora lub adwokata na rozprawie. Jego wyniki nie są wiążące dla sądu, jednak konieczność aktywności tych uczestników procesu jest zapisana normatywnie (np. w art. 295 k.p.k.). Interpretacja doktrynalna dokonywana jest przez prawników, znawców prawa w monografiach, komentarzach naukowych, artykułach itp. Wyniki interpretacji doktrynalnej są publikowane w specjalnych zbiorach zawierających naukowe i praktyczne komentarze dotyczące ustawodawstwa obowiązującego w danej dziedzinie. Te komentarze są wykorzystywane przez praktyków. W zależności od etapu regulacji prawnej dokonywana jest wykładnia, która dzieli się na normatywną i przyczynową. W toku interpretacji normatywnej podaje się oficjalne wyjaśnienie normy jako całości, niezależnie od jej realizacji. Takimi są na przykład autentyczne i prawne interpretacje dokonywane w ramach uogólnienia praktyki prawnej. W interpretacji przyczynowej norma jest interpretowana w odniesieniu do konkretnego przypadku. Są to wyjaśnienia, orzeczenia o obowiązujących normach zawartych w orzeczeniach i orzeczeniach kolegiów Sądu Najwyższego w indywidualnych sprawach. Rodzaje interpretacji wyróżnia także przedmiot interpretacji, którym może być akt normatywny jako całość lub odrębna norma. Tak więc w orzeczeniu Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej z dnia 31 lipca 1995 r. dokonano wykładni dekretu Prezydenta Federacji Rosyjskiej z dnia 30 listopada 1994 r. Republiki Czeczeńskiej” jest podane. Wyrok z 25 kwietnia 1995 r. zawiera wykładnię art. 34 ŻK RFSRR. Przedmiotem interpretacji może być nie tylko akt normatywny, ale także akt egzekucyjny. Takiej interpretacji dokonują np. organy kasacyjne i nadzorcze. Wykładnia aktów egzekwowania prawa ma swoje własne cechy. Specyficzna jest również interpretacja umów (art. 431 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej). Wreszcie, przedmiotem interpretacji jest także praktyka prawnicza. Tak więc, biorąc pod uwagę konstytucyjność art. 209 Kodeksu postępowania karnego RSFSR Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z dnia 13 listopada 1995 r. wskazał, że przedmiotowa norma „w znaczeniu, jakie nadaje jej praktyka organów ścigania, nie jest zgodna z przepisami artykułu 52 Konstytucji Federacji Rosyjskiej”. 5. Funkcje interpretacji Wykładnia jako specyficzna czynność prawna ma znaczenie dla regulacji prawnej, jest niezbędnym warunkiem istnienia i rozwoju prawa. Pełni następujące funkcje: 1. Funkcja poznawcza. Wynika to z samej treści, istoty wykładni, podczas której podmioty poznają prawo, treść przepisów prawnych. 2. Określenie funkcji. Przy wykładni przepisów prawnych są one często konkretyzowane, dopracowywane, z uwzględnieniem konkretnych okoliczności (ta funkcja jest szczególnie wyraźna w procesie interpretacji funkcjonalnej). 3. Funkcja regulacyjna. Interpretacja w formie oficjalnego wyjaśnienia niejako dopełnia proces normatywnej regulacji stosunków społecznych. Oznacza to, że obywatele i organizacje, a także organy państwowe i funkcjonariusze stosujący prawo muszą kierować się nie tylko normami prawnymi, ale także aktami ich urzędowej interpretacji. 4. Funkcja egzekwowania prawa. Niektóre akty interpretacji są wydawane w celu zapewnienia jedności i skuteczności praktyki organów ścigania. Takie są np. wyjaśnienia Centralnej Komisji Wyborczej dotyczące trybu stosowania norm Ordynacji wyborczej. 5. Funkcja sygnalizacji. Wykładnia aktów normatywnych pozwala na wykrycie ich braków natury technicznej i prawnej. Jest to „sygnał” dla ustawodawcy o konieczności poprawy odpowiednich norm. W literaturze wyrażono ciekawy pomysł dotyczący interpretacji prospektywnej, podczas której przeprowadza się. interpretacja, interpretacja, mentalne „bieganie” przepisów prawa na etapie ich rozwoju. Ostatecznie interpretacja jako czynność prawna służy zapewnieniu rządów prawa i zwiększeniu skuteczności regulacji prawnej. W nowoczesnych warunkach jego znaczenie znacznie wzrosło. Wyjaśnia to fakt, że w ostatnich latach ustawodawstwo zostało gruntownie zaktualizowane, pojawiły się w nim nowe normy i całe gałęzie, działy prawa (na przykład prawo prywatne). Stanowienie prawa odbywa się teraz na innych zasadach, stosuje się nowe terminy i konstrukcje prawne, zupełnie inny typ regulacji. W praktyce legislacyjnej coraz częściej wykorzystuje się doświadczenia zagraniczne. W tych warunkach interpretacja powinna pełnić swoją rolę najważniejszego narzędzia poznania, wdrażania i doskonalenia prawa. akty interpretacyjne. Aby były wiążące, wyniki oficjalnej interpretacji muszą być sformalizowane. Do tego służą akty interpretacyjne (akty interpretacyjne), które można określić jako akty prawne właściwych organów państwowych zawierające wynik oficjalnej interpretacji. Przede wszystkim należy zauważyć, że akty te są legalne. Wydawane są przez właściwe organy państwowe, są obowiązkowe, formalnie ustalone, ich wykonanie zapewnia państwo. Na tym polega ich podobieństwo do innych aktów prawnych (normatywnych i egzekucyjnych). Pod innymi względami akty interpretacyjne różnią się od aktów normatywnych i wykonawczych. Tak więc akt normatywny zawiera normy prawa, podczas gdy akt interpretacyjny jedynie interpretuje i wyjaśnia te normy. Innymi słowy, interpretacja, przy całym swoim znaczeniu, nie może „tworzyć” nowych norm, a interpretator nie może zastąpić ustawodawcy. Nie mając norm prawnych, akt interpretacyjny jest nierozerwalnie związany z interpretowanym aktem normatywnym. Łączy ich wspólny los: gdy akt normatywny traci moc prawną, traci też znaczenie akt interpretacyjny. Akt interpretacyjny różni się od aktu egzekucyjnego tym, że ten pierwszy związany jest z rozwiązaniem konkretnej sprawy, a drugi ma charakter ogólny. Nauka wielokrotnie stawiała pytanie o charakter prawny aktów oficjalnej interpretacji, czy zawierają one normy prawne. Podstawą do postawienia takiego pytania są obowiązujące przepisy. Tak, art. 30 ustawy o sądzie arbitrażowym stanowi, że „wyjaśnienia Plenum Najwyższego Sądu Arbitrażowego RSFSR są wiążące dla całego systemu sądów arbitrażowych RSFSR”. Podobne normy znajdują się w ustawie o prokuraturze itp. Organy sądownicze Rosji nie mają jednak kompetencji stanowienia prawa. Ich akty są aktami interpretacji. Precedens sądowy w naszym kraju nie jest uważany za źródło prawa rosyjskiego. W nauce zaproponowano rozwiązanie tej sprzeczności: ogólne przepisy zawarte w aktach interpretacji urzędowej należy traktować nie jako normy prawne, ale jako przepisy prawne mające znaczenie prawne. Ta ostatnia przejawia się w tym, że organy ścigania (np. sądy) muszą uwzględniać treść przepisów prawa przy rozwiązywaniu określonych kwestii. Przepisy prawa, nie będące normami prawnymi, nie mogą jednak stanowić podstawy orzeczeń organów ścigania. Z kolei organy stanowiące prawo powinny monitorować praktykę egzekwowania prawa i niezwłocznie wprowadzać zmiany w obowiązujących przepisach, w oparciu o ustalone przepisy prawa. Ponieważ akty interpretacyjne są aktami prawnymi, mają formę wypowiedzi i są publikowane w źródłach urzędowych. Na przykład akty interpretacyjne Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej wydawane są w formie uchwał Plenum Sądu Najwyższego i publikowane w Biuletynie Sądu Najwyższego Federacji Rosyjskiej. Sąd Konstytucyjny wydaje swoje akty w formie uchwał, które są publikowane w Zbiorze Ustawodawstwa Federacji Rosyjskiej oraz w Biuletynie Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej. Centralna Komisja Wyborcza wydaje swoje akty interpretacyjne w formie wyjaśnień, które są publikowane w Biuletynie Centralnej Komisji Wyborczej i Gaziecie Rossijskiej itp. Rozdział 25 legalny proces 1. Realizacja prawa Prawo ma znaczenie i wartość dla jednostki, społeczeństwa, jeśli jest realizowane. Jeśli prawo nie jest stosowane w praktyce, nieuchronnie staje się martwe. Głównym celem przepisów prawa jest pomoc w ustaleniu treści prawa podmiotu i tym samym przyczynienie się do jego realizacji. Realizacja prawa to realizacja prawnie ustalonych i gwarantowanych przez państwo możliwości ich realizacji w działalności ludzi i ich organizacji. Słowo „urzeczywistnienie” pochodzi od łacińskiego „healis” – materialne i dosłownie oznacza reifikację. W naszych czasach realizacja jest definiowana jako realizacja czegoś, realizacja dowolnego planu, projektu, programu, zamierzenia itp. Podobne znaczenie ma termin „realizacja prawa”. Prawo jako coś niematerialnego, jako pewna możliwość realizowana, materializowana w działaniach, w aktywnym zachowaniu ludzi, w korzystaniu z wartości materialnych i duchowych, korzyści. Jednocześnie realizacja prawa ma jeszcze jedną konotację semantyczną: prawo, w przeciwieństwie do innych możliwości (planów, programów, zamierzeń itp.), charakteryzuje się zwiększoną zdolnością do realizacji, zabezpieczoną gwarancjami. Kolejnym punktem, który komplikuje analizowaną koncepcję, jest to, że samo prawo jest zjawiskiem wielopłaszczyznowym, obejmującym prawo naturalne i pozytywne, obiektywne i subiektywne. Realizację prawa należy rozumieć przez pryzmat jego różnorodnej treści. Realizacja prawa jest procesem złożonym, rozłożonym w czasie. Dotyczy nie tylko stron, podmiotów praw i obowiązków podmiotowych, ale także państwa reprezentowanego przez różne organy: stanowienia prawa, egzekwowania prawa, egzekwowania prawa. Realizacja prawa jako proces przekładania prawa na praktykę obejmuje, po pierwsze, prawne mechanizmy realizacji prawa, a po drugie, formy bezpośredniej realizacji prawa, gdy faktyczne relacje życiowe przybierają formę prawną . Prawne mechanizmy wdrażania prawa są różnorodne, ich treść jest zdeterminowana specyfiką systemu prawnego danego kraju. W rzymsko-germańskim systemie prawnym proces egzekwowania prawa obejmuje następujące etapy. Pierwszym etapem jest wbudowanie prawa naturalnego w prawo (prawo pozytywne), nadanie mu formy normatywnej. Istotą prawa naturalnego są prawa człowieka, jego roszczenia społeczne i prawne wynikające z natury człowieka i społeczeństwa. Do realizacji tych roszczeń konieczne jest ich legislacyjne, normatywne uznanie przez państwo. Ustanowienie praw człowieka oznacza: a) ich utrwalenie konstytucyjne; b) ich utrwalenie w obowiązujących przepisach. Na drugim etapie uwzględniane są różne mechanizmy wdrażania prawa, za pomocą których przepisy prawa przekładane są na konkretną treść praw podmiotowych i obowiązków prawnych. Mechanizmy te są zróżnicowane: - określenie prawa w regulaminach rządowych, ministerstw, resortów, organów samorządowych itp., w przepisach lokalnych: - doprecyzowanie norm prawa w aktach interpretacji urzędowej; - przepisy proceduralne regulujące tryb stanowienia, stosowania i egzekwowania prawa; - Różnorodne akty stosowania prawa. Obejmuje to również działania organów państwowych w zakresie przygotowania i uchwalania aktów prawnych. Trzecim i ostatnim etapem jest faktyczna realizacja prawa. To tutaj prawa zamieniają się z możliwości w rzeczywistość, a przemiana ta następuje z woli posiadacza prawa, to znaczy od podmiotu prawa zależy, czy, kiedy iw jakich granicach zostanie ono zrealizowane. W anglosaskim systemie prawnym proces egzekwowania prawa przebiega inaczej. Podniesienia roszczeń prawnych, czyli prawa naturalnego, do rangi normy bezwzględnie obowiązującej dokonuje sąd. Sąd, rozpatrując konkretną sprawę, dokładnie analizuje faktyczne okoliczności sporu, roszczenia stron i ustalając ich wzajemne prawa i obowiązki, rozwiązuje konflikt. Podstawą normatywną rozstrzygnięcia sprawy jest precedens – wcześniejsze orzeczenie sądu w podobnej sprawie. Mechanizm realizacji roszczenia prawnego w systemie prawnym anglosaskim jest prostszy niż w systemie romańsko-germańskim, gdyż nie wymaga uprzedniej konsolidacji legislacyjnej. Nie należy przesadzać z niebezpieczeństwem arbitralności sądowej, ponieważ zawsze istnieje możliwość odwołania się od decyzji sądu do sądu wyższej instancji. Zauważmy, że np. w Anglii, gdzie ukształtowało się prawo anglosaskie, najwyższym sądem jest Izba Lordów – izba wyższa angielskiego parlamentu. Aby więc zrozumieć, czym jest realizacja prawa, należy zrozumieć, co następuje: w zasadzie tylko ci, którzy mają prawo podmiotowe, czyli podmiot prawa, są zainteresowani realizacją prawa. Wszystkie pozostałe osoby – strona zobowiązana, stróż prawa, ustawodawca – ostatecznie działają w interesie osoby uprawnionej. Działania tych osób i organów, normy prawne regulujące tę działalność tworzą razem złożony i wieloaspektowy mechanizm realizacji prawa. Dlatego decyzja o tym, czy prawo zostanie zrealizowane, czy nie, zależy od jego posiadacza. Tylko według jego woli można zastosować, wprowadzić w życie mechanizm wykonania prawa. Ważne jest tylko, aby taki mechanizm był dostępny i mógł działać sprawnie i skutecznie. Częścią mechanizmu realizacji prawa są mechanizmy ochrony praw podmiotowych, czyli mechanizmy odpowiedzialności prawnej. W procesie ochrony prawo zostaje przywrócone i ponownie pojawia się możliwość jego realizacji. W pewnym stopniu odpowiedzialność prawna zapewnia ochronę praw podmiotowych przed bezprawnymi ingerencjami i tym samym stwarza warunki niezbędne do ich realizacji. Bezpośrednia realizacja, czyli wykonywanie prawa w rzeczywistym zachowaniu, występuje w trzech postaciach. Pierwsza forma to przestrzeganie zakazów. Wprowadzane są tu normy zakazowe i ochronne. Aby zastosować się do zakazów, konieczne jest powstrzymanie się od zabronionych działań, czyli zachowań biernych. Tak więc część 8 art. 28 Federalnej Ustawy Konstytucyjnej z dnia 1995 kwietnia XNUMX r. „O sądach arbitrażowych w Federacji Rosyjskiej” stanowi: „Żadna osoba nie może być nominowana na stanowisko sędziego bez zgody odpowiedniej komisji kwalifikacyjnej sędziów”. Do wykonania zakazu określonego w tej normie wymagane jest zachowanie bierne: powstrzymywanie się od kandydowania do powołania na stanowisko sędziego, jeżeli nie ma na to zgody właściwej komisji kwalifikacyjnej sędziów. Wszystkie normy ochronne zawierają zakaz, który, choć nie sformułowany wprost, logicznie wynika z sensu normy: jeżeli za jakieś czyny w sankcji normy ustanawiana jest odpowiedzialność prawna, to oczywiste jest, że takich czynów zabrania ustawodawca . Takie zakazy ustanawiają normy części specjalnej Kodeksu karnego oraz normy Kodeksu wykroczeń administracyjnych. Druga forma to wykonywanie obowiązków. Jest to realizacja obowiązujących norm, które przewidują pozytywne obowiązki, które wymagają aktywnego zachowania: płacenia podatku, dostarczania towarów kupującemu, wykonywania pracy na podstawie umowy o pracę itp. Na przykład zgodnie z częścią 2 art. 385 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej „wierzyciel, który dokonał cesji wierzytelności na inną osobę, jest obowiązany przekazać jej dokumenty potwierdzające prawo do roszczenia oraz udzielić informacji istotnych dla realizacji roszczenia”. Trzecią formą jest korzystanie z prawa podmiotowego. W tej formie realizowane są normy upełnomocniające, których dyspozycje przewidują prawa podmiotowe. Tak więc w części 1 art. 209 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej jest napisane: „Właściciel jest właścicielem praw do posiadania, użytkowania i rozporządzania swoją własnością”. Prawo subiektywne obejmuje zarówno aktywne, jak i pasywne zachowanie. Podmiot zachowuje się biernie, jeśli odmawia skorzystania ze swojego prawa. Prawo podmiotowe może być wykonywane przez czynności faktyczne osoby uprawnionej (właściciel rzeczy używa jej zgodnie z jej przeznaczeniem), poprzez dokonanie czynności prawnych (przeniesienie rzeczy w zastaw, darowiznę, sprzedaż itp.), poprzez przedstawienie roszczenia wobec osoby zobowiązanej (wezwania dłużnika do spłaty długu) oraz w formie pozwu, tj. długu, wierzyciel występuje do sądu z żądaniem ściągnięcia długu siłą). 2. Stosowanie prawa Realizacja prawa w większości przypadków odbywa się bez udziału państwa, jego organów. Obywatele i organizacje dobrowolnie, bez przymusu, za obopólną zgodą wchodzą w stosunki prawne, w ramach których korzystają z praw podmiotowych, wykonują obowiązki i przestrzegają ustanowionych prawem zakazów. Jednocześnie w niektórych typowych sytuacjach konieczna jest interwencja państwa, bez której realizacja prawa okazuje się niemożliwa. Po pierwsze, udział państwa jest z góry programowany w mechanizmie wdrażania określonych norm. Są to przede wszystkim normy, zgodnie z którymi przeprowadzana jest państwowa dystrybucja korzyści majątkowych. Na przykład realizacja prawa do emerytury obejmuje, jako niezbędny element, decyzję komisji organu zabezpieczenia społecznego w sprawie wyznaczenia emerytury poszczególnym obywatelom. Przydział mieszkań z komunalnego lub państwowego zasobu mieszkaniowego wymaga indywidualnej decyzji organów właściwego organu państwowego lub samorządu terytorialnego. W ten sam sposób, to znaczy podejmując indywidualne decyzje władzy, obywatelom i organizacjom przydzielane są działki będące własnością państwa. Po drugie, relacje między organami państwowymi a urzędnikami w ramach aparatu państwowego mają głównie charakter władzy i podporządkowania. Te stosunki prawne obejmują, jako niezbędny element, decyzje władzy, czyli akty stosowania prawa (np. dekret Prezydenta Rosji o odwołaniu ministra z urzędu). Po trzecie, prawo stosuje się w przypadkach, gdy istnieje spór co do prawa. Jeśli strony nie mogą same dojść do porozumienia w sprawie wzajemnych praw i obowiązków, zwracają się do właściwego organu państwowego o rozwiązanie konfliktu (np. spory handlowe między organizacjami są rozpatrywane przez sądy arbitrażowe). Po czwarte, stosowanie prawa jest niezbędne do określenia wymiaru odpowiedzialności prawnej za popełnione przestępstwo, a także do zastosowania środków przymusu o charakterze wychowawczym, medycznym itp. Stosowanie prawa jest zatem władzą działania właściwych organów i osób w zakresie przygotowania i wydania indywidualnej decyzji w sprawie prawnej w oparciu o fakty prawne i określone normy prawne. Stosowanie prawa ma następujące cechy: 1) jest wykonywana przez organy lub osoby pełniące funkcje władzy państwowej; 2) ma indywidualny charakter; 3) ma na celu ustalenie określonych skutków prawnych – praw podmiotowych, obowiązków, odpowiedzialności: 4) jest realizowana w specjalnie przewidzianych formach postępowania: 5) kończy się wydaniem indywidualnej decyzji prawnej. 3. Etapy stosowania prawa Stosowanie prawa to złożony proces, który obejmuje kilka etapów. Pierwszy etap to ustalenie stanu faktycznego sprawy, drugi to wybór i analiza normy prawnej, która ma być zastosowana, trzeci to podjęcie decyzji w sprawie i jej dokumentacja. Pierwsze dwa etapy są przygotowawcze, trzeci - końcowy, główny. Na trzecim etapie podejmowana jest autorytatywna decyzja - akt stosowania prawa. 1. Zakres okoliczności faktycznych, od których ustalenia rozpoczyna się stosowanie prawa, jest bardzo szeroki. W przypadku popełnienia przestępstwa jest to osoba, która popełniła przestępstwo, czas, miejsce, sposób jego popełnienia, szkodliwe skutki, jakie nastąpiły, charakter winy (umyślność, niedbalstwo) i inne okoliczności; w przypadku sporu cywilnego – okoliczności transakcji, jej treść, czynności podjęte w celu jej wykonania, wzajemne roszczenia stron itp. Okoliczności faktyczne co do zasady odnoszą się do przeszłości i dlatego komornik nie może obserwować je bezpośrednio. Poparte są one dowodami – materialnymi i niematerialnymi śladami przeszłości, utrwalonymi w dokumentach (zeznania świadków, opinie biegłych, protokoły oględzin miejsca zdarzenia itp.). Dokumenty te stanowią główną treść materiału sprawy i odzwierciedlają prawnie istotny stan faktyczny. Zbieranie materiału dowodowego może być najbardziej skomplikowaną czynnością prawną (np. postępowanie przygotowawcze w sprawie karnej) lub może ograniczać się do złożenia przez osobę zainteresowaną niezbędnych dokumentów. Na przykład obywatel, który ma prawo do emerytury, jest zobowiązany do przedłożenia komisji dokumentów potwierdzających to prawo do wyznaczania emerytur: o wieku, stażu pracy, zarobkach itp. Na dowody nakładane są wymogi proceduralne dotyczące trafności, dopuszczalności i kompletności, za pomocą których ustala się stan faktyczny sprawy. Wymóg istotności oznacza przyjęcie i analizę tylko tych dowodów, które są istotne dla sprawy, tj. przyczyniają się do ustalenia dokładnie tych okoliczności faktycznych, z którymi obowiązująca norma prawna wiąże powstanie skutków prawnych odpowiedzialność). Na przykład zgodnie z art. 56 Kodeksu postępowania arbitrażowego Federacji Rosyjskiej sąd arbitrażowy przyjmuje tylko te dowody, które są istotne dla rozpatrywanej sprawy. Wymóg dopuszczalności stanowi, że należy stosować wyłącznie środki dowodowe określone w przepisach proceduralnych. Np. dane faktyczne zeznane przez świadka nie mogą stanowić dowodu, jeżeli nie jest on w stanie wskazać źródła swojej wiedzy (art. 74 k.p.k.), wymagane jest przeprowadzenie oględzin w celu ustalenia przyczyn śmierci i charakteru obrażeń ciała ( § 1 art. 79 kpk). Wymóg kompletności ustala konieczność ustalenia wszystkich okoliczności istotnych dla sprawy. Ich niepełne wyjaśnienie jest podstawą do uchylenia lub zmiany orzeczenia sądu (§ 1 art. 306 k.p.c.), wyroku (§ 1 art. 342, 343 k.p.k.). 2. Istotą oceny prawnej stanu faktycznego, czyli jego kwalifikacji prawnej, jest znalezienie, wybór właśnie tej zasady, która zgodnie z intencją ustawodawcy powinna regulować rozpatrywany stan faktyczny. Poszukiwanie to odbywa się poprzez porównanie rzeczywistych okoliczności rzeczywistego życia z faktami prawnymi wynikającymi z hipotezy obowiązującej normy prawnej i ustalenie między nimi tożsamości. Oznacza to, że dla prawidłowej kwalifikacji prawnej ustalonych w pierwszym etapie faktów należy wybrać (znaleźć) normę (normy), która jest bezpośrednio wyliczona z tych faktów. Jakie są tutaj trudności? Główna trudność polega na tym, że norma, której hipoteza obejmuje stan faktyczny, nie zawsze podlega zastosowaniu. Aby rozwiać wątpliwości, konieczna jest analiza wybranej normy, ustalenie wpływu prawa zawierającego tę normę w czasie, przestrzeni i kręgu osób. Na przykład przy określaniu działania prawa w czasie należy przestrzegać następujących zasad: - „Ustawa ustanawiająca lub zaostrzająca odpowiedzialność nie ma mocy wstecznej” (część 1, art. 54 Konstytucji Federacji Rosyjskiej); - „Ustawy ustanawiające nowe podatki lub pogarszające sytuację podatników nie działają wstecz” (art. 57 Konstytucji Federacji Rosyjskiej); - „Skutek ustawy rozciąga się na stosunki, które powstały przed jej wejściem w życie, tylko w przypadkach, gdy jest to wyraźnie przewidziane przez prawo” (część 1, art. 4 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej) itp. Kwalifikacja prawna ułatwia pracę funkcjonariusza organów ścigania przy wyjaśnianiu zakresu faktów do ustalenia. Nie wyjaśnia się żadnych faktów, a jedynie te, które są przewidziane w hipotezie wybranej normy. Typowym błędem w tej sytuacji jest to, że zaczynają „dopasowywać” fakty do hipotezy wybranej normy. W praktyce prawniczej wyjaśnienie dodatkowych okoliczności często prowadzi do zmiany kwalifikacji prawnej. Analiza, wykładnia wybranej normy prawnej polega na odwołaniu się do oficjalnego tekstu właściwego aktu normatywnego, zapoznaniu się z ewentualnymi uzupełnieniami i zmianami jego pierwotnego brzmienia, a także urzędowymi wyjaśnieniami znaczenia i treści obowiązującej normy. Analiza prawa jest również niezbędna do podjęcia właściwej decyzji prawnej, która musi spełniać wymogi dyspozycji (sankcji) obowiązującej normy. 3. O treści orzeczenia w sprawie sądowej decydują przede wszystkim okoliczności faktyczne. Jednocześnie przy podejmowaniu decyzji stróż prawa kieruje się wymogami rozporządzenia (sankcji) obowiązującej normy. Wyrok należy rozpatrywać z dwóch perspektyw. Po pierwsze, jest to czynność umysłowa, polegająca na ocenie zebranych dowodów i ustaleniu na ich podstawie rzeczywistego obrazu tego, co się stało, ostatecznej kwalifikacji prawnej oraz ustaleniu skutków prawnych dla stron lub winnego – praw i obowiązków strony, wymiar odpowiedzialności winnego. Po drugie, decyzja w sprawie jest dokumentem - aktem stosowania prawa, który ustala wynik aktywności umysłowej w celu rozstrzygnięcia sprawy sądowej, oficjalnie ustala konsekwencje prawne dla konkretnych osób. Szczególną rolę w mechanizmie regulacji prawnej pełni orzeczenie egzekucyjne. Zwrócono już uwagę, że normy prawne i wynikające z nich prawa podmiotowe i obowiązki prawne mają możliwość stosowania przymusu państwowego, ale ten ostatni jest realizowany właśnie w drodze indywidualnej decyzji egzekucyjnej, ponieważ decyzje te mogą być egzekwowane. Możliwość egzekwowania aktów stosowania prawa określa ich cechy oraz stawiane im wymogi ważności i legalności. 4. Akty stosowania prawa Akt stosowania prawa to akt prawny właściwego organu lub urzędnika wydany na podstawie stanu faktycznego i przepisów prawa, który określa prawa, obowiązki lub wymiar odpowiedzialności prawnej określonych osób. Czynności związane z egzekwowaniem prawa mają szereg cech. 1. Wydawane są przez właściwe władze lub urzędników. Z reguły są to organy państwowe lub ich urzędnicy. Implikuje to państwowo-władczy charakter aktów stosowania prawa. Jednak uprawnienia państwowe są często wykonywane przez organizacje niepaństwowe. Tak więc, zgodnie z częścią 2 art. 132 Konstytucji Federacji Rosyjskiej, organom samorządu terytorialnego mogą być przyznane z mocy ustawy odrębne kompetencje państwowe. Oczywiście, aby skorzystać z tych uprawnień, muszą przyjąć akty wykonawcze. Inny przykład: spory cywilnoprawne, za zgodą stron, mogą być kierowane do sądu polubownego. 2. Czynności egzekucyjne mają charakter ściśle indywidualny, to znaczy są adresowane imiennie do określonych osób. Tym różnią się od aktów normatywnych, które mają charakter ogólny. 3. Akty stosowania prawa mają na celu realizację wymagań norm prawnych, gdyż konkretyzują ogólne przepisy norm prawnych w odniesieniu do określonych sytuacji i osób, urzędowo ustalają ich prawa podmiotowe, obowiązki lub miarę odpowiedzialności prawnej, tj. , pełnią funkcje regulacji indywidualnej. 4. Wdrażanie aktów ścigania odbywa się za pomocą przymusu państwowego. Jednocześnie akt stosowania prawa jest dokumentem będącym bezpośrednią podstawą do zastosowania środków przymusu państwowego. Tym samym egzekucję orzeczeń w sprawach cywilnych prowadzą komornicy. Za wykonywanie wyroków w sprawach karnych odpowiadają odpowiednie instytucje Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Federacji Rosyjskiej. Akty stosowania prawa są różnorodne i można je klasyfikować ze względu na różne podstawy. Ze względu na przedmiot przysposobienia dzielą się one na akty władzy państwowej, organy administracji państwowej, organy kontrolne i nadzorcze, organy sądownictwa oraz jednostki samorządu terytorialnego. Ze względu na sposób uchwalania akty te są usystematyzowane na przyjmowane zbiorowo i indywidualnie. Ze względu na charakter skutków prawnych akty wykonawcze dzielą się na regulacyjne i zabezpieczające. Akty regulacyjne zapewniają realizację dyspozycji norm regulacyjnych oraz autorytatywnie potwierdzają lub określają prawa i obowiązki stron; ochronny - wdrożenie sankcji norm ochronnych, ustanowienie środków odpowiedzialności prawnej. Ze względu na ich znaczenie w procesie egzekwowania prawa mogą mieć charakter pomocniczy (np. orzeczenie sądu o wyznaczeniu egzaminu) oraz podstawowy (postanowienie sądu w sprawie cywilnej, orzeczenie komisji ZUS w sprawie wyznaczenia emerytury itp.). Ze względu na formę akty wniosku dzielą się na te, które mają formę odrębnego dokumentu (wyrok sądu, postanowienie o wyborze środka zabezpieczającego dla oskarżonego), formę uchwały co do innych materiałów sprawy (zatwierdzenie przez prokuratora aktu oskarżenia uchwałę o przekazaniu organom ścigania materiałów weryfikacyjnych), a w najprostszych przypadkach – ustną (nałożenie mandatu za przejazd bez biletu komunikacją miejską). Akty wykonawcze muszą spełniać wymogi ważności, legalności i celowości. Wymóg ważności odnosi się do faktycznej strony sprawy sądowej, do logicznych wniosków dotyczących dowodów, które potwierdzają lub odrzucają wnioski dotyczące faktów. To właśnie ten wymóg, jak pokazuje praktyka, jest najczęściej naruszany (wyciągane są błędne wnioski co do stanu faktycznego sprawy, np. skazany zostaje niewinny). Wymóg legalności obejmuje prawne aspekty sprawy i obejmuje cztery punkty: 1) przestrzeganie przez właściwy organ lub urzędnika rozpatrującego sprawę wymagań jurysdykcji, jurysdykcji itp.; 2) ścisłe przestrzeganie wszelkich zasad proceduralnych regulujących gromadzenie dowodów, tryb rozpatrywania itp.; 3) prawidłowej kwalifikacji prawnej i zastosowania dokładnie obowiązującej w sprawie normy; 4) podjęcie decyzji w sprawie w ścisłej zgodności z postanowieniami zarządzenia (sankcji) obowiązującej normy. Wymóg celowości jest drugorzędny w stosunku do wymogu legalności. Oznacza to, co następuje. Przesłanie zarządzenia (sankcji) co do zasady pozostawia stróżowi prawa pewną swobodę w wyborze rozwiązania. Swoboda ta jest jednak ograniczona wymogiem doraźności, który przejawia się w różny sposób w zależności od specyfiki sprawy i wyraża się w przestrzeganiu zasad sprawiedliwości, sprawności, uwzględnieniu sytuacji majątkowej stron, indywidualizacji odpowiedzialności itp. Na przykład, wybierając karę w ramach sankcji prawa karnego, sąd musi wziąć pod uwagę wagę czynu, stopień winy oskarżonego, okoliczności obciążające i łagodzące. Niewłaściwość orzeczenia o wymiarze odpowiedzialności może się wyrażać w karaniu zbyt surowym lub zbyt łagodnym. Taki wyrok może zostać odpowiednio zmieniony lub uchylony przez sąd wyższej instancji. Akty egzekucyjne – dokumenty o charakterze jurysdykcyjnym mają przejrzystą strukturę i składają się z czterech części. Część wstępna zawiera nazwę aktu (wyroku, decyzji, uchwały itp.), miejsce i datę podjęcia, nazwę organu lub urzędnika, który rozstrzyga w której sprawie. Część opisowa opisuje fakty będące przedmiotem rozważań, rejestruje się kiedy, gdzie, przez kogo, w jakich okolicznościach i w jaki sposób działania zostały popełnione. Część uzasadnienia obejmuje analizę dowodów potwierdzających istnienie lub brak okoliczności faktycznych, ich kwalifikację prawną oraz jej uzasadnienie, wskazanie urzędowych wyjaśnień obowiązującego prawa oraz zasad postępowania, którymi kierował się stróż prawa. W części sentencji formułuje się rozstrzygnięcie sprawy (o prawach i obowiązkach stron, o wybranym wymiarze odpowiedzialności prawnej, o ustaleniu stanu faktycznego itp.). 5. Luki w ustawodawstwie. Stosowanie prawa przez analogię W praktyce organów ścigania zdarzają się sytuacje, gdy sporny stosunek ma charakter prawny, jest objęty zakresem regulacji prawnej, ale nie jest uregulowany konkretną normą prawa. Stróż prawa odkrywa lukę w przepisach. Luka legislacyjna to brak określonej normy koniecznej do uregulowania stosunku, który mieści się w zakresie regulacji prawnej. Zakres stosunków społecznych składających się na zakres regulacji prawnej ustawodawca ustala na dwa sposoby. Po pierwsze, każda norma prawna reguluje odrębny typ stosunków społecznych, których cechy opisuje jej hipoteza. Każda norma ma więc swoje „miejsce” w ogólnej sferze regulacji prawnej. Całość takich „sekcji”, jeśli weźmiemy pod uwagę wszystkie zasady każdej branży bez wyjątku, będzie stanowić ogólną sferę regulacji prawnej tej branży. Po drugie, krąg stosunków uznanych za prawne ustawodawca ustala gałęziami prawa poprzez normy specjalistyczne. Zasady te mają na celu ustanowienie szeregu relacji w zakresie regulacji prawnej. Tak, art. 2 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej ma nagłówek „Stosunki regulowane przez prawo cywilne”. Część 1 wspomnianego artykułu stanowi, że „prawo cywilne określa status prawny uczestników obrotu cywilnego, podstawy powstania i tryb wykonywania prawa własności i innych praw majątkowych, wyłącznych praw do wyników działalności intelektualnej (własność intelektualna ), reguluje zobowiązania umowne i inne, a także inne majątkowe i związane z nimi osobiste niemajątkowe stosunki oparte na równości, autonomii woli i niezależności majątkowej ich uczestników. W sztuce. 2 „Stosunki regulowane prawem rodzinnym” Kodeksu rodzinnego Federacji Rosyjskiej jest napisane: „Prawo rodzinne określa warunki i tryb zawarcia małżeństwa, rozwiązania małżeństwa i uznania go za nieważne, reguluje osobiste stosunki niemajątkowe i majątkowe między rodziną członków: małżonków, rodziców i dzieci (rodziców adopcyjnych i dzieci przysposobionych), a także w przypadkach i w granicach przewidzianych przez prawo rodzinne, między innymi krewnymi i innymi osobami, a także określa formy i tryb umieszczania dzieci pozostawionych bez opieki rodzicielskiej w Rodzina. Podobnie krąg stosunków prawnych ustala się w innych gałęziach prawa. Jednocześnie nie wystarczy ustalenie przez stróża prawa charakteru prawnego rozpatrywanej sprawy. Musi wiedzieć, jakie są tego skutki prawne. Informacje te może uzyskać jedynie z norm szczegółowych, w których rozporządzeniach prawa i obowiązki stron są sformułowane w sposób ogólny. Jeśli nie ma takich norm, oznacza to lukę w przepisach. Luki legislacyjne istnieją głównie z dwóch powodów: - po pierwsze, w wyniku powstania nowych stosunków społecznych, które nie istniały w momencie uchwalania ustawy i nie mogły być uwzględnione przez ustawodawcę; - po drugie, z powodu zaniedbań w rozwoju prawa. W takich sytuacjach zwykle stosuje się specjalne techniki: analogię prawa i analogię prawa. Analogia prawa to zastosowanie do stosunku nieuregulowanego w określonej normie normy prawa regulującego podobne stosunki. Konieczność zastosowania tej techniki polega na tym, że rozstrzygnięcie sprawy sądowej musi koniecznie mieć podstawę prawną. Jeśli więc nie ma reguły regulującej bezpośrednio sporną sprawę, to konieczne jest znalezienie reguły regulującej stosunki podobne do spornych. Zasada normy znalezionej służy jako podstawa prawna przy podejmowaniu decyzji w sprawie. Stosowanie analogii prawa w przypadkach wykrycia luki zapewnia ustawodawca. Tak więc w art. 10 Kodeksu postępowania cywilnego RSFSR napisano: „W przypadku braku prawa regulującego sporny związek, sąd stosuje prawo regulujące podobne stosunki”. Zakres analogii prawa jest dość szeroki, gdyż zgodnie z art. 1 Kodeksu postępowania cywilnego RSFSR w postępowaniu cywilnym rozpatrywane są sprawy dotyczące sporów wynikających ze stosunków cywilnych, rodzinnych, pracowniczych, administracyjnych i prawnych. Weźmy jeden przykład. W ostatnich latach w kraju pojawiło się wiele prywatnych firm świadczących pomoc prawną obywatelom i osobom prawnym. Prawo procesowe nie przewiduje jednak zwrotu kosztów tych usług. Dlatego np. powód, który poniósł koszty sądowe, mimo że wygrał sprawę, nie mógł ich odzyskać od pozwanego. Obecnie w praktyce orzeczniczej przy rozpatrywaniu takich spraw posługuje się analogią prawa: regułą art. 91 Kodeksu postępowania cywilnego RSFSR, który przewiduje możliwość odzyskania kosztów opłacenia pomocy prawnej adwokatów – członków rady prawnej, uznaje się za podstawę prawną zwrotu kosztów opłacenia pomoc świadczona przez kancelarie prawne. Należy zauważyć, że w związku z odrodzeniem prawa prywatnego w Rosji i rozszerzeniem swobód obywatelskich zakres stosowania analogii prawa odpowiednio się zawęża. Świadczy o tym definicja analogii w Kodeksie cywilnym Federacji Rosyjskiej: w części 1 art. 6 stanowi, że w wypadkach, gdy „stosunków nie reguluje bezpośrednio ustawa lub umowa stron i nie ma do nich zastosowania zwyczaj handlowy, stosunki te, jeżeli nie sprzeciwia się to ich istocie, podlegają prawu cywilnemu regulującemu stosunki podobne (art. analogia prawa)”. W prawie cywilnym zatem dla zastosowania analogii prawa nie wystarczy brak normy bezpośrednio regulującej sporny stosunek. Konieczny jest również brak porozumienia między stronami oraz zwyczajowej praktyki biznesowej mającej zastosowanie w spornej sprawie. Analogią prawa jest zastosowanie do kontrowersyjnego stosunku, który nie został uregulowany w konkretnej normie w przypadku braku normy regulującej podobne stosunki, ogólne zasady i znaczenie ustawodawstwa. Ogólne zasady i znaczenie ustawodawstwa to nic innego jak zasady prawa (ogólnoprawne i sektorowe). Analogicznie do prawa, zasady pełnią bezpośrednią funkcję regulacyjną i stanowią jedyną podstawę prawną decyzji egzekucyjnej. Zastosowanie analogii prawa jest zatem uzasadnione, gdy spełnione są dwa warunki: w przypadku stwierdzenia luki w ustawodawstwie oraz braku przepisu regulującego podobne stosunki, co uniemożliwia zastosowanie analogii prawa. Nowe prawo cywilne wprowadziło pewne zmiany w procedurze stosowania analogii prawa. W części 2 art. 6 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej napisano: „Jeżeli nie można zastosować analogii prawnej, prawa i obowiązki stron określa się na podstawie ogólnych zasad i znaczenia ustawodawstwa cywilnego (analogia prawa) oraz wymogami dobrej wiary, rozsądku i sprawiedliwości”. Innymi słowy, stróż prawa, posługując się analogią prawa, kieruje się nie tylko zasadami sektorowymi (ogólne zasady i sens prawodawstwa), ale także ogólnymi zasadami prawnymi (wymogi dobrej wiary, rozsądku i sprawiedliwości). 6. Proces prawny Proces dosłownie tłumaczy się jako „posuwanie się do przodu”. W praktyce prawnej oznacza to procedurę wykonywania czynności organów dochodzeniowych, administracyjnych, sądowych, termin „procedura” jest mu bliski w znaczeniu - oficjalnie ustalona procedura omawiania, prowadzenia dowolnej sprawy. Wielki wkład w powstanie doktryny procesu prawnego jako szczególnego systemu zapewniającego rządy prawa wniósł V.M. Gorshenev. Najważniejszymi cechami procesu prawnego jest to, że jest on uregulowany przepisami proceduralnymi i ma na celu realizację norm prawa materialnego. Aby zatem zrozumieć, czym jest proces prawny, jakie jest jego miejsce i cel w praktyce prawniczej, należy pamiętać, że rola norm materialnych i norm proceduralnych w regulacji prawnej jest odmienna. Normy prawa materialnego określają prawa podmiotowe, obowiązki prawne, odpowiedzialność prawną obywateli i organizacji, czyli stanowią główną treść prawa. Istotnymi cechami prawa, jak już zaznaczono, jest jego bezpieczeństwo z możliwością stosowania przymusu państwowego, związek z państwem. Oznacza to, że organy państwa są aktywnie zaangażowane w działania zmierzające do realizacji prawa, do jego wykonania. Tak różnorodną działalność określa się terminem „proces prawny”. Związek i jedność prawa i procesu zauważył K. Marks: „Prawo materialne ... ma swoje własne niezbędne formy proceduralne ... Ten sam duch musi ożywiać proces sądowy i prawa, ponieważ proces jest tylko formą życia zgodnego z prawem, a więc przejawem jego życia wewnętrznego. Proces jest więc wtórny w stosunku do prawa materialnego, z którego się wywodzi, jest formą jego życia. Podobny wniosek można wyciągnąć w odniesieniu do przepisów procesowych regulujących postępowanie procesowe. K. Marks w swoich wnioskach podążał za kontynentalną tradycją ustanowioną przez szkołę prawa naturalnego. Zupełnie inne miejsce zajmuje proces prawny w anglosaskim systemie prawnym. Tutaj procedury sądowe były podstawą rozwoju systemu prawnego. Sędziowie musieli ściśle przestrzegać wszystkich zasad proceduralnych przy ustalaniu stanu faktycznego rozpatrywanej sprawy, ale nie byli związani żadnymi zasadami przy podejmowaniu decyzji w tej sprawie. Dopiero stopniowo dążenie do jedności i spójności praktyki sądowej doprowadziło do powstania orzecznictwa. Precedens sądowy stał się głównym źródłem prawa w Anglii, to znaczy prawo materialne powstało na podstawie procesu prawnego. We współczesnej nauce prawa proces prawny zyskał szerszą interpretację i jest kojarzony nie tylko z egzekwowaniem prawa, ale także z stanowieniem prawa. Proces legislacyjny prowadzony jest na podstawie odpowiedniego rozporządzenia i jest traktowany jako rodzaj procesu prawnego, gdyż rozporządzenie zawiera przepisy proceduralne regulujące tryb czynności ustawodawczej. Proces prawny to uregulowana przepisami proceduralnymi procedura czynności właściwych organów państwowych, polegająca na przygotowaniu, przyjęciu i utrwaleniu dokumentacji rozstrzygnięć prawnych o charakterze ogólnym lub indywidualnym. W państwie praworządnym lub dążącym do legalizacji wszelkie działania organów i urzędników muszą być zorganizowane w taki sposób, aby przebiegały w określonych formach prawnych, tj. według ustalonych z góry reguł prawnych . Cechy procesu prawnego są następujące. - Po pierwsze, jest to działalność władzy właściwych władz i urzędników; - po drugie, jest to czynność, której wykonanie regulują przepisy proceduralne; - po trzecie, jest to czynność mająca na celu podejmowanie rozstrzygnięć prawnych o charakterze ogólnym (akty normatywne) lub indywidualnym (akty stosowania prawa). Proces prawny jest czynnością złożoną, czasochłonną, składającą się z etapów postępowania, które mają ściśle określoną kolejność. Pod względem treści jest to ciąg powiązanych ze sobą czynności procesowych i rozstrzygnięć procesowych utrwalonych w odpowiednich dokumentach. Przykładowo, w toku postępowania przygotowawczego w sprawie karnej śledczy wykonuje takie czynności procesowe jak oględziny miejsca zdarzenia, przeszukanie, przesłuchanie świadka, zajęcie materiału dowodowego itp. oraz podejmuje różne decyzje procesowe – decyzje o wszczęciu karnej, przeprowadzenia przeszukania w mieszkaniu podejrzanego, udziału osoby w charakterze oskarżonego itp. W tej sprawie śledczy przy podejmowaniu decyzji procesowych i wykonywaniu czynności procesowych kieruje się wymogami prawa postępowania karnego . Na poziomie legislacyjnym uregulowane jest również przyjmowanie ustaw w parlamencie, rozpatrywanie spraw o wykroczenia administracyjne, praca komisji ds. Powoływania emerytur, działalność wszystkich innych organów ustawodawczych i organów ścigania. Ze względu na charakter podejmowanych decyzji proces prawny może być stanowieniem prawa i egzekwowaniem prawa. Wynikiem procesu stanowienia prawa są normatywne akty prawne. Procedury wydawania aktów normatywnych oraz stopień uregulowania tych procedur normami proceduralnymi różnią się znacznie w zależności od organu stanowiącego prawo: parlamentu, prezydenta, ministra, dumy regionalnej, wojewody, kierownika przedsiębiorstwa itp. Proces legislacyjny jest ma szczególne znaczenie, a więc od etapu inicjatywy ustawodawczej do wejścia w życie ustawy reguluje ją Konstytucja Federacji Rosyjskiej, ustawy federalne, rozporządzenia Dumy Państwowej i Rady Federacji. Efektem postępowania egzekucyjnego jest wydanie indywidualnej decyzji prawnej w rozpatrywanej sprawie lub zagadnieniu. Procedury podejmowania decyzji organów ścigania są zróżnicowane. Są one prostsze dla organów i urzędników władzy wykonawczej i administracyjnej (dekret Prezydenta Federacji Rosyjskiej o powołaniu ministra, zarządzenie szefa o zatrudnieniu pracownika itp.). Najbardziej złożone procedury przyjmowania aktów organów jurysdykcyjnych, proces egzekwowania prawa, w którym w zależności od charakteru decyzji dzieli się na następujące typy: 1) postępowanie w sprawie ustalenia faktów mających znaczenie prawne. Taką procedurę przewidują m.in. przepisy Kodeksu postępowania cywilnego (art. 247-251); 2) proces rozstrzygania sporów (na przykład rozstrzyganie sporów gospodarczych reguluje Kodeks postępowania arbitrażowego Federacji Rosyjskiej); 3) proces określania środków odpowiedzialności prawnej (na przykład Kodeks wykroczeń administracyjnych RFSRR zawiera rozdział „Postępowanie w sprawach o wykroczenia administracyjne”, postępowanie karne prowadzone jest zgodnie z normami Kodeksu postępowania karnego. W literaturze proponuje się wyróżnić inny rodzaj procesu prawnego - wyjaśniający prawo. Istnieją ku temu przesłanki: w toku prawnej czynności wyjaśniającej wydawane są określone decyzje prawne - interpretacyjne akty prawne, różniące się zarówno od aktów normatywnych, jak i wykonawczych. Jednocześnie ustawodawca nie wyodrębnia jeszcze szczególnego trybu przyjmowania aktów interpretacji urzędowej, a zatem nie uznaje takiej czynności za szczególny rodzaj procesu prawnego. Postępowania w sprawie wykonania decyzji organów ścigania mają również cechy szczególne: wyroki sądowe, decyzje w sprawach cywilnych, decyzje o aresztowaniu administracyjnym i inne decyzje o zastosowaniu państwowego środka przymusu. Takie działania organów państwowych w zakresie egzekwowania prawa należy uznać za szczególny rodzaj procesu egzekwowania prawa. Rodzaje procesów prawnych różnią się również w zależności od branży. W systemie prawa rosyjskiego istnieją dwie gałęzie procesowe: procesowe prawo cywilne i procesowe prawo karne, które regulują odpowiednio postępowanie cywilne oraz postępowanie przygotowawcze i postępowanie karne. Prowadzone są również postępowania w sprawach administracyjnych związanych ze stosowaniem środków odpowiedzialności prawnej, środków zapobiegawczych, środków zapobiegawczych i innych środków przymusu państwowego. W krajowej nauce prawa wyrażano opinię, że tworzy się nowy dział – administracyjne prawo procesowe. Należy się z tym zgodzić, biorąc pod uwagę, że doskonalenie ustawodawstwa procesowego wzmacnia podstawy prawne działalności urzędników i organów państwa rosyjskiego oraz przyczynia się do kształtowania sądownictwa administracyjnego. W związku z tym postępowania cywilne, karne i administracyjne są rozróżniane według branż. Odmianą procesu cywilnego jest proces arbitrażowy. Postępowanie w sądzie arbitrażowym reguluje Kodeks postępowania arbitrażowego Federacji Rosyjskiej. Rozdział 26 Zachowanie zgodne z prawem. Wykroczenie 1. Ludzkie zachowanie i prawo Prawo jest ważnym środkiem regulacji, rozwoju i ochrony stosunków społecznych. Ale same te stosunki są wytworem życiowej aktywności ludzi, ich zachowania w społeczeństwie. W konsekwencji prawo może regulować stosunki społeczne jedynie poprzez oddziaływanie na zachowanie konkretnych osób, jednostek, z których działań te stosunki się składają. Można powiedzieć, że prawo jest jednym z najważniejszych narzędzi zarządzania ludzkim zachowaniem, które jest bezpośrednim przedmiotem regulacji prawnej. K. Marks, charakteryzując rolę zachowania w regulacji prawnej, podkreślał, że oprócz swoich działań osoba w ogóle nie istnieje dla prawa, nie jest jego przedmiotem. Dlatego działania osoby są jedyną rzeczą, na mocy której podlega ona władzy obowiązującego prawa. Zachowania ludzi są niezwykle zróżnicowane. Ma inną formę wyrazu, intensywność, motywy, cele, konsekwencje. Ale wszystkie warianty zachowania ujawniają pewne interesy, orientacje, pozycje ideologiczne w systemie relacji społeczeństwa zorganizowanego przez państwo. Dlatego każde zachowanie jest przedmiotem moralnej i prawnej oceny. Z punktu widzenia prawa zachowanie człowieka można oceniać na różne sposoby. Odrębne relacje międzyludzkie znajdują się poza zakresem regulacji prawnej, a zatem w ogóle nie są oceniane przez prawo (stosunki miłości, przyjaźni itp.). Są tylko moralne. Inne relacje nie są uregulowane prawnie, są prawnie obojętne i nie wymagają mediacji prawnej (np. zamiłowanie do sportu, muzyki, gier sportowych). Największym zainteresowaniem nauki i praktyki prawnej cieszą się zachowania ludzi w sferze wpływu prawnego, czyli zachowania regulowane przez prawo. W literaturze takie zachowanie nazywa się legalnym. Zachowanie zgodne z prawem ma kilka cech. Pierwszym z nich jest znaczenie społeczne. Działania ludzi są wplecione w system stosunków społecznych i dlatego mają na niego określony wpływ (pozytywny lub negatywny). Ze względu na swoje społeczne znaczenie każdy czyn ludzki wywołuje reakcję innych – aprobatę lub potępienie. Jest to przejaw społecznej charakterystyki (oceny) zachowania, które może być albo społecznie użyteczne, albo społecznie niebezpieczne (szkodliwe). Drugim przejawem zachowania prawniczego jest jego psychologizm, podmiotowość. Wynika to z faktu, że ludzie są obdarzeni świadomością i wolą oraz kontrolują swoje zachowanie. Dokonując tej lub innej czynności w sferze prawnej, podmiot koreluje ją z istniejącymi normami i wartościami, analizuje ją z punktu widzenia korzyści, jakie przyniesie ona społeczeństwu, sobie samemu, innym ludziom. W zależności od tego podejmowana jest decyzja, określany jest kierunek i intensywność zachowania. Ta strona, związana z nastawieniem człowieka do jego działań i ich konsekwencji, stanowi subiektywną stronę zachowania. Jednocześnie zachowanie człowieka w sferze prawnej ma określone, prawne cechy, które charakteryzują go jako legalne, o czym decyduje powiązanie zachowania z prawem, regulacją prawną. Pierwszą oznaką prawną takiego zachowania jest jego regulacja prawna. Zarówno obiektywne, jak i subiektywne aspekty zachowania znajdują odzwierciedlenie w przepisach prawnych. Taka regulacja zapewnia trafność, pewność postępowania w sferze prawnej, jest ochroną przed ingerencją z zewnątrz w działania obywateli innych podmiotów. Ta formalno-prawna strona postępowania prawnego jest bardzo istotna. Bez względu na to, jak społecznie użyteczne (lub odwrotnie, społecznie niebezpieczne) zachowanie jest, jeśli nie jest zapośredniczone przez prawo, nie jest legalne, nie jest wspierane przez przymusową siłę państwa. To właśnie poprzez normy prawne stymulowane są zachowania społecznie użyteczne, wprowadzane do życia publicznego, a zachowania niepożądane dla społeczeństwa są wypierane z życia. Drugim prawnym przejawem legalnego zachowania jest jego kontrola przez państwo reprezentowane przez organy ścigania i organy ścigania. Znak ten wynika z właściwości gwarantowania prawa przez państwo, jego przymusu. Kontrolując działania podmiotów życia publicznego, państwo koryguje je w zależności od społecznego znaczenia działań. Trzecią prawną oznaką zachowania legalnego jest to, że jako zachowanie zgodne z prawem pociąga za sobą skutki prawne. Cecha ta jest istotna dla scharakteryzowania zachowań w sferze prawnej. W kontekście poszerzania granic regulacji ogólnie permisywnej, kiedy dozwolone jest „wszystko, co nie jest zabronione przez prawo”, można przyjąć, że każde zachowanie, które nie jest zabronione przez normy prawne, jest zachowaniem legalnym. Podmioty dokonują jednak wielu czynów, które wprawdzie nie są zabronione przez prawo, ale nie pociągają za sobą żadnych skutków prawnych. Choć prawnie neutralne, takie zachowanie jest (ponownie) niezgodne z prawem. Ze względu na tę cechę czynność prawna najczęściej pełni rolę faktu prawnego – podstawy powstania (lub ustania) stosunku prawnego. Wszystko to pozwala na zdefiniowanie zachowania prawnego jako społecznie istotnego świadomego zachowania podmiotów indywidualnych lub zbiorowych, uregulowanego przepisami prawa i pociągającego za sobą skutki prawne. Tak więc działalność człowieka w sferze prawnej można oceniać zarówno od strony społecznej, jak i prawnej. O zachowaniu zgodnym z prawem i bezprawnym mówimy wtedy, gdy jest ono rozpatrywane pod kątem zgodności z wymogami przepisów prawa. Może być społecznie użyteczna lub społecznie niebezpieczna (szkodliwa), gdy kryterium oceny jest jej społeczne znaczenie. Ponadto przy charakteryzowaniu ludzkich działań ważne jest uwzględnienie momentu subiektywnego. Zachowania podmiotu nie można analizować z punktu widzenia tylko jednego z tych czynników. Jednostronne podejście nie pozwala na prawidłową ocenę czynu, właściwą klasyfikację jego skutków oraz określenie reakcji państwa i społeczeństwa na ten czyn. W szczególności często czynność prawna rozpatrywana jest tylko z jednej, prawnej strony. Każde zachowanie zgodne z przepisami prawa jest rozumiane jako zgodne z prawem, a sprzeczne z nimi - jako wykroczenie. Analizując zachowanie, nie tylko od strony prawnej, ale także społecznej, ujawniają się różne jego warianty. Możliwe jest więc zachowanie, które odbywa się w ramach norm prawnych, które ich nie narusza, ale wyrządza pewne szkody społeczeństwu i poszczególnym obywatelom. Zdarza się, że podmiot łamie prawo, działa nielegalnie, ale jego działania nie pociągają za sobą żadnych negatywnych konsekwencji dla innych. Nie ma zatem potrzeby ograniczania typów zachowań legalnych do dwóch wymienionych (legalnych i wykroczeń). Rozwój i potrzeby praktyki prawniczej wymagają bardziej zróżnicowanego podejścia do tego zagadnienia, gdyż różne rodzaje czynności prawnych wymagają odpowiedniej regulacji prawnej. Wszystko to pozwala nam wyróżnić następujące rodzaje zachowań prawnych: 1) zgodne z prawem – zachowanie społecznie użyteczne i zgodne z wymogami prawa; 2) wykroczenie – zachowanie społecznie szkodliwe, naruszające wymogi praworządności; 3) nadużycie prawa – zachowania społecznie szkodliwe, ale dokonywane w ramach norm prawnych; 4) obiektywnie bezprawne – zachowanie, które nie wyrządza szkody, ale jest realizowane z naruszeniem porządków prawnych. Obejmuje to również niezgodne z prawem zachowanie osoby niekompetentnej. 2. Zgodne z prawem postępowanie Główną odmianą zachowań legalnych są zachowania zgodne z prawem, ponieważ w ten sposób postępuje zdecydowana większość obywateli i organizacji działających w obszarze prawa. Zachowanie zgodne z prawem to masowe, społecznie użyteczne, świadome zachowanie ludzi i organizacji, zgodne z normami prawnymi i gwarantowane przez państwo. Zachowanie zgodne z prawem ma następujące cechy. Po pierwsze, zachowanie zgodne z prawem jest zgodne z wymogami norm prawnych. Osoba działa zgodnie z prawem, jeśli ściśle przestrzega przepisów prawnych. Jest to formalne prawne kryterium zachowania. Często zachowanie zgodne z prawem jest interpretowane jako zachowanie, które nie narusza zasady praworządności. Jednak taka interpretacja nie do końca oddaje istotę tego zjawiska, ponieważ zachowanie niesprzeczne z przepisami prawa może być realizowane poza zakresem regulacji prawnej, a nie być legalne. Po drugie, zachowanie zgodne z prawem jest zwykle korzystne społecznie. Są to działania adekwatne do stylu życia, pożyteczne (pożądane), a czasem niezbędne do normalnego funkcjonowania społeczeństwa. Pełni też pozytywną rolę dla jednostki, ponieważ dzięki niej zapewniona jest wolność, chronione są słuszne interesy. Po trzecie, zachowanie zgodne z prawem ma znak charakteryzujący jego stronę podmiotową, na którą, jak każde inne działanie, składają się motywy i cele, stopień świadomości możliwych konsekwencji czynu oraz wewnętrzny stosunek jednostki do nich. Jednocześnie motywy odzwierciedlają nie tylko kierunek (narusza lub nie normy prawa), ale także charakter, stopień aktywności, samodzielność i intensywność zachowań w toku realizacji. Strona subiektywna wskazuje na poziom kultury prawnej jednostki, stopień odpowiedzialności osoby, jej stosunek do wartości społecznych i prawnych. Społeczna rola zachowań zgodnych z prawem jest niezwykle wysoka. Stanowi najskuteczniejsze wdrażanie prawa, które jest chronione przez państwo. To właśnie poprzez zgodne z prawem zachowania dokonuje się uporządkowanie stosunków społecznych, które są niezbędne do normalnego funkcjonowania i rozwoju społeczeństwa oraz zapewniany jest stabilny porządek prawny. Zachowanie zgodne z prawem jest najważniejszym czynnikiem w rozwiązywaniu problemów, przed którymi stoi społeczeństwo. Społeczna rola zachowań zgodnych z prawem nie ogranicza się jednak do zaspokojenia potrzeb społecznych. Jego nie mniej ważną funkcją jest zaspokojenie interesów samych podmiotów czynności prawnych. Ponieważ społeczeństwo i państwo są zainteresowane takimi zachowaniami, wspierają je środkami organizacyjnymi, zachęcają i stymulują. Akty podmiotów, które uniemożliwiają popełnienie czynów zgodnych z prawem, są tłumione przez państwo. Równocześnie różne jest społeczne znaczenie różnych wariantów zachowań zgodnych z prawem. Różny jest także ich status prawny. Niektóre rodzaje zgodnych z prawem działań są obiektywnie niezbędne do normalnego rozwoju społeczeństwa. Jest to obrona Ojczyzny, wykonywanie obowiązków pracowniczych, przestrzeganie wewnętrznych przepisów pracy, przepisów ruchu drogowego itp. Warianty takiego zachowania są zapisane w imperatywnych normach prawnych w postaci obowiązków. Ich spełnienie zapewnia (oprócz działalności organizacyjnej państwa) groźba przymusu państwowego. Inne opcje zachowania, choć nie tak konieczne, są pożądane przez społeczeństwo (udział w wyborach, małżeństwo, odwoływanie się od bezprawnych działań urzędników itp.). Zachowanie to jest ustalone nie jako obowiązek, ale jako prawo, którego charakter realizacji w dużej mierze zależy od woli i interesów osoby upoważnionej. Wiele wariantów takiego zachowania jest zapisanych w normach dyspozytywnych. Możliwe uzasadnione społecznie akceptowalne zachowanie. Są to np. rozwód, częste zmiany pracy, strajk. Państwo nie jest zainteresowane ich występowaniem. Czynności te są jednak zgodne z prawem, dozwolone przez prawo, a zatem możliwość ich popełnienia zapewnia państwo. Społecznie szkodliwe, niepożądane dla społeczeństwa zachowania są normatywnie ustalane w postaci zakazów. Zachowanie zgodne z prawem polega w tym przypadku na powstrzymaniu się od działań zabronionych. Czynności zgodne z prawem można klasyfikować ze względu na różne podstawy: przedmiot, stronę obiektywną i podmiotową, skutki prawne itp. Tak więc, w zależności od podmiotów prawa, dokonujących czynności zgodnych z prawem, te ostatnie dzielą się na zgodne z prawem zachowania indywidualne i grupowe. Grupa rozumiana jest jako „zjednoczenie działań członków pewnej grupy, które charakteryzują się pewnym stopniem wspólności interesów, celów i jedności działania”. Obejmuje to działalność kolektywu pracowniczego, organu państwowego, organizacji - osoby prawnej, określonej przez prawo. Od strony zewnętrznej, obiektywnej, zachowanie zgodne z prawem może wyrażać się w postaci aktywnego działania lub zaniechania. Bliski temu jest podział zachowań zgodnych z prawem ze względu na formy realizacji norm prawnych, które obejmują ich przestrzeganie, wykonywanie i stosowanie. W zależności od skutków prawnych, jakie chce osiągnąć podmiot realizacji, wyróżnia się akty prawne, czynności prawne oraz działania, które tworzą zobiektywizowany skutek (tu działania zgodne z prawem występują jako fakty prawne). Klasyfikacja działań zgodnych z prawem ze względu na stronę podmiotową jest bardzo istotna. Podmiotowa strona działań zgodnych z prawem charakteryzuje się stopniem odpowiedzialności podmiotów, które mogą odnosić się do realizacji prawa z poczuciem dużej odpowiedzialności lub nieodpowiedzialności. W zależności od stopnia odpowiedzialności, stosunku podmiotu do jego zachowania, jego motywacji, istnieje kilka rodzajów działań zgodnych z prawem. Zachowania społecznie aktywne wskazują na wysoki stopień odpowiedzialności podmiotu. Wdrażając normy prawne działa niezwykle aktywnie, dążąc do realizacji przepisu prawnego jak najlepiej, skuteczniej, by przynieść jak najwięcej korzyści społeczeństwu, zrealizować swoje możliwości. Legalna działalność może przejawiać się w różnych sferach życia publicznego - przemysłowej, politycznej itp. Tak więc w sferze przemysłowej jest to twórcze podejście do pracy, stały wzrost jej wydajności, inicjatywa i dyscyplina w pracy. Zachowanie zgodne z prawem to odpowiedzialne zachowanie zgodne z prawem, charakteryzujące się świadomym posłuszeństwem ludzi wobec wymagań prawa. W tym przypadku zgodne z prawem recepty są stosowane dobrowolnie, w oparciu o odpowiednią świadomość prawną. Takie zachowanie dominuje w strukturze zachowań zgodnych z prawem. Zachowania konformistyczne charakteryzują się niskim stopniem aktywności społecznej. Osoba biernie przestrzega wymogów prawnych, stara się dostosować do innych, nie wyróżniać się, „postępować jak wszyscy”. Chociaż zachowanie marginalne jest uzasadnione, ze względu na niską odpowiedzialność podmiotu, jest niejako na granicy antyspołecznego, nielegalnego (przetłumaczone z łaciny „marginalne” - na skraju). Staje się bezprawne nie ze strachu przed karą (a nie ze świadomości konieczności stosowania norm prawnych) czy z jakichś egoistycznych pobudek. W takich przypadkach podmioty tylko przestrzegają prawa (np. pasażer płaci za przejazd tylko dlatego, że w autobusie jest inspektor, który może nałożyć mandat na pasażera na gapę), ale go nie uznają, nie respektują. Nieco dalej w tej klasyfikacji jest zachowanie nawykowe, kiedy zgodne z prawem działania, ze względu na wielokrotne powtarzanie, zamieniają się w nawyk. Nawykowe zachowanie nie na próżno nazywane jest „drugą naturą”. Staje się wewnętrzną potrzebą człowieka. Cechą nawykowego zachowania jest to, że osoba nie utrwala w umyśle ani swojego społecznego, ani prawnego znaczenia, nie myśli o tym. Tak więc doświadczony kierowca automatycznie zatrzymuje się na czerwonym świetle, nie zastanawiając się nad treścią sygnału, konsekwencjami jego naruszenia. Nawyk nie przeczy jednak zrozumieniu rzeczywistych elementów jego działania, chociaż nie ma właściwej społecznej oceny jego skutków. Jest to zachowanie nawykowe, ale nie nieświadome. 3. Przestępstwo Przestępstwo jest społecznym i prawnym antypodem zachowań zgodnych z prawem, ich społeczne i prawne znamiona są przeciwstawne. Przestępstwo to rodzaj aspołecznego, nielegalnego zachowania. W sensie społecznym jest to zachowanie sprzeczne lub mogące naruszyć prawa i interesy obywateli, ich zespołów i społeczeństwa jako całości, komplikuje i dezorganizuje rozwój stosunków społecznych. Zatem przestępstwa przewidziane w Kodeksie karnym Federacji Rosyjskiej naruszają podstawy ustroju państwa, jednostki, jej prawa polityczne i gospodarcze lub socjalne, porządek publiczny i inne świadczenia socjalne. Inne przestępstwa, choć nie tak niebezpieczne społecznie, to jednak szkodzą stosunkom społecznym, jednostce, środowisku naturalnemu itp. Oczywiście pojedyncze przestępstwa nie mogą stanowić zagrożenia dla społeczeństwa jako całości. Jednak razem wzięte stanowią dla niego istotne zagrożenie, naruszają reżim praworządności, ustalony porządek prawny. Zjawisko masowe, na które składa się zespół przestępstw popełnionych w państwie w określonym czasie, nazywa się przestępstwem. We współczesnych warunkach w naszym kraju następuje gwałtowny wzrost przestępstw, w tym ich najgroźniejszej postaci – przestępstw w różnych sferach życia publicznego. Szalony wzrost przestępczości stwarza poważne zagrożenie dla państwa i społeczeństwa, życia, zdrowia i mienia obywateli. Dla zwalczania przestępstw ważne jest określenie ich charakteru i cech, przyczyn ich popełnienia i na tej podstawie nakreślenie sposobów ograniczenia ich liczby. Przestępstwem jest społecznie szkodliwy winny czyn podmiotu zdolnego, sprzeczny z wymogami norm prawnych. Rozważ główne oznaki przestępstwa. Po pierwsze, przestępstwo to zachowanie wyrażające się w działaniu lub zaniechaniu (bezczynność rozumiana jest tutaj jako powstrzymanie się od działań, gdy ustawa nakazuje ich popełnienie). Myśli, uczucia, poglądy polityczne i religijne, które nie są wyrażone w działaniach, nie mogą być uznane za obrazę. Nie są uważane za przestępstwa cechy, cechy osobowości, narodowość, więzi rodzinne osoby itp. K. Marks podkreślał, że prawa, które czynią głównym kryterium nie działania osoby, ale jej sposób myślenia, są niczym innym jak pozytywnymi sankcjami bezprawia. Po drugie, tylko działania wolicjonalne są uważane za wykroczenia, to znaczy działania zależne od woli i świadomości uczestników, wykonane przez nich dobrowolnie. Nie można nazwać zachowaniem wykroczeniowym, które nie jest kontrolowane świadomością, ani zachowaniem popełnionym w sytuacji, która pozbawia osobę możliwości wyboru zachowania innego niż niezgodne z prawem. Przestępstwami są zatem zachowania wyłącznie osób pełnosprawnych (deliktowych). Prawo nie uznaje nieletnich i chorych psychicznie za przestępców. Po trzecie, tylko taki czyn jest uznawany za przestępstwo, przy popełnieniu którego jednostka ma świadomość, że działa bezprawnie, że swoim czynem szkodzi interesowi publicznemu, postępuje winny. Po czwarte, przestępstwo to bezprawne działanie, które narusza wymogi praworządności. Jest to albo naruszenie zakazów, albo niedopełnienie obowiązków. Powstrzymanie się od czynnego wykonywania prawa do przestępstwa nie jest. Znak bezprawności charakteryzuje przestępstwo od strony formalnoprawnej. Powszechnie wiadomo, że nikogo nie można ograniczać w swoich prawach i wolnościach, a działania dokonane w granicach przepisów prawa nie mogą być uznane za bezprawne. W przeciwieństwie do działań zgodnych z prawem, które mogą być bezpośrednio przewidziane przez praworządność lub mogą wynikać „z ducha” prawa lub rodzaju regulacji (wszystko, co nie jest zabronione, jest dozwolone), czyny nielegalne w postaci ich zakazów muszą być jasno sformułowane w przepisach prawnych. Nadmierny „formalizm” bezprawności zapewnia jedność wymagań dla wszystkich obywateli i organizacji. Po piąte, przestępstwo jest zawsze społecznie szkodliwe. Każde przestępstwo godzi w interesy jednostki, społeczeństwa, państwa (majątkowe, społeczne, moralne, polityczne itp.). Uszkodzenie lub zniszczenie mienia, śmierć człowieka, naruszenie jego godności, utrata czasu pracy, wadliwe produkty – to wszystko są negatywne skutki przestępstwa. Czyn nie może wyrządzić realnej szkody, a jedynie poddać kontroli wartości społeczne (takim jest np. pijany stan kierowcy). Stopień społecznej szkodliwości czynu może być różny, ale jego obecność jest konieczna do zakwalifikowania go jako przestępstwa. Brak przynajmniej jednego z tych znaków nie pozwala uznać czynu za przestępstwo. Nie jest zatem wykroczeniem prowadzenie określonego wariantu zachowania, chociaż narusza ono wymogi prawne, ale nie powoduje szkody społecznie użytecznej. Czyn, choć społecznie niebezpieczny, ale dokonany w ramach nakazów prawnych, również nie jest przestępstwem, tak jak nie jest uważane za przestępstwo bezprawne działanie osoby niekompetentnej. Cechy te wynikają z obowiązujących przepisów. W szczególności art. 14 Kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej stanowi, że „winny społecznie niebezpieczny czyn zabroniony przez ten Kodeks pod groźbą kary jest uznawany za przestępstwo”, w art. 10 Kodeksu wykroczeń administracyjnych nazywa się przestępstwem administracyjnym (wykroczeniem) „bezprawnym, winnym… działaniem lub zaniechaniem, które narusza państwo lub porządek publiczny, za które ustawa przewiduje odpowiedzialność administracyjną”. Ze względu na formalną pewność prawa, jego normy jednoznacznie określają nie tylko samą regułę postępowania (konieczną lub zabronioną), ale także inne czynniki, które umożliwiają zakwalifikowanie czynu jako przestępstwa. Układ znamion przestępstwa w jedności jego stron przedmiotowych i podmiotowych, koniecznych i wystarczających do pociągnięcia do odpowiedzialności prawnej, określa się jako skład przestępstwa. Obejmuje przedmiot przestępstwa, przedmiot przestępstwa, stronę obiektywną i podmiotową przestępstwa. Przedmiotem przestępstwa może być osoba fizyczna lub organizacja przestępcza. W prawie karnym jest to wyłącznie osoba fizyczna. Przedmiot przestępstwa jest zawarty w hipotezie normy prawnej. Zatem zaniedbanie (przestępstwo z art. 293 Kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej) może popełnić tylko urzędnik. Przedmiotem przestępstwa jest to, do czego jest skierowane, tj. te wartości i korzyści, które są niszczone przez przestępstwo - mienie, życie, zdrowie obywateli, porządek publiczny itp. Przedmiot (podobnie jak podmiot) jest wyraźnie zapisany w norma prawna. Stronę obiektywną przestępstwa charakteryzują: zewnętrznie wyrażony czyn, jego społecznie szkodliwe skutki oraz niezbędny związek przyczynowy między nimi. Podobnie jak inne elementy kompozycji, strona obiektywna jest dość wyraźnie zapisana w prawie. Na przykład obrażenia ciała mogą być ciężkie, mniej poważne, lekkie. Każdy z nich tworzy samodzielne corpus delicti w rozumieniu Kodeksu karnego. Podmiotowa strona przestępstwa jest związana z pojęciem winy. O stopniu winy podmiotu decyduje przezorność winnego lub nieprzewidziane konsekwencje jego czynu, jego stosunek do czynu i jego następstw. Wina może przybierać postać umyślnego działania lub zaniedbania. Ten ostatni zakłada, że jednostka przewidziała wystąpienie społecznie niebezpiecznych konsekwencji, ale nie tylko nie chciała ich wystąpienia, ale także frywolnie liczyła na ich zapobieżenie (arogancja) lub nie przewidziała, a powinna była przewidzieć ze względu na okoliczności sprawy (zaniedbanie). Przestępstwa, podobnie jak akty zgodne z prawem, są bardzo zróżnicowane. Różnią się one stopniem szkodliwości społecznej, czasem trwania komisji, podmiotami, zakresem naruszonego ustawodawstwa, przedmiotem ingerencji itp. Ze względu na charakter i stopień szkodliwości społecznej wszystkie przestępstwa dzielą się na przestępstwa i wykroczenia. Podział ten ma nie tylko wymiar naukowy i teoretyczny, ale również ogromne znaczenie praktyczne, gdyż przyczynia się do zapewnienia skutecznej regulacji prawnej, walki z przestępstwami oraz wzmacniania praworządności. Często rozróżnia się przestępstwa i wykroczenia ze względu na stopień zagrożenia publicznego, tj. u podstaw podziału stawia się kryterium ilościowe. Nie do końca jednak charakteryzuje to stronę faktyczną przestępstw, której podstawą jest ich jakościowa oryginalność. Przestępstwa są społecznie niebezpiecznymi czynami karalnymi. Zagrożenie publiczne to wyraźne niebezpieczeństwo działania na rzecz społeczeństwa, na rzecz najważniejszego interesu państwa, jednostki. Uznając szkodliwość, aspołeczny charakter innych przestępstw (wykroczeń), należy pamiętać, że wyrządzona przez nie szkoda nie sięga poziomu zagrożenia publicznego. Okoliczność ta musi być brana pod uwagę przez ustawodawcę, którego bezwarunkowym obowiązkiem „jest nieobracanie w przestępstwo tego, co ma charakter wykroczenia”. Nazwana strona przestępstwa jest również ustalona przez prawo. Tak, art. 14 Kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej definiuje przestępstwo jako czyn społecznie niebezpieczny w ogólności. Zagrożenie publiczne tkwi we wszystkich elementach jego składu, w tym w temacie. To nie przypadek, że przestępstwa razem wzięte tworzą specyficzne zjawisko społeczno-prawne – przestępstwo, z którym każde społeczeństwo jest zmuszone toczyć bezkompromisową walkę. Dla podmiotu winnego popełnienia przestępstwa i postawionego przed wymiarem sprawiedliwości prawo przewiduje szczególne konsekwencje - wpis do rejestru karnego. Zwiększone zagrożenie społeczne przestępstw przesądza również o ich stronie formalnoprawnej. Ponieważ czyny przestępcze są ustalane wyłącznie przez prawo. Żadne inne rozporządzenie nie może tego zrobić. Co więcej, są one zapisane w Kodeksie karnym w sposób wyczerpujący. Analogia w prawie karnym jest niedopuszczalna. Do przestępstw administracyjnych, których oznaki są sformułowane w art. 10 Kodeksu wykroczeń administracyjnych, obejmują czyny godzące w relacje rozwijające się w obszarze administracji publicznej. Ich społeczna szkodliwość polega na tym, że ingerują w normalną działalność wykonawczą i administracyjną organów i organizacji państwowych i publicznych, destabilizują je, naruszają porządek publiczny. Ustawodawstwo przewiduje odpowiedzialność administracyjną za takie wykroczenie. Przestępstwa cywilnoprawne (czyny deliktowe), w przeciwieństwie do przestępstw i wykroczeń administracyjnych, nie mają jasno określonej definicji w ustawodawstwie. Są to bezprawne czyny naruszające majątek i związane z nim osobiste stosunki niemajątkowe uregulowane prawem cywilnym (niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań umownych, wyrządzenie szkody majątkowej itp.). Za ich zlecenie przyjmuje się odpowiedzialność cywilną w różnych formach. Przez przewinienie dyscyplinarne rozumie się bezprawne winne niewykonywanie przez pracownika lub pracownika obowiązków pracowniczych, naruszające zasady wewnętrznych przepisów pracy. Takie przestępstwa naruszają dyscyplinę pracy, a tym samym szkodzą normalnemu funkcjonowaniu przedsiębiorstw i organizacji. Samodzielny rodzaj przestępstw tworzą działania organów państwowych uprawnionych do wydawania aktów prawnych, gdy te ostatnie są sprzeczne z wymogami prawa. Podstawą tego zjawiska jest naruszenie zasady praworządności i podzwykłość działań organów ścigania. Ten rodzaj przestępstwa nie został jeszcze wystarczająco rozwinięty w nauce, chociaż liczba aktów normatywnych (na przykład aktów ministerstw i departamentów) sprzecznych z prawem jest dość duża. W kontekście budowy państwa prawa, którego najważniejszą zasadą jest praworządność, takie fakty są niedopuszczalne, a zatem problem wymaga dalszych badań. 4. Nadużycie prawa Zachowanie zgodne z prawem i wykroczenie jako główne typy zachowań prawnych nie wyczerpują całej różnorodności zachowań w sferze prawnej. Szczególne miejsce zajmuje tu nadużycie prawa. Co więcej, pomimo tego, że liczba takich przypadków wzrasta coraz bardziej, w naukach prawnych problem ten pozostaje nierozwiązany, w dużej mierze dyskusyjny. Termin „nadużycie prawa” w znaczeniu dosłownym oznacza użycie prawa do złego w przypadkach, gdy uprawniony podmiot posiada prawo podmiotowe, działa w jego ramach, ale wyrządza jakąkolwiek szkodę prawom innych osób lub społeczeństwa jako całości. Na przykład członek rodziny najemcy lokalu mieszkalnego, nadużywając swojego prawa, nie zgadza się bez podania przyczyny na zamianę, naruszając w ten sposób prawa innych członków rodziny. Analiza ustawodawstwa i praktyki jego stosowania pozwala stwierdzić, że nadużycie prawa jest zjawiskiem prawnym, ponieważ implikuje: a) osoba posiada prawa podmiotowe; b) działania służące realizacji tych praw; c) korzystanie z praw w sposób sprzeczny z ich społecznym celem lub wyrządzające szkodę interesom publicznym lub prywatnym; d) brak naruszenia określonych zakazów lub obowiązków prawnych; e) ustalenie faktu nadużycia przez właściwy organ ścigania; f) wystąpienia skutków prawnych. Wielu autorów interpretuje to zjawisko jako przestępstwo, jednak naszym zdaniem taka konkluzja nie do końca adekwatnie odzwierciedla jego treść. Przestępstwem jest czyn winny, bezprawny, społecznie szkodliwy. Ponieważ w rozpatrywanej sprawie podmiot działa w ramach przyznanego mu prawa podmiotowego, brak jest tu bezprawności jako głównego znamiona prawnego przestępstwa. Ponadto nadużycie nie wiąże się z naruszeniem określonych zakazów, niedopełnieniem obowiązków (co jest charakterystyczne dla przestępstwa). Generalnie niedopuszczalność nadużycia prawa jest zawarta w art. 10 Kodeks cywilny Federacji Rosyjskiej. W wyjątkowych przypadkach, gdy stopień społecznego niebezpieczeństwa nadużycia prawa jest duży, ustawodawca określa je jako przestępstwo, zakazując go normatywnie i opatrzając normę sankcją prawną. Takimi są na przykład art. 201, 202, 285 Kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej, art. 284, 285, 293 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej, art. 69 Układ scalony RF. Jednocześnie zaprzeczanie bezprawności nadużycia prawa nie daje podstaw do zakwalifikowania go jako zachowania zgodnego z prawem, gdyż to ostatnie jest zawsze społecznie użyteczne. Uważamy, że zjawisko to należy rozpatrywać jako samodzielny typ zachowania prawnego. Taka interpretacja nadużycia prawa sugeruje, że jego skutki prawne są niekonwencjonalne. Nie mogą być ani odpowiedzialnością prawną (jest to konsekwencja przestępstwa), ani tym bardziej zachętą (stymulacją społecznie użytecznych zachowań). Ustawodawstwo rosyjskie przewiduje następujące konsekwencje nadużycia prawa: - unieważnienie jej skutków (uznanie nieważnej transakcji dokonanej w celu sprzecznym z podstawami prawa i dobrymi obyczajami - art. 169 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej); - zaprzestania korzystania z prawa bez jego pozbawienia (art. 72 kp ogranicza możliwość skorzystania z prawa zamiany lokalu mieszkalnego, jeżeli jest najemny); - odmowa państwowej ochrony prawa podmiotowego (klauzula 2, artykuł 10 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej). 5. Czyn obiektywnie bezprawny Innym rodzajem nietypowego wariantu zachowania zgodnego z prawem jest działanie naruszające praworządność, ale nie wyrządzające szkody. Obejmuje to bezprawne działanie osoby niekompetentnej i niewinne działanie. Takie zachowania są często utożsamiane z przestępstwami. Jednak takimi nie są, ponieważ nie ma tu istotnego znamiona przestępstwa, jednym z elementów jego składu jest szkoda społeczna (zdolność podmiotu, jego wina). W literaturze prawniczej rozpatrywany wariant zachowania prawnego określany jest jako czyn obiektywnie bezprawny. Nie będąc przestępstwem, nie pociąga za sobą środków odpowiedzialności prawnej. Głównym rodzajem przymusu państwowego stosowanego w celu popełnienia czynu obiektywnie niezgodnego z prawem są środki zabezpieczające, czyli prawne środki służące przywróceniu naruszonych praw w stosunku do osób zobowiązanych. Ich celem jest zaprzestanie naruszania prawa i porządku, przywrócenie normalnych więzi i relacji. Obiektywnie bezprawny czyn osoby niepoczytalnej lub nieletniego pociąga za sobą użycie środków przymusu o charakterze medycznym lub edukacyjnym (art. 97 Kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej). Rozdział 27. Odpowiedzialność prawna 1. Pojęcie odpowiedzialności społecznej Termin „odpowiedzialność” jest dość zróżnicowany. Mówią więc o poczuciu odpowiedzialności i odpowiedzialnym zachowaniu. Możesz zwiększyć odpowiedzialność, wziąć odpowiedzialność, pociągnąć osobę do odpowiedzialności i zwolnić z niej. Są wreszcie ludzie, którzy działają odpowiedzialnie i osoby na odpowiedzialnych stanowiskach, aw sferze gospodarczej są przedsiębiorstwa z ograniczoną odpowiedzialnością. Co łączy te pojęcia, różniące się treścią, ale definiowane jednym terminem? We wszystkich tych i innych przypadkach mówimy o różnych aspektach zjawiska bogatego w treści – odpowiedzialności społecznej. Jego istnienie jest z góry określone przez społeczną naturę ludzkich zachowań i odzwierciedla związek między społeczeństwem a jednostką. Nie można żyć w społeczeństwie i być od niego wolnym: w każdej sytuacji życiowej człowiek musi dostosować swoje działania do norm i wartości istniejących w społeczeństwie, do interesów innych ludzi. Działając zgodnie z nimi, postępuje odpowiedzialnie. Z kolei społeczeństwo (państwo, zbiorowość, otaczające osoby) stale monitoruje aktywność podmiotu, adekwatnie reagując na różne zachowania (zachęcanie, aprobowanie odpowiedzialnych zachowań i karanie sprawcy). Zatem odpowiedzialność (w szerokim, społecznym sensie) można scharakteryzować jako społeczną relację między podmiotem a władzą kontrolującą jego zachowanie (państwo, społeczeństwo). Dzięki niemu zapewniona jest organizacja i porządek w społeczeństwie. Ponieważ zachowanie człowieka ma dwie biegunowe odmiany (społecznie użyteczne i społecznie szkodliwe), to odpowiedzialność rozpatrywana jest w dwóch aspektach: pozytywnym i negatywnym (prospektywnym i retrospektywnym). W aspekcie prospektywnym (pozytywnym) odpowiedzialność charakteryzuje pozytywne nastawienie człowieka do jego działań. To zrozumienie znaczenia swoich działań dla społeczeństwa, chęć i chęć wykonywania ich jak najlepiej, wydajniej, najszybciej. Jest to odpowiedzialność za właściwą realizację swojej roli społecznej, realizację norm społecznych, za każde powierzone zadanie. W sferze prawnej odpowiedzialność pozytywna wiąże się z działalnością społeczną i prawną, przejawem inicjatywy w realizacji nakazów prawnych. O tę stronę odpowiedzialności chodzi, gdy mówi się o poczuciu (świadomości) odpowiedzialności lub o tym, że dana osoba bierze na siebie odpowiedzialność. Odpowiedzialność we wskazanym znaczeniu jest rozumiana jako społeczna konieczność realizowana i postrzegana przez człowieka dla proaktywnego wypełniania obowiązku, całokształtu spoczywających na nim powinności – politycznych, moralnych, prawnych. To jest odpowiedzialność za przyszłe zachowanie. Społeczeństwo nie jest obojętne na działania podmiotów, ich konsekwencje. Dlatego sprawując stałą kontrolę nad ich zachowaniem, w razie potrzeby koryguje je, zachęcając, stymulując do społecznie aktywnych, wysoce odpowiedzialnych zachowań lub wręcz przeciwnie, karząc gwałciciela wymagań społecznych. W drugim przypadku istnieje odpowiedzialność retrospektywna, odpowiedzialność za to, co już zostało zrobione. Wiąże się nie tylko ze świadomością swojej osobowości, ale także z wpływem zewnętrznym ze strony społeczeństwa, państwa, innych osób i może mieć charakter moralny, społeczny itp. Wśród tego typu odpowiedzialności negatywnej (retrospektywnej) szczególne miejsce zajmuje odpowiedzialność prawna jako najważniejszy rodzaj odpowiedzialności społecznej. 2. Pojęcie odpowiedzialności prawnej W nauce krajowej nie ma jednolitości w interpretacji odpowiedzialności prawnej. Każdy autor stara się ją zdefiniować po swojemu, podkreślając te jej aspekty, które uważa za główne, definiujące. Większość autorów rozumie odpowiedzialność prawną jako środek przymusu państwowego lub utożsamia ją z karą za przestępstwo. Inna grupa badaczy rozważa odpowiedzialność prawną w ramach istniejących kategorii prawnych. Interpretują to jako ochronny stosunek prawny, jako określony obowiązek prawny, jako wykonanie sankcji norm prawnych itp. Ostatnio ukształtował się inny kierunek – analiza odpowiedzialności prawnej jako zjawiska ogólnospołecznego. Zaowocowało to koncepcją pozytywnej odpowiedzialności prawnej. Charakteryzując to zjawisko wychodzimy z następujących założeń. 1. Odpowiedzialność prawna odzwierciedla specyfikę wszelkich zjawisk prawnych – ich formalną pewność i proceduralny porządek realizacji. 2. Odpowiedzialność prawna jest nierozerwalnie związana z przestępstwem, działa jako jego następstwo. 3. Odpowiedzialność prawna wiąże się z realizacją sankcji norm prawnych. 4. Odpowiedzialność prawna wiąże się z działaniami władzy państwowej, z państwowo-prawnym przymusem. Odpowiedzialność prawna to zatem zastosowanie wobec sprawcy środków przymusu państwowego przewidzianych sankcją normy prawnej, wyrażonych w postaci pozbawienia o charakterze osobistym, organizacyjnym lub majątkowym. Wymieńmy główne cechy analizowanego zjawiska: 1) odpowiedzialność prawna polega na przymusie państwowym; 2) nie jest to przymus „w ogóle”, ale „miara” takiego przymusu, jego jasno określony zakres (wskaźniki ilościowe); 3) odpowiedzialność prawna jest związana z przestępstwem, następuje po nim i jest skierowana przeciwko sprawcy; 4) odpowiedzialność pociąga za sobą negatywne skutki (pozbawienie) sprawcy: naruszenie jego praw (pozbawienie wolności, praw rodzicielskich itp.), nałożenie na niego nowych dodatkowych obowiązków (zapłata określonej kwoty, wykonanie jakichkolwiek czynności itp.) ; 5) charakter i zakres pozbawienia są określone w sankcjach normy prawnej; 6) nakładanie pozbawienia wolności, stosowanie środków przymusu państwowego jest dokonywane w ramach czynności egzekucyjnych przez właściwe organy państwowe w trybie i formach ściśle określonych przez prawo. Poza formą procesową odpowiedzialność prawna jest niemożliwa. Wykładnia odpowiedzialności prawnej jako wniosku wynika również z treści obecnie obowiązujących przepisów. Zatem popełnienie przez osobę czynów zabronionych przez prawo karne nie pociąga jeszcze za sobą odpowiedzialności prawnej. Co więcej, do czasu wydania odpowiedniej decyzji (wyroku) przez sąd, osoba jest co do zasady uważana za niewinną, a zatem nie podlega odpowiedzialności karnej. W niektórych przypadkach osoba, która popełniła przestępstwo, może zostać zwolniona z odpowiedzialności, tj. Proces egzekucyjny nie jest prowadzony. W innych przypadkach sprawca naruszenia w ramach egzekwowania prawa jest zwolniony z kary, tj. Z odpowiednich pozbawienia wolności, ale nie z odpowiedzialności w ogóle. 3. Cele i funkcje odpowiedzialności prawnej Dla głębszego wglądu w istotę odpowiedzialności prawnej konieczne jest doprecyzowanie jej celów i przeznaczenia w społeczeństwie. Na potrzebę takiego wyjaśnienia zwrócił uwagę N. Wiener: „Dopóki społeczeństwo nie ustali, czego tak naprawdę chce: odkupienia, izolacji, edukacji lub zastraszenia potencjalnych przestępców, nie będzie ani odkupienia, ani edukacji, ani zastraszania, a jedynie zamęt, gdzie przestępstwo rodzi następne”. Celem jest idealna reprezentacja podmiotów (osobowości, organów, grup społecznych) na temat wyników ich działań. To one decydują zarówno o środkach, jak io charakterze działań zmierzających do jego osiągnięcia. Cele odpowiedzialności prawnej są konkretnym przejawem ogólnych celów prawa. Są to konsolidacja, regulacja i ochrona stosunków społecznych. Cele te warunkują istnienie funkcji regulacyjnych i ochronnych prawa. Skoro odpowiedzialność prawna „uczestniczy” w realizacji funkcji ochronnej, to jej cel w ogólnej postaci można określić jako ochronę istniejącego ustroju i porządku publicznego. Odpowiedzialność nakładana na konkretnego sprawcę ma (obok ochrony stosunków społecznych) węższy cel – ukaranie winnego. Jednocześnie państwo, stosując środek przymusu państwowego, realizuje inny cel – zapobieganie popełnianiu przestępstw w przyszłości. Ponadto istnieją czysto prawne cele odpowiedzialności prawnej, które służą jako środek zapewnienia normalnego funkcjonowania mechanizmu regulacji prawnej poprzez zapewnienie realizacji praw podmiotowych i obowiązków prawnych przez podmioty stosunków prawnych, które są najważniejsze gwarancja legalności. Te cele odpowiedzialności prawnej określają jej funkcje. Najważniejszym z nich jest kara, funkcja karząca. Jest reakcją społeczeństwa reprezentowanego przez państwo na krzywdę wyrządzoną przez sprawcę. Przede wszystkim jest to kara sprawcy, która jest niczym innym jak środkiem samoobrony społeczeństwa przed naruszeniem warunków jego istnienia. Kara jest zawsze nałożeniem na sprawcę duchowych, osobistych, materialnych ciężarów. Realizowana jest albo poprzez zmianę statusu prawnego sprawcy naruszenia poprzez ograniczenie jego praw i wolności, albo poprzez nałożenie na niego dodatkowych obowiązków. Jednak ukaranie sprawcy nie jest celem samym w sobie. Jest to również środek zapobiegania (zapobiegania) popełnianiu nowych przestępstw. W konsekwencji odpowiedzialność prawna pełni również funkcję prewencyjną (ostrzegawczą). Państwo realizując karę wpływa na świadomość sprawcy. Wpływ ten polega na „odstraszaniu”, dowodzie nieuchronności kary, a więc na zapobieganiu nowym przestępstwom. Co więcej, efekt zapobiegawczy dotyczy nie tylko samego sprawcy, ale także osób wokół niego. To oczywiście w żaden sposób nie oznacza, że kara może być wykonywana bez uwzględnienia wagi naruszenia i winy sprawcy, a jedynie jako ostrzeżenie dla innych. Nadmierne, nieuzasadnione okrucieństwo kary nie może być warunkiem zapobieżenia przyszłym naruszeniom. Doświadczenie pokazuje, że o prewencyjnej wartości kary decyduje nie jej okrucieństwo, ale jej nieuchronność. Jednocześnie kara ma również na celu wychowanie sprawcy, czyli odpowiedzialność prawna pełni również funkcję wychowawczą. Skuteczna walka ze sprawcami naruszeń, terminowe i nieuchronne karanie sprawców stwarzają wśród obywateli poczucie nienaruszalności istniejącego porządku prawnego, wzmacniają wiarę w sprawiedliwość i siłę władzy państwowej, pewność, że ich słuszne prawa i interesy zostaną rzetelnie zabezpieczone chroniony. To z kolei przyczynia się do wzrostu kultury politycznej i prawnej, odpowiedzialności i dyscypliny obywateli, intensyfikacji ich aktywności politycznej i pracowniczej, a docelowo do wzmocnienia praworządności i stabilności państwa prawa . W znacznej liczbie przypadków środki odpowiedzialności prawnej nie mają na celu formalnego ukarania sprawcy, ale zabezpieczenie naruszonego interesu społeczeństwa, podmiotu uprawnionego oraz przywrócenie naruszonego przez bezprawne zachowanie public relations. Odpowiedzialność prawna pełni w tym przypadku funkcję naprawczą (odszkodowawczą). Najwyraźniej przejawia się to w prawie cywilnym, które implikuje np. sankcje takie jak naprawienie szkody (art. 15 kc FR). Oczywiście odszkodowanie za szkody jest dalekie od możliwości we wszystkich przypadkach (niemożliwe jest wskrzeszenie zmarłych itp.). Jednak tam, gdzie jest to możliwe, kompensacyjna funkcja odpowiedzialności prawnej jest jedną z najważniejszych. Odpowiedzialność prawna jest więc związana głównie z działalnością ochronną państwa, z ochronną funkcją prawa. Pełni jednak również funkcję organizującą (regulacyjną) właściwą prawu jako całości. Sam fakt istnienia i nieuchronności kary dostarcza zasad organizowania działań społeczeństwa. Historycznie rzecz biorąc, odpowiedzialność prawna powstała jako środek ochrony własności prywatnej. Zarodkiem tego ostatniego było posiadanie, a podstawą prawa jako swoistego regulatora stosunków społecznych społeczeństwa klasowego jest ochrona przez władze publiczne posiadania, które stopniowo zamienia się we własność prywatną. Ważnym zadaniem państwa była ochrona własności prywatnej poprzez ustanawianie zakazów i stosowanie przymusu państwowego wobec ich gwałcicieli. Analiza aktów prawnych starożytności pokazuje, że ich rdzeniem była instytucja własności i jej ochrony, a prawo zobowiązań powstało i rozwinęło się w postaci skutków prawnych naruszenia praw właściciela. Odpowiedzialność prawna jest więc środkiem, narzędziem kształtowania i wzmacniania stosunków własności prywatnej, a jednocześnie wypierania przestarzałych, obcych społeczeństwu stosunków społecznych. 4. Zasady odpowiedzialności prawnej Dla pełniejszego zrozumienia istoty odpowiedzialności prawnej istotne jest określenie zasad, na których się ona opiera. Zasady każdego zjawiska odzwierciedlają głębokie, stabilne, naturalne powiązania, dzięki którym ono istnieje. Znajomość zasad odpowiedzialności pozwala na prawidłowe stosowanie norm ochronnych, rozstrzyganie spraw z lukami prawnymi oraz zapewnienie skuteczności przymusu państwowo-prawnego. W naukach prawnych wyróżnia się następujące zasady odpowiedzialności prawnej: legalność, sprawiedliwość, nieuchronność zdarzenia, celowość, indywidualizacja kary, odpowiedzialność za winę, niedopuszczalność podwójnego wymiaru kary. LegalnośćIstotą legalności jest wymóg ścisłej i precyzyjnej realizacji przepisów prawnych. Jeśli chodzi o odpowiedzialność prawną, wymóg ten polega na tym, że tylko właściwe organy mogą zostać do niej postawione w sposób ściśle określony przez prawo iz przyczyn przewidzianych przez prawo. Rzeczywistą podstawą odpowiedzialności jest przestępstwo w jedności wszystkich jego elementów. Jeżeli w działaniach podmiotu brakuje choćby jednego znamiona przestępstwa, to nie ma podstaw prawnych do pociągnięcia go do odpowiedzialności. Żaden inny czynnik (narodowość, przynależność partyjna, wykształcenie, płeć, poglądy ideologiczne itp.) nie może służyć za taką podstawę. W przeciwnym razie nie będzie to już odpowiedzialność prawna, ale arbitralność. Legitymizacja nakłada pewne wymagania na procedurę postawienia sprawcy przed wymiarem sprawiedliwości. Niedopuszczalne jest odchodzenie od procedury ustanowionej przez prawo pod pozorem przyspieszenia, uproszczenia lub skuteczności odpowiedzialności lub powoływania się na nadmierny formalizm prawa. SprawiedliwośćOpierając się na wymogach praworządności, ukaranie winnych musi być przepojone ideą sprawiedliwości społecznej. Jest to zasada prawa, podstawa sprawiedliwości. AF Kony podkreślił, że „sprawiedliwość musi znaleźć swój wyraz w ustawodawstwie, które jest tym wyższe, im głębiej wnika w prawdę o ludzkich potrzebach i możliwościach, oraz w sprawiedliwości wymierzanej przez sąd, która jest tym wyższa, im więcej zawiera życia, a nie formalny stosunek do osobowości danej osoby”. To samo dotyczy odpowiedzialności prawnej. „Karać przestępcę bez naruszania sprawiedliwości”, powiedział J.P. Marat, „oznacza ukrócenie zła, ochronę niewinnych, ocalenie słabych przed uciskiem, wyrwanie miecza z rąk tyranii, utrzymanie porządku w społeczeństwie i pokoju publicznego jego członków. Jaki inny cel może być bardziej inteligentny, szlachetniejszy, hojniejszy i ważniejszy dla dobra ludzi? Sprawiedliwość odpowiedzialności prawnej nie jest abstrakcyjną koncepcją moralną czy psychologiczną. Przejawia się to w następującym systemie wymagań formalnych: 1) nie można wymierzyć kary za występki; 2) ustawa ustanawiająca odpowiedzialność lub ją wzmacniająca nie działa wstecz; 3) jeżeli szkoda wyrządzona naruszeniem jest odwracalna, odpowiedzialność prawna musi zapewniać jej naprawienie; 4) za jedno naruszenie możliwa jest tylko jedna kara; 5) odpowiedzialność ponosi sprawca przestępstwa; 6) rodzaj i wymiar kary zależą od wagi przewinienia. Przy ustalaniu odpowiedzialności uwzględnia się zarówno okoliczności obciążające, jak i łagodzące. W niektórych przypadkach przewidzianych przez prawo możliwe jest wymierzenie kary poniżej granicy określonej sankcją lub całkowite zwolnienie osoby od kary. Nieuchronność ofensywyOdpowiedzialność prawna (powtarzamy) jest nierozerwalnie związana z przestępstwem. Z tego związku wynika zasada nieuchronności odpowiedzialności, nieuchronności jej wystąpienia za każde przestępstwo. Jeżeli za ten czy inny czyn muszą być zastosowane środki przymusu państwowego, to bez podstawy prawnej nikt nie może być zwolniony z odpowiedzialności i kary pod jakimkolwiek pretekstem (status społeczny, przynależność partyjna, więzy rodzinne itp.). Jeśli przestępstwo zostało popełnione, ale odpowiedzialność nie nastąpiła, powoduje to moralną szkodę dla autorytetu prawa, podważa ideę legalności w umysłach obywateli i urzędników. Wprowadzenie do świadomości społecznej idei nieuchronności związku przestępstwa z karą jest ważnym czynnikiem obniżania poziomu przestępstw. CelowośćNieuchronność odpowiedzialności zakłada jej celowość. Odpowiedzialność przychodzi nieuchronnie, ponieważ jest celowa. Niedopuszczalne jest zwolnienie sprawcy z odpowiedzialności bez podstawy prawnej pod pretekstem dotkliwości, celowości, skuteczności, motywów politycznych, ideologicznych i innych motywów pozaprawnych. Jednocześnie konieczne jest rozróżnienie między celowością odpowiedzialności jako zjawiskiem prawnym a rozważeniem celowości w procesie egzekwowania prawa, w trakcie pociągnięcia osoby do odpowiedzialności, przy ustalaniu dla niej środka kary. W tym przypadku celowość polega na zgodności środka oddziaływania wybranego wobec sprawcy z celami odpowiedzialności prawnej. Polega ona na ścisłym zindywidualizowaniu środków karnych, w zależności nie tylko od wagi naruszenia, ale także od cech osobowości sprawcy, okoliczności popełnienia czynu itp. Jeżeli cele odpowiedzialności mogą zostać osiągnięte bez jej wykonania prawo dopuszcza zwolnienie sprawcy z odpowiedzialności. Można go przenieść za kaucją, sprawę kieruje do sądu koleżeńskiego itp. Wymóg celowości nie powinien być sprzeczny z wymogiem legalności w realizacji odpowiedzialności (celowość nie dopuszcza możliwości podejmowania arbitralnych, subiektywnych decyzji przez organ państwowy). Co więcej, nie można naruszać wymogów prawa pod pozorem jego niecelowości. Nie ma potrzeby takiego naruszenia, ponieważ samo prawo daje możliwość wyboru odpowiedniego rozwiązania. Na przykład sankcje prawa karnego są względnie pewne, co pozwala organowi państwowemu wybrać najodpowiedniejszy środek kary w określonych warunkach. Indywidualizacja karyZasada ta polega na tym, że sprawca ponosi odpowiedzialność za popełnione przestępstwo. Niedopuszczalne jest przeniesienie go z winnego na inny podmiot (na przykład za nieodpowiedzialne działania szefa odpowiedzialność jest często przypisywana przedsiębiorstwu jako podmiotowi prawnemu, za przestępstwa nastolatków, rodziców i nauczycieli często pociąga się do odpowiedzialności) . Aby wcielić tę zasadę w życie, ważne jest precyzyjne określenie w ustawodawstwie funkcji każdego pracownika, a także jasne określenie wymiarów odpowiedzialności za ich zaniedbanie. Odpowiedzialność prawna jest skuteczna tylko wtedy, gdy jej posiadacz jest osobiście zidentyfikowany. Wyklucza to możliwość „bezosobowej” odpowiedzialności zbiorowej lub odpowiedzialności wzajemnej, pociągania osób do odpowiedzialności tylko na podstawie jakiegokolwiek związku między nimi a sprawcą. Odpowiedzialność za winęOdpowiedzialność może przyjść tylko wtedy, gdy istnieje wina sprawcy, co oznacza świadomość osoby o niedopuszczalności (nielegalności) swojego zachowania i wywołanych nim skutków. Jeżeli osoba jest niewinna, to pomimo powagi czynu nie można jej pociągnąć do odpowiedzialności. Jednocześnie w wyjątkowych przypadkach normy prawa cywilnego dopuszczają odpowiedzialność bez winy, tj. za sam fakt popełnienia bezprawnego, aspołecznego zjawiska. W szczególności organizacja lub obywatel – właściciel źródła zwiększonego zagrożenia jest obowiązany do naprawienia szkody wyrządzonej przez to źródło (np. Kodeks cywilny Federacji Rosyjskiej). Jak ustala się winę sprawcy? Kto musi to udowodnić? W różnych gałęziach prawa problem ten jest rozwiązywany w różny sposób. W prawie karnym, gdy osoba jest pociągnięta do odpowiedzialności karnej, istnieje domniemanie niewinności. Osobę uważa się za niewinną, dopóki nie zostanie udowodnione, że jest inaczej. Wina oskarżonego jest dowodzona przez organ państwowy, a on sam jest zwolniony z konieczności udowadniania swojej niewinności. W prawie cywilnym istnieje inne domniemanie – wina sprawcy czynu niedozwolonego: osobę wobec obiektywnej strony czynu uważa się za winną, dopóki nie udowodni czegoś przeciwnego. Oba domniemania służą ochronie interesów jednostki, jej praw osobistych i majątkowych. W pierwszym przypadku mówimy o osobowości sprawcy, w drugim - o interesach osoby, która poniosła szkodę w wyniku przestępstwa. Niedopuszczalność podwójnej odpowiedzialności to niedopuszczalność łączenia dwóch lub więcej rodzajów odpowiedzialności prawnej za jedno przestępstwo. Nie oznacza to, że za przestępstwo nie można wymierzyć zarówno kary głównej, jak i dodatkowej (na przykład kary pozbawienia wolności i konfiskaty mienia). Jednak za jedno naruszenie sprawca może zostać ukarany tylko raz. 5. Podstawa odpowiedzialności prawnej Podstawą odpowiedzialności są te okoliczności, których istnienie umożliwia odpowiedzialność (konieczność), a których brak ją wyłącza. Odpowiedzialność prawna powstaje tylko na mocy przepisów prawa wydanych na podstawie decyzji organu ścigania. Faktyczną podstawą jest przestępstwo. Wiadomo, że charakteryzuje się połączeniem różnych cech, które składają się na kompozycję przestępstwa. Osoba może zostać pociągnięta do odpowiedzialności tylko wtedy, gdy w jej działaniu występują wszystkie elementy składu. Jednocześnie samo przestępstwo nie rodzi automatycznie odpowiedzialności, nie pociąga za sobą zastosowania środków przymusu państwowego, a jedynie stanowi podstawę do takiego zastosowania. Do rzeczywistego wykonania odpowiedzialności prawnej niezbędny jest akt egzekucyjny - decyzja właściwego organu, któremu przypisano odpowiedzialność prawną, określa zakres i formę środków przymusu wobec konkretnej osoby. Może to być wyrok sądu, nakaz administracji itp. W niektórych przypadkach prawo przewiduje nie tylko podstawę odpowiedzialności, ale także zwolnienie z niej i od kary. Zatem osoba, która popełniła czyn noszący znamiona przestępstwa, może być zwolniona od odpowiedzialności karnej, jeżeli zostanie uznane, że do czasu rozpoznania sprawy lub rozpoznania sprawy przed sądem, ze względu na zmianę sytuacji, czyn ten stracił charakter społecznie niebezpiecznego (art. 77 Kodeksu karnego Federacji Rosyjskiej). Zwolnienie od odpowiedzialności karnej i od wymierzenia kary przewiduje w szczególności przekazanie małoletniego pod opiekę rodziców lub osób ich zastępujących albo wyspecjalizowanego organu państwowego. Możliwość zwolnienia od odpowiedzialności określają także normy innych gałęzi prawa (np. art. 22 k. wykroczeń administracyjnych). 6. Tryb przypisania odpowiedzialności prawnej Różnorodność okoliczności faktycznych, z których wynika odpowiedzialność prawna, wymaga określonego trybu ich wykrycia i pociągnięcia do odpowiedzialności. Odpowiedzialność prawna charakteryzuje się jasnym uregulowaniem normatywnym jej realizacji. Taka regulacja jest konieczna, aby zmaksymalizować zapewnienie i ochronę praw i uzasadnionych interesów obywateli i innych podmiotów. Tryb orzekania odpowiedzialności prawnej określają przepisy prawa procesowego, które w przypadku zaistnienia określonego faktu rodzą procesowe stosunki prawne, poprzez które, jak poprzez swoją formę, przejawiają się stosunki odpowiedzialności prawnej. Jasna regulacja pozwala na jak najdokładniejsze utrwalenie wszystkich okoliczności sprawy, składu przestępstwa, przy jednoczesnym zapewnieniu praw wszystkich uczestników procesu. Oczywiście niepotrzebnie uciążliwe, skomplikowane formy rozpatrywania w niektórych przypadkach mogą również odgrywać rolę negatywną, rodząc formalizm, biurokrację itp. Jednak jeszcze większym złem jest brak regulacji proceduralnej w niektórych przypadkach, mechanizmu przypisywania odpowiedzialność. Oczywiście stopień uregulowania różnych rodzajów odpowiedzialności prawnej jest różny. Najsztywniej uregulowana jest odpowiedzialność karna i administracyjna, która ma charakter represyjny i karny. Przykładowo tryb pociągnięcia do odpowiedzialności karnej reguluje Kodeks postępowania karnego, który zawiera ponad 400 artykułów. Mniej sztywna procedura doprowadzenia np. do odpowiedzialności dyscyplinarnej pracowników i pracowników. Jednak uproszczenia i naruszenie ustalonej procedury są tutaj również niedopuszczalne. 7. Rodzaje odpowiedzialności prawnej Odpowiedzialność prawna nie może być egzekwowana „ogólnie”. W prawdziwym życiu jest to zawsze całkiem pewne. W niektórych rodzajach odpowiedzialności jej ogólne cechy przejawiają się w różny sposób, co determinuje specyfikę ich regulacji i realizacji. W nauce klasyfikacja rodzajów odpowiedzialności prawnej dokonywana jest na różnych podstawach: według podmiotów wykonujących odpowiedzialność, według charakteru sankcji, według funkcji itp. Najbardziej rozpowszechniony podział rodzajów odpowiedzialności według branży. Na tej podstawie rozróżnia się odpowiedzialność karną, administracyjną, cywilną, dyscyplinarną i materialną. Każdy z typów ma określoną podstawę (rodzaj przestępstwa), specjalny tryb realizacji, określone środki przymusu. Odpowiedzialność karna jest najpoważniejszym rodzajem odpowiedzialności. Występuje za popełnienie przestępstwa iw przeciwieństwie do innych rodzajów odpowiedzialności ustanawiana jest wyłącznie ustawą. Żadne inne akty normatywne nie mogą określać czynów społecznie niebezpiecznych jako przestępczych i ustanawiać za nie środków odpowiedzialności. W Federacji Rosyjskiej wyczerpująca lista przestępstw jest zapisana w Kodeksie karnym. Tryb pociągnięcia do odpowiedzialności karnej reguluje Kodeks postępowania karnego. Tylko sąd jest uprawniony do ścigania. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia przestępstwa, a także poddany karze kryminalnej, chyba że na mocy wyroku sądu i zgodnie z prawem (art. 13 Kodeksu postępowania karnego RFSRR). Środki kary kryminalnej są najsurowszymi formami przymusu państwowego, wpływającymi głównie na osobowość sprawcy: pozbawienie wolności, prace naprawcze, konfiskata mienia itp. Stosowanie kary śmierci – rozstrzelanie – jest dozwolone jako wyjątkowy środek karny. Podstawą procesowej formy odpowiedzialności karnej, jak wspomniano, jest domniemanie niewinności. Odpowiedzialność administracyjna dotyczy popełnienia wykroczeń administracyjnych przewidzianych w Kodeksie wykroczeń administracyjnych. Ponadto odpowiedzialność ta może być określona dekretami Prezydenta Federacji Rosyjskiej, uchwałami Rządu Federacji Rosyjskiej oraz rozporządzeniami podmiotów wchodzących w skład Federacji. Sprawy o wykroczenia administracyjne rozpatrywane są przez właściwe organy państwowe, których zakres określa rozdz. 16 Kodeksu wykroczeń administracyjnych (komisje administracyjne, komisje do spraw nieletnich, sądy ludowe, organy spraw wewnętrznych, organy celne, wyspecjalizowane organy ochrony i nadzoru itp.). Środki przymusu administracyjnego - upomnienie, grzywna, pozbawienie specjalnego prawa, areszt administracyjny. Odpowiedzialność cywilna powstaje za naruszenie zobowiązań umownych o charakterze majątkowym lub za spowodowanie pozaumownej szkody majątkowej, tj. za popełnienie czynu niedozwolonego cywilnoprawnego. Jej istota polega na zmuszaniu osoby do ponoszenia negatywnych konsekwencji majątkowych. Pełne naprawienie szkody jest podstawową zasadą odpowiedzialności cywilnej (art. 1064 Kodeksu Cywilnego Federacji Rosyjskiej). Odszkodowanie za straty w niektórych przypadkach jest uzupełnione karami, takimi jak zapłata kary. Przypisanie tego rodzaju odpowiedzialności jest przeprowadzane przez organy sądowe (sąd powszechny lub arbitrażowy) lub administracyjne (art. 11 kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej). W tym przypadku powodem jest (wraz z organem państwowym) osoba, której prawo zostało naruszone. Odpowiedzialność dyscyplinarna powstaje w wyniku popełnienia przewinień dyscyplinarnych. Specyfika ich bezprawności polega na tym, że w tym przypadku nie dochodzi do naruszenia normy zakazującej, ale pozytywnej zasady ustalającej obowiązki pracownicze pracownika. Osoba sprawująca władzę administracyjną i dyscyplinarną wobec określonego pracownika może pociągnąć do odpowiedzialności dyscyplinarnej. Istnieją trzy rodzaje odpowiedzialności dyscyplinarnej: na podstawie zasad wewnętrznych regulaminów pracy, na podstawie kolejności podporządkowania oraz zgodnie z kartami i regulaminami dyscyplinarnymi. Środki odpowiedzialności dyscyplinarnej - nagana, surowa nagana, zwolnienie itp. Odpowiedzialność pracowników i pracowników za szkodę wyrządzoną przedsiębiorstwu, instytucji, polega na konieczności naprawienia szkody w sposób określony przepisami prawa. Podstawą tego rodzaju odpowiedzialności są szkody wyrządzone podczas pracy w przedsiębiorstwie, z którym pracownik pozostaje w stosunku pracy. Wysokość odszkodowania do odszkodowania ustalana jest jako procent wynagrodzenia (1/3, 2/3 miesięcznych zarobków). Oprócz wskazanych jako samodzielny rodzaj odpowiedzialności, w literaturze zwraca się uwagę na anulowanie czynności sprzecznych z prawem (takie anulowanie przewiduje np. art. 13 Kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej). Pomimo pewnej bliskości odpowiedzialności prawnej i wagi tego zjawiska prawnego, uważamy, że różni się ono od odpowiedzialności. 8. Odpowiedzialność prawna i egzekwowanie przez rząd Odpowiedzialność prawna to przede wszystkim przymus. Wiadomo, że w każdym społeczeństwie ludzkim istnieje wpływ przymusu. Ale odpowiedzialność prawna nie jest przymusem „w ogóle”, ale przymusem państwowym. Jego osobliwością jest to, że jest przeprowadzany w imieniu państwa przez organy państwowe. Inną cechą tego przymusu jest jego prawny charakter, dlatego też pełni on funkcję przymusu prawnego. Prawny charakter przymusu państwowego polega na tym, że jest on stosowany wyłącznie przez właściwe organy, w formach określonych prawem i na podstawie prawnej. Często przymus państwowy sprowadza się wyłącznie do odpowiedzialności prawnej, a każdy przymusowy wpływ ze strony państwa jest interpretowany jako odpowiedzialność prawna. Jednak analiza obowiązującego prawa i praktyki jego stosowania nie dają podstaw do takiego wniosku. Odpowiedzialność prawna nie jest jedynym środkiem przymusu państwowego, ponieważ przymus państwowy jest obiektywną właściwością prawa, a przymus państwowy realizuje różne cele w procesie regulacji prawnej. Czym są te środki? Przede wszystkim są to środki ochrony praw podmiotowych. Ich istota polega na tym, że w przypadkach określonych w ustawie państwo stosuje środki przymusu w celu przywrócenia naruszonego prawa i ochrony praw podmiotowych bez pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności. Są to przymusowe zajęcie mienia z cudzego nielegalnego posiadania (windykacja), przymusowe pobieranie alimentów na utrzymanie dzieci itp. I choć w tym przypadku przymus skierowany jest do sprawcy (np. do rodzica uchylającego się od płacenia alimenty), brakuje tu celu kary, ukarania winnego. Środki te są zapisane nie w sankcjach norm prawnych, ale w ich dyspozycjach. Środki przymusu państwowego obejmują również środki ograniczające. Służą zapobieganiu, tłumieniu przestępstwa. Ponieważ w tym przypadku nie ma przestępstwa, nie ma celu ukarania sprawcy. Środki zapobiegawcze obejmują zatrzymanie, przeszukanie, kontrolę bagażu itp. Mają one charakter prawny i są przeprowadzane w trybie i na zasadach określonych w przepisach prawa. Na przykład rozdz. 19 Kodeksu wykroczeń administracyjnych reguluje tryb postępowania w przypadku zatrzymania administracyjnego, oględzin rzeczy, zajęcia rzeczy i dokumentów. Ustawodawstwo przewiduje również inne szczególne środki przymusu państwowego, które nie stanowią odpowiedzialności. Są to np. przymusowe środki oddziaływania wychowawczego stosowane wobec małoletnich (ubezwłasnowolnionych) za popełnienie czynów społecznie niebezpiecznych (art. 90, 91 kk FR). Nie zawierają też elementów kary. Tą samą specyfikę mają środki o charakterze medycznym – przymusowe leczenie w warunkach zapewniających bezpieczeństwo publiczne osobom, które w stanie niepoczytalności dopuściły się czynów niebezpiecznych społecznie (umieszczenie sprawcy chorego psychicznie w szpitalu psychiatrycznym – art. Federacja Rosyjska). Szczególnym środkiem przymusu państwowego jest rekwizycja - zajęcie w nagłych przypadkach mienia od właścicieli w interesie państwowym lub publicznym za zapłatą jego wartości (art. 242 kodeksu cywilnego Federacji Rosyjskiej). Wszystkie te działania mają charakter państwowo-prawny i są realizowane na podstawie prawnej. 9. Odpowiedzialność prawna w systemie kategorii prawnych Ogromne znaczenie naukowe i praktyczne ma rozgraniczenie odpowiedzialności z podobnych zjawisk prawnych, określenie jej miejsca w systemie kategorii prawnych. Jako zjawisko prawne odpowiedzialność prawna jest organicznie i funkcjonalnie powiązana z innymi zjawiskami prawnymi. Wyrażając się w nich po swojemu, nie traci swojej specyfiki. Przede wszystkim odpowiedzialność prawna wiąże się z obowiązkiem prawnym. Niektórzy autorzy (np. S.N. Bratus) ogólnie uważają odpowiedzialność za przymusowe wypełnienie obowiązku. Z takim rozumieniem nie można się zgodzić, ponieważ odpowiedzialność jest tu właściwie utożsamiana ze środkami ochronnymi. Odpowiedzialność prawna naprawdę niesie ze sobą zobowiązanie w swojej treści. Jest to jednak nowy obowiązek, wcześniej niedostępny dla sprawcy, poddania się środkom przymusu za przestępstwo. Podmiot praworządny nie ma i nie powinien mieć takiego obowiązku. A jeśli on sam, nawet pod groźbą przymusu lub bezpośrednio pod przymusem, spełnił swój obowiązek, nie powstaje dla niego żaden dodatkowy obowiązek. Nie ponosi żadnych negatywnych konsekwencji, niedostatków, które są charakterystyczne dla odpowiedzialności. Odpowiedzialność prawna jest nierozerwalnie związana z sankcjami norm prawnych. Sankcja, jak wiadomo, jest strukturalną częścią normy, zawierającą wskazania rodzaju i środków przymusu państwowego, które powinny nastąpić w przypadku naruszenia wymogów dyspozycji. Ale przed przestępstwem środki przymusu formalnie zapisane w sankcji pozostają potencjalne. Zatem odpowiedzialność prawną można interpretować jako wykonanie sankcji normy prawnej w konkretnej sprawie i w stosunku do konkretnej osoby. Wielu naukowców interpretuje odpowiedzialność prawną jako swoisty stosunek ochronny między państwem a sprawcą. Przestępstwo jako fakt prawny rodzi oczywiście ochronny stosunek prawny, w ramach którego realizowana jest odpowiedzialność. Jednak bez działań egzekucyjnych właściwego organu odpowiedzialność może być jedynie potencjalna. Ostatnio w naukach prawnych popularne stało się pojęcie tzw. pozytywnej odpowiedzialności prawnej. Pod tym pojęciem niektórzy autorzy rozumieją aktywną realizację obowiązków prawnych, czyli odpowiedzialne, zgodne z prawem zachowanie w sferze prawnej. Naszym zdaniem nie do końca poprawne jest w tym przypadku posługiwanie się określeniem „prawny”, odnoszące się do zjawisk prawnych, które nie mają znamion właściwych prawu. Jak wiadomo, każde zjawisko prawne charakteryzuje się związkiem z prawem i państwem, a co za tym idzie – pewnością formalną, przymusem państwowym i proceduralną formą realizacji. Odpowiedzialność w jej pozytywnym, prospektywnym znaczeniu nie ma tych cech. To zjawisko społeczne, a nie prawne. A fakt, że ogólna pozytywna odpowiedzialność społeczna wyraża się w działaniach ludzi w sferze prawnej, nie czyni jej legalną. Odpowiedzialność prawna jest oczywiście rodzajem odpowiedzialności społecznej. Jednak mediacja prawna nadaje jej specyficzne cechy, które pozwalają interpretować ją jedynie w planie negatywnym (retrospektywnym). To, co zostało powiedziane po raz kolejny, pokazuje, jak ważne jest pogłębione naukowe opracowanie zjawisk prawnych, kompleksowe poznanie problematyki teorii państwa i prawa. Rozdział 28 1. Najważniejszą kategorią prawną jest legalność Legalność jest podstawową kategorią wszelkiej nauki i praktyki prawnej, a jej poziom i stan stanowią główne kryteria oceny życia prawnego społeczeństwa i jego obywateli. Prawo jest czynnikiem życia społecznego. Ale o jej realności decyduje nie tylko to, że znajduje wyraz w formalnych aktach prawnych - ustawach, dekretach, uchwałach, kodeksach i innych usystematyzowanych zbiorach. Prawo jest realne przede wszystkim dlatego, że władcza wola wyrażona w prawach ucieleśnia się w zachowaniu ludzi – obywateli wykonujących prawo, osób wchodzących w stosunki przez zawieranie umów, sędziów i innych funkcjonariuszy stosujących prawo. Prawo ze swej natury jest takie, że nie może istnieć poza ucieleśnieniem w stosunkach prawnych. Nawet najdoskonalsze prawo żyje tylko wtedy, gdy jest spełnione, wpływa na stosunki społeczne, świadomość i zachowanie ludzi. To ta strona prawa, związana z życiem prawa, jego skutecznością, charakteryzuje się pojęciem „legalności”. Legalność nie jest jednak tożsama z realizacją prawa, jej treść nie jest tożsama z realizacją norm prawnych. Ta strona regulacji prawnej obejmuje takie kategorie prawne, jak „wykonywanie prawa”, „stosowanie prawa”, „zgodne z prawem zachowanie”, „stosunek prawny”, „skuteczność prawa”. Wszystkie są bezpośrednio związane z działaniem prawa, ale opisują je tylko z jednej strony. „Zgodność z prawem” określa działania podmiotów zgodne z przepisami prawa, „stosunek prawny” wskazuje na związek prawny jego uczestników, „skuteczność prawa” – skuteczność wpływu prawnego itp. Legalność to złożona kategoria, która obejmuje wszystkie aspekty życia prawnego, jego skuteczność, regulację życia publicznego jako całości. Kategoria „legalności” ustala społecznie konieczne zależności zarówno w ramach prawa, rozpatrywanego od strony normatywnej, jak i pomiędzy nim a praktycznym oddziaływaniem woli władczej na zachowania ludzi oraz odzwierciedla stosunek społeczeństwa do nich. Legalność wyraża ogólną zasadę stosunku społeczeństwa do prawa jako całości. Dlatego jego treść rozpatrywana jest w trzech aspektach: a) w zakresie „prawnego” charakteru życia publicznego; b) z punktu widzenia wymogu powszechnego poszanowania prawa i jego obowiązkowego stosowania przez wszystkie podmioty; c) z punktu widzenia wymogu bezwarunkowej ochrony i rzeczywistego zabezpieczenia praw, interesów obywateli oraz ochrony prawa i porządku w ogóle przed jakąkolwiek arbitralnością. W konsekwencji treść legalności związana jest zarówno z zachowaniem podmiotów korzystających z prawa, jak iz działalnością organów państwowych zapewniających jego tworzenie, realizację i ochronę. W niedalekiej przeszłości krajowa nauka analizowała praworządność głównie w tym drugim aspekcie, interpretując ją jako wymóg ścisłego przestrzegania praworządności przez wszystkie jej podmioty. Jest to zasadniczo prawidłowe rozumienie, ale jednostronnie oddaje treść i istotę tego zjawiska. W tym przypadku wymóg legalności dotyczy tylko obywateli i ich organizacji, organów bezpośrednio realizujących swoje prawa i obowiązki. Działalność organów regulujących prawo (stanowiących i egzekwujących prawo) wykracza poza jego treść. To rozumienie jednostronnie zorientowanej praktyki prawnej, jak również. Zapewnienie praworządności sprowadzało się głównie do pracy organów nadzorczych i organów ścigania – identyfikowania sprawców łamania przepisów prawa i ich późniejszego karania. Efektem tego była oskarżycielska stronniczość w ich działaniach. Nawet sąd uznano za organ ścigania, a nie wymiaru sprawiedliwości, gwarantujący ochronę praw i wolności obywateli i ich zrzeszeń. Taka koncepcja legalności, zaspokajająca potrzeby ustroju totalitarnego, wcale nie zapewnia normalnego funkcjonowania społeczeństwa w systemie demokratycznym, a tym bardziej nie przyczynia się do kształtowania i umacniania państwa prawa i społeczeństwa. Taka interpretacja praworządności wynika z utożsamienia prawa i prawa, gdy każdy akt normatywny wywodzący się ze strony państwa (nawet nieludzki, reakcyjny) jest „prawem” iw związku z tym wymaga ścisłej realizacji. Jednak akty te nie przewidują celów regulacji prawnej, legalności. Wręcz przeciwnie, rodzą napięcia społeczne, ograniczają wolność obywateli, ich naturalne prawa, dopuszczają bezprawie i samowolę w działaniach urzędników. Poza tym łatwo zauważyć, że przy takim rozumieniu legalności nacisk kładzie się tylko na realizację przepisów prawa, a kwestia treści tych przepisów, które jak wiadomo, mają w dużej mierze charakter wolicjonalny , jest omijany. Rozpatrywana z najszerszego punktu widzenia legalność jest złożonym zjawiskiem polityczno-prawnym, odzwierciedlającym prawny charakter organizacji życia społecznego i politycznego, organiczny związek między prawem a władzą, prawem a państwem. To nie przypadek, że wcześniej teoria rządów prawa miała inną nazwę – „państwo prawa”. 2. Treść legalności Analiza szeroko rozumianej praworządności pozwala wyróżnić w jej treści następujące niezależne aspekty dialektyki tego, co prawne, prawnicze i państwowo-polityczne. Legalność jest nierozerwalnie związana z powszechną ważnością prawa. To właśnie ten moment znalazł największe odzwierciedlenie w nauce, w większości definicji legalności. W tym przypadku legalność charakteryzuje prawo rozpatrywane z punktu widzenia jego realizacji. Najważniejsze jest tutaj wymaganie ścisłego wdrażania praw i opartych na nich aktów normatywnych. Innymi słowy, legalność w tym sensie wymaga zgodności zachowań podmiotów public relations z normami prawnymi, czyli zapewnienia rzeczywistego zgodnego z prawem zachowania się wszystkich ich uczestników. Ta strona legalności wynika z samego faktu istnienia prawa jako systemu ogólnie obowiązujących reguł. Z tych stanowisk można mówić o legalności jako warunku życia zorganizowanego przez państwo społeczeństwa. Inny aspekt badanego zjawiska utożsamiany jest z ideą legalności, rozumianej jako kształtująca się w powszechnej świadomości prawnej idea celowości i konieczności takiej realnej sytuacji, w której nie ma miejsca na dowolność , powszechność prawa, rzeczywista realizacja praw i wolności zostanie faktycznie osiągnięta. Nieprzypadkowo legalność jest interpretowana jako zasada prawa, która w skoncentrowany sposób wyraża główne cechy tego ostatniego, jego właściwości, rozpatrywane w działaniu, w procesie wdrażania. W rezultacie prawo jest analizowane również jako siła zapewniająca organizację stosunków społecznych. Jako ogólna zasada prawna, legalność wnika w ciało materii prawnej, warunkuje jej powstawanie, funkcjonowanie, rozwój, aw szczególności taki znak prawa, jak rządy prawa i subnormatywność aktów egzekucyjnych. Praworządność rozumiana jako metoda państwowego zarządzania społeczeństwem zakłada, że państwo wykonuje swoje funkcje wyłącznie za pomocą środków prawnych – poprzez uchwalanie aktów normatywnych i zapewnienie ich rygorystycznej realizacji. A ponieważ regulacja prawna rozciąga się na różne sfery życia publicznego, konieczna jest wystarczająca kompletność jej regulacji. Jednocześnie państwo nie tylko formalnie utrwala normy prawne, ale także zapewnia (środkami politycznymi, organizacyjnymi, prawnymi) ich realizację i ochronę praw. W takim państwie niedopuszczalna jest samowola w działaniach urzędników, wykluczone jest podejmowanie subiektywnych, dobrowolnych decyzji, siłowe rozwiązywanie kwestii politycznych. Szczególne miejsce w działalności państwa zajmują organy ustawodawcze i sądownicze. Jednocześnie legalność jest zasadą działania państwa. Państwo, wszystkie jego organy, organizacje i instytucje same są związane normami prawnymi, działają w ich ramach iw imię ich realizacji. Legalność rozpatrywana z tej strony jest zasadą nie dla wszystkich, ale tylko dla państwa demokratycznego. Innymi słowy, legalność jest antytezą samowoli i bezprawia, a przede wszystkim bezprawia samej władzy państwowej, samowoli organów państwowych i ich urzędników. Najwyraźniej zasada ta przejawia się w rządach prawa, determinując jego istotę. Stan taki można również określić jako stan o najsurowszej legalności. Jednocześnie żądanie urzeczywistnienia prawa, ścisłej realizacji przepisów prawnych w praktyce nie jest wymogiem formalnym, nie jest celem samym w sobie, ale warunkiem normalnego funkcjonowania społeczeństwa i państwa, zapewnienia porządku, organizacji i dyscyplina. Dzięki rządom prawa wprowadzane są do społeczeństwa idee sprawiedliwości, humanizmu, wolności osobistej i publicznej. Dlatego w szerokim sensie społeczno-politycznym legalność można uznać za reżim życia społeczno-politycznego. Jest to ustrój, w którym działania wszystkich podmiotów opierają się na prawie, a idee prawa, humanizmu, sprawiedliwości, wolności i odpowiedzialności przeważają nad interesami osobistymi, grupowymi, klasowymi. Praworządność to taka moralna i polityczna atmosfera, w której w życiu publicznym dominują idee prawa, humanizmu, sprawiedliwości, kiedy ścisłe i stałe przestrzeganie prawa, realność i nienaruszalność praw obywateli są podstawą życia społeczeństwa, jego obywateli. Już Arystoteles uważał legalność za znak najlepszej formy państwa – ustroju. Hegel przeciwstawił także państwo prawdziwie demokratyczne, w którym panuje prawo i wolność jednostki, despotyzmowi – państwu bezprawia, w którym moc prawa ma wola szczególna jako taka, czy to wola monarchy, czy wola ludu (ochlokracja). a raczej zastępuje prawo. W konsekwencji legalność to taki ustrój polityczno-prawny, takie warunki życia, taka atmosfera prawna, które chronią jednostkę przed arbitralnością władzy, masę ludzi - przed anarchią, społeczeństwo jako całość - przed przemocą, chaosem, nieładem. 3. Wymogi legalności Praworządność jako reżim życia społecznego i politycznego nie jest określonym, ustalonym porządkiem stosunków. W tym sensie byłoby tożsame z rządami prawa. Legalność działa jako konieczność, która wyraża się w systemie pewnych obiektywnych wymagań dla wszystkich podmiotów, uczestników życia publicznego, regulowanych przez prawo. Jedna część tych wymagań skierowana jest do obywateli, organizacji, druga do różnych gałęzi władzy państwowej (ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej). Rozważmy te wymagania bardziej szczegółowo. Ucieleśnienie idei rządów prawa w życiu społeczeństwa, państwaPomysł ten wysunął Arystoteles, uważając, że w społeczeństwie demokratycznym prawo powinno rządzić wszystkimi. Mówimy o tym, że w reżimie praworządności to prawo odgrywa główną rolę w regulowaniu stosunków społecznych. To właśnie te, a nie osobiste, ideologiczne, polityczne i inne podobne motywy powinny leżeć u podstaw regulacji społecznej. To, co zostało powiedziane, w żadnym wypadku nie oznacza wezwania do wprowadzenia całkowitej regulacji prawnej wszystkich dziedzin życia. Tylko te stosunki, które obiektywnie tego wymagają, powinny być regulowane przez prawo. Ponadto ustawodawstwo musi być doskonałe od strony technicznej, dostatecznie jasne, jednoznaczne, niepozwalające na arbitralną lub sprzeczną interpretację i stosowanie oraz nie może zawierać luk. Jest to jednak tylko jeden aspekt zagadnienia. Kładąc nacisk na rządy prawa należy pamiętać, że prawo i prawo nie są pojęciami tożsamymi. Praktyka polityczna pokazuje, że np. w reżimach totalitarnych, despotycznych formach rządów, monarchiach absolutnych, samo prawo jest wyrazem arbitralności. Ale w „bezprawnym reżimie nie może być żadnych działań prawnych”, a „prawa sprzeczne z trendem, prawa, które nie dają obiektywnych norm, są prawami terrorystycznymi”. Legalność wymaga, aby zważywszy na powszechną regulację stosunków społecznych, treść ustawy, regulaminów, aktów normatywnych zawsze odpowiadała idei prawa, „prawnej naturze rzeczy”. Humanitarna, sprawiedliwa, specyficznie „legalna” decyzja powinna być zapisana w prawodawstwie (ten wymóg legalności jest również zdefiniowany terminem „zgodność z prawem”). Tylko w obecności ustawodawstwa adekwatnego do obiektywnego charakteru stosunków społecznych, podstawowych zasad prawnych, idei wolności, humanizmu i sprawiedliwości, zapewniony jest reżim legalności. Dominacja prawaPrawo jest aktem najwyższych organów władzy państwowej, bezpośrednio wyrażającym wolę narodu, interesy społeczeństwa obywatelskiego. Dlatego legalność wiąże się z dominacją przede wszystkim praw. Wszelkie publikowanie norm prawnych sprzecznych z prawem jest jego naruszeniem, jak również dokładnym spełnieniem wymagań sprzecznego z prawem aktu normatywnego. Konstytucja, podstawowe prawo państwa, ma najwyższą moc prawną. Dlatego w treści legalności, jako najważniejszy składnik wyróżnia się legalność konstytucyjna. Praworządność przejawia się w rządzeniu nie tylko treścią prawa, ale także jego formą. Oznacza to, że akty normatywne muszą być przyjmowane w kolejności i formie ściśle określonych przez prawo. Tylko wtedy w pełni wyrażą wolę ludu, interesy społeczeństwa, podstawowe idee i zasady prawa oraz zapewnią ustrój prawdziwej legalności. Równość wszystkich wobec prawaWszyscy muszą być równi wobec prawa. Wszyscy powinni mieć równy obowiązek przestrzegania przepisów prawa, na równych warunkach wszyscy powinni mieć równe prawa, a nie korzyści, wszystkie prawa powinny być jednakowo chronione. Tę zasadę głosił Cyceron, argumentując, że „każdy powinien podlegać prawu”. Innymi słowy, konieczne jest wprowadzenie w życie idei sprawiedliwości zawartej w prawie, gwarancji jednostki przed nadużyciami ze strony innych podmiotów, w tym urzędników państwowych. Ścisłe przestrzeganie (wykonywanie) aktów prawnych przez wszystkie podmioty prawaWymóg ten dyktuje konieczność realizacji rozporządzeń rządowych (obowiązków i zakazów), ich bezwarunkowego zobowiązania wobec wszystkich podmiotów prawa. Zapewnienie ścisłej realizacji praw i wolnościWymóg ten adresowany jest nie do podmiotu uprawnionego (który może lub nie może skorzystać z prawa według własnego uznania), ale do właściwych organów państwa. Nie wystarczy dać obywatelom prawa. Istotne jest stworzenie warunków zapewniających ich realizację, system środków organizacyjno-prawnych gwarantujących ich ochronę. Konstytucja Federacji Rosyjskiej zapewniała obywatelom bardzo szeroki zakres praw i wolności. Jednak wielu z nich nadal nie ma wystarczająco skutecznego mechanizmu wdrażania, inne nie są wspierane ekonomicznie. Skutkiem tego może być niższość legalności konstytucyjnej. Właściwe, prawidłowe i skuteczne stosowanie prawaZasada ta skierowana jest do organów państwowych, do których kompetencji należy obowiązek zapewnienia realizacji norm prawnych. Przypomnijmy, że stosowanie prawa jest działalnością właściwych organów państwa w celu zapewnienia realizacji praworządności. Chodzi nie tylko o to, aby organy te działały ściśle w granicach prawa. Legitymizacja wymaga skutecznego egzekwowania prawa, co oznacza zapobieganie biurokracji, biurokracji, obojętności na interesy ludzi, terminowe reagowanie na wszelkie oświadczenia obywateli dotyczące naruszenia ich praw i wolności oraz wydawanie skutecznych aktów egzekwowania prawa. Konsekwentna walka z przestępstwamiLegalność wymaga terminowego ujawniania wszelkich odstępstw od przepisów prawa, eliminowania skutków przestępstw oraz pociągania do odpowiedzialności osób odpowiedzialnych za ich popełnienie. Niedopuszczalność arbitralności w działaniach urzędnikówLegalność jest przeciwieństwem arbitralności – działania opartego nie na rządach prawa, ale na subiektywnych, arbitralnych decyzjach. Urzędnicy, podejmując władczą decyzję, powinni kierować się nie chwilowymi interesami osobistymi czy grupowymi, ale konkretnymi nakazami prawnymi oraz brać pod uwagę interesy społeczeństwa, państwa, zasady prawne i wymogi moralne. Zasada ta skierowana jest nie tylko do organów ścigania, ale także do organów stanowiących prawo, które muszą eliminować luki i sprzeczności w prawie stwarzające warunki dla arbitralności, podmiotowości, dobrowolności. W związku z powyższym można podać następującą definicję legalności. Legalność to ustrój społeczno-polityczny polegający na dominacji prawa i prawa w życiu publicznym, ścisłej realizacji nakazów norm prawnych przez wszystkich uczestników public relations, konsekwentnej walce z wykroczeniami i samowolą w działaniach urzędników, na zapewnieniu porządek i organizację w społeczeństwie. 4. Podstawowe zasady legalności Autentyczna, rzeczywista (a nie formalna) legalność powinna opierać się na pewnych zasadach, fundamentalnych zasadach zapewniających jej demokratyczny, ludzki charakter. Jakie są te zasady? Jedność legalnościPrzy całej różnorodności istniejących praw i przepisów, przy wszystkich cechach lokalnych, rządy prawa powinny być takie same dla całego kraju. Rozumienie i stosowanie prawa musi być takie samo na całym jego terytorium. Niedopuszczalne są próby stworzenia w każdej republice, regionie, okręgu (a tym bardziej w konkretnym przedsiębiorstwie) własnej legalności, odmiennej od krajowej. Niestety w naszym kraju ta zasada nie zawsze jest jasno realizowana, niektóre regiony przyjmują przepisy sprzeczne z prawem federalnym, a nawet z Konstytucją Federacji Rosyjskiej. Taka sytuacja narusza jedność praworządności, zmniejsza skuteczność regulacji prawnych i wprowadza dezorganizację w stosunki społeczne. Jedność praworządności nie oznacza jednak szablonu w stosowaniu aktów prawnych, naruszania samodzielności i inicjatywy miejscowości. Chodzi tylko o to, aby wykazując inicjatywę nie dopuszczać odstępstw od praw ogólnych, tak aby uwzględnianie specyfiki lokalnych uwarunkowań nie miało na celu obejścia prawa. Uniwersalność legalnościZasada ta charakteryzuje działanie prawa w kręgu osób. Legalność nie może być selektywna, jej wymagania są skierowane do wszystkich bez wyjątku podmiotów. Przepisy prawne muszą być wykonywane przez poszczególnych obywateli i ich stowarzyszenia, urzędników, organy państwowe, partie polityczne. W społeczeństwie nie powinno być żadnej organizacji ani osoby, która jest wyłączona spod wpływu legalności, do której nie miałyby zastosowania jej wymagania. W literaturze wyrażano opinię, że podmiotami legalności mogą być tylko władze, a nie poszczególni obywatele, gdyż ci ostatni rzekomo nie naruszają tego ustroju swoimi działaniami. Rzeczywiście, nielegalne działania organów państwowych, urzędników obdarzonych władzą, podważają same podstawy praworządności, ich konsekwencje są bardzo niebezpieczne dla społeczeństwa i jednostki. Nieprzypadkowo większość wymogów legalności skierowana jest do państwa i jego organów. Jeśli jednak przestępstwa obywateli przybierają charakter masowy, jeśli następuje wzrost przestępczości, to z pewnością dochodzi do naruszenia praworządności. Nie ma więc powodu, by wykluczać obywateli z szeregu podmiotów legalności, choć oczywiście ich roli w jej zapewnianiu nie da się porównać z taką samą rolą organów państwowych. Celowość legalnościKryterium oceny roli praworządności powinno być to, w jakim stopniu przyczynia się ona do realizacji celów państwa i społeczeństwa, w jakim stopniu zapewnia rozwiązywanie zadań postępu społecznego, ochronę praw i wolności obywateli. Celowość legalności wynika przede wszystkim z wartości samego prawa jako wyrazu wolności, odpowiedzialności, sprawiedliwości, jako środka zapewniającego porządek, organizację i dyscyplinę. To w prawie, w prawie, wyraża się najwyższa użyteczność społeczna. Powyższe pozwala mówić o domniemaniu celowości wydanego aktu normatywnego. Domniemanie to z kolei dyktuje konieczność stałej, rzetelnej realizacji przepisów prawa, niezależnie od subiektywnego stosunku podmiotów stosowania prawa do jego norm. Tylko polityczno-prawny reżim praworządności, oparty na celowości, może uchronić społeczeństwo przed przypadkowością, woluntaryzmem i subiektywizmem jednostek. Na mocy pewności formalnej prawo nie może zmieniać się jednocześnie ze zmieniającym się życiem i dlatego często pozostaje w tyle za jego wymaganiami, staje się przestarzałe. Przepisy mogą być nieefektywne, niedoskonałe od strony technicznej. Często zdarza się, że takie prawa są łamane właśnie z powodu ich przestarzałości, niedoskonałości, czyli niecelowości. Z punktu widzenia zasad praworządności jakiekolwiek odstępstwo od wymogów prawa, bez względu na motywację, nie może być tolerowane. Legalność, ścisłe przestrzeganie przepisów prawa jest zawsze celowe. Oczywiście, w jednym przypadku przestrzeganie przestarzałych lub nieefektywnych regulacji prawnych może przynieść negatywne skutki, ale powszechne odstępstwo od wymogów takiego prawa pociągnie za sobą niepewność, niestabilność regulacji prawnych oraz zaszkodzi społeczeństwu i praworządności. Innymi słowy, z punktu widzenia celów regulacji prawnej w każdej sytuacji wskazane jest przestrzeganie przepisów prawa, a odstąpienie od nich jest zawsze niewłaściwe. Legalność jest zawsze celowa, a celowość działa jako zasada, podstawa legalności. Nieco inaczej celowość przejawia się w procesie egzekwowania prawa, gdzie uwzględnianie korzyści, skuteczności i konsekwencji podejmowanej decyzji jest nie tylko dopuszczalne, ale wręcz konieczne. Jednak i tutaj celowość musi być osiągnięta w ramach legalności. Opierając się na zasadzie legalności, samo prawo daje możliwość uwzględnienia czynnika celowości w toku egzekwowania prawa. Przepisy prawa często implikują indywidualną regulację, gdy nieuniknione jest uwzględnienie przez podmioty specyfiki konkretnej sprawy – wybór odpowiedniego rozwiązania. To nie przypadek, że normy prawne mają przeważnie charakter względnie określony. Na przykład normy Kodeksu karnego nie mają absolutnie określonych sankcji. Niektórzy autorzy, rozważając zasady legalności, nazywają tak „związek legalności z kulturą”, „jedność legalności i sprawiedliwości” itp. Nie zaprzeczając tej jedności, podkreślamy, że związki legalności z innymi zjawiskami nie mogą działać jako zasady. Ponadto wszystkie z nich objęte są treścią zasady celowości. W tym miejscu należy również zauważyć, że ze względu na swoje zasady legalność działa jako najskuteczniejszy, najbardziej humanitarny, sprawiedliwy reżim życia społeczno-politycznego, a wszelkie odstępstwa od tych zasad, ich niedocenianie prowadzi do łamania prawa, umniejszania jego wartości społecznej , skuteczność regulacji prawnych w ogóle. Konieczne jest rozróżnienie między legalnością jako systemem wymogów formalnych a legalnością rzeczywistą. W praktyce wymogi legalności są w mniejszym lub większym stopniu naruszane, często obserwuje się odstępstwa od przepisów prawnych. W konsekwencji rzeczywista legalność posiada wskaźniki ilościowe, które określają jej poziom w danym społeczeństwie. 5. Legalność i prawodawstwo Problem relacji między legalnością a prawodawstwem ma ogromne znaczenie teoretyczne i praktyczne. Istnieje nierozerwalny organiczny związek między tymi zjawiskami, ponieważ legalność jako zjawisko wiąże się z realizacją istniejących ustaw i innych regulacji tworzących system prawodawstwa. Bliskość tych zjawisk nie oznacza jednak ich tożsamości. Taka identyfikacja jest szkodliwa przede wszystkim z praktycznego punktu widzenia. Tłumaczy się to obligatoryjnym charakterem przepisów prawnych, które z tego powodu są w większości realizowane (choć nie wyklucza się możliwości ich naruszenia). Wynika z tego, że sam fakt istnienia aktów normatywnych pociąga za sobą legalność. Identyfikacja prawodawstwa i legalności rodzi złudzenie dość łatwego rozwiązania zadania wdrożenia i wzmocnienia tego ostatniego. Odnosi się wrażenie, że wystarczy wydać dobre prawo, a problemy zwalczania przestępstw, wzmocnienia praw i wolności obywateli zostaną rozwiązane, a wiele negatywnych zjawisk w życiu publicznym zostanie wyeliminowanych. Jednak praktyka polityczna nie daje podstaw do tak optymistycznej konkluzji. Historia zna wiele stanów, w których istniała duża liczba aktów prawnych, ustaw, ale nie było legalności. Identyfikacja prawodawstwa i legalności nie jest uzasadniona z naukowego punktu widzenia, ponieważ nie pozwala w pełni oddać treści tak złożonego zjawiska, jakim jest legalność. Związek między legalnością a prawodawstwem jest złożony i sprzeczny. Ponieważ legitymizacja polega na wymaganiu realizacji istniejących praw, służą one jako warunek jej istnienia. Prawodawstwo jest zatem podstawą, normatywną podstawą legalności. „Pierwszym warunkiem legalności jest samo prawo” – napisał P.I. Pukanie. Stanowiąc podstawę legalności, legislacja w dużej mierze determinuje jej charakter. W szczególności szczegółowy system prawa rzymskiego i jego kodyfikacja przesądziły o wysokim poziomie legalności w sferze stosunków majątkowych w Rzymie. Jednak ta rola prawodawstwa implikuje również określone wymagania wobec niego. Po pierwsze, prawodawstwo może być podstawą legalności tylko wtedy, gdy jest prawdziwie „legalne”, gdy odzwierciedla prawne idee dobra, humanizmu, sprawiedliwości i praw człowieka. Powtórzmy raz jeszcze, że „prawo, które karze sposób myślenia, nie jest prawem wydanym przez państwo dla jego obywateli”, ale „prawa sprzeczne z trendem, prawa, które nie dają obiektywnych norm, to prawa terrorystyczne”. Takie akty nie tylko nie zapewniają legalności, ale także rodzą zjawiska jej przeciwstawne – brak uprawnień, samowolę, bezprawie władzy. Podstawą prawdziwej praworządności może być jedynie skuteczne prawodawstwo odpowiadające potrzebom rozwoju społecznego. Tak więc w dziedzinie stosunków majątkowych w Federacji Rosyjskiej konsekwentne wdrażanie praworządności utrudniał fakt, że normy i instytucje prawa cywilnego były przestarzałe i nie spełniały warunków stosunków rynkowych. Przyjęcie nowego Kodeksu cywilnego, spełniającego te warunki, powinno nie tylko zwiększyć skuteczność regulacji prawa cywilnego, ale także podnieść poziom legalności w tym zakresie. Aby zapewnić niezbędny poziom legalności, ustawodawstwo musi nie tylko zaspokajać obiektywne potrzeby, ale także być doskonałe pod względem technicznym. Przy jej kształtowaniu konieczne jest stosowanie nowoczesnych narzędzi prawnych, musi mieć przejrzystą organizację strukturalną, opierać się na nowoczesnych, postępowych zasadach. Nieprecyzyjne sformułowania, luki, a ponadto sprzeczności w przepisach nieuchronnie pociągają za sobą naruszenie wymogów prawnych, naruszenie praworządności. Koniecznym warunkiem tego ostatniego jest implementacja w prawodawstwie tak ważnej zasady jak praworządność i Konstytucja, ponieważ proces niszczenia praworządności rozpoczyna się najczęściej od rażących naruszeń przepisów Konstytucji, z uchwalanie ustaw antykonstytucyjnych, regulaminów sprzecznych z prawem. Jednocześnie należy wziąć pod uwagę, że legalność zakłada realizację nie tylko nakazów prawnych, ale także zapewnienie, choć nieumocnionych prawnie, „powszechnie uznanych praw i wolności człowieka i obywatela” (art. 55 Konstytucji RP). Federacji Rosyjskiej). Bez względu na to, jak doskonały jest system legislacyjny, sam w sobie nie może zapewnić rządów prawa. Nie wystarczy opracować dobre prawo, nie wystarczy je opublikować. Żyje, działa tylko wtedy, gdy jest spełnione. A do tego niezbędne jest stworzenie skutecznego mechanizmu jego realizacji i ochrony, zapewnienie odpowiedniego poziomu kultury politycznej i prawnej obywateli i funkcjonariuszy wykonujących prawo. Najważniejsze jest to, że legalność musi być zapewniona przez odpowiedni system gwarancji. 6. Gwarancje legalności Mimo swej wagi wymogi legalności nie są realizowane automatycznie, spontanicznie. Aby przepisy prawne nie pozostały na papierze (a tym bardziej nie zostały naruszone), konieczne są odpowiednie warunki i określony zestaw środków organizacyjnych, ideologicznych, politycznych i prawnych zapewniających realizację, czyli gwarancje legalności. Zagwarantowanie legalności oznacza uczynienie jej niewzruszoną. Gwarancje legalności to obiektywne warunki i subiektywne czynniki, a także specjalne środki zapewniające reżim legalności. Wśród tych gwarancji konieczne jest wyraźne rozróżnienie między warunkami ogólnymi a środkami specjalnymi. Warunki ogólne to obiektywne (ekonomiczne, polityczne itp.) warunki życia społecznego, w których dokonywana jest regulacja prawna. Uwarunkowania te tworzą makrootoczenie dla wdrażania prawa, jego funkcjonowania, przesądzające w pewnym stopniu i szczególne środki wzmacniania rządów prawa. Często w literaturze warunki ogólne jako gwarancje legalności interpretowane są niezwykle szeroko. Przez gwarancje ekonomiczne rozumie się istniejący system ekonomiczny, formy własności, pod polityczne – system polityczny, pod społeczne – klasową strukturę społeczeństwa itp. Takie rozumienie gwarancji nie może zaspokoić potrzeb praktyki, ponieważ ich wpływ na Stan legalności jest niejednoznaczny, czasami mają na niego negatywny wpływ. Dlatego warunki ogólne należy rozpatrywać konkretnie, podkreślając w nich te czynniki, które pozytywnie wpływają na realizację prawa. Ważnym warunkiem optymalnego wykorzystania sprzyjających warunków w działaniach na rzecz wzmocnienia praworządności jest ich maksymalne doprecyzowanie. System gospodarczy, system polityczny, dominująca ideologia trudno uznać za czynniki zapewniające rządy prawa. Przeanalizujmy tę sytuację na przykładzie własności. Przez długi czas uważano, że własność socjalistyczna (w przeciwieństwie do własności prywatnej) sama w sobie jest warunkiem zapewnienia rządów prawa. Wniosek taki opierał się na założeniu, że daje człowiekowi poczucie właściciela, posiadacza środków produkcji, przyczyniając się do ich zachowania, pomnożenia, ochrony. Jednak, jak wszyscy widzieliśmy, własność socjalistyczna stała się przyczyną narodzin innych zjawisk obcych prawu - niegospodarności, kradzieży itp. Chodzi więc o to, aby z uwarunkowań życia społecznego wyodrębnić te, które przyczyniają się do wzmocnienia rządów prawa, stworzyć warunki do ich rozwoju i oddziaływania na ludzi, a także poprzez zastosowanie środków organizacyjnych, specjalnych środków aby zneutralizować wpływ negatywnych czynników. Rozważmy te ogólne warunki, które działają jako gwarancje legalności. Warunki ekonomiczneJest to stan rozwoju gospodarczego społeczeństwa, organizacja systemu gospodarczego itp. Warunkiem zapewnienia rządów prawa są tu takie czynniki jak stopień zorganizowania w sferze gospodarczej, rytmiczna praca całego organizmu gospodarczego , stały wzrost wydajności pracy i wielkości produkcji, stabilny system monetarny itp. e. Takie czynniki najbardziej bezpośrednio wpływają na stan legalności. Tak więc w warunkach niestabilności gospodarczej, spadającej produkcji, zrywania więzi ekonomicznych, rosnących cen, galopującej inflacji, wzrasta napięcie społeczne w społeczeństwie, co prowadzi do anarchii, dezorganizacji, wzrostu liczby przestępstw, i to nie tylko gospodarczych. Uwarunkowania polityczneGłównym politycznym warunkiem stabilnej legalności jest silna władza państwowa. O sile władzy państwowej decyduje nie liczebność armii, nie siła aparatu represji. Silna władza państwowa to stabilna, legitymizowana władza, która cieszy się poparciem społeczeństwa i jest w stanie zapewnić realizację przyjętych przepisów prawnych. Silne państwo gwarantuje stabilny rozwój społeczeństwa, bezpieczeństwo ludzi, skuteczną walkę z przestępczością, korupcją i innymi zjawiskami antyspołecznymi. W kontekście dezorganizacji struktur władzy państwowej, walki o władzę, niemożności zapewnienia przez państwo realizacji podjętych decyzji, niskiego poziomu dyscypliny wykonawczej, rozkwitu biurokracji, korupcji, legalność nie tylko nie wzrasta, ale nawet maleje i to do niebezpiecznej granicy. Silne państwo w żadnym wypadku nie oznacza centralizacji władzy państwowej, reżimu autorytarnego, który nie zapewnia, a wręcz przeciwnie, odmawia rządów prawa. Ważnym warunkiem wzmocnienia państwa, zapewnienia ładu i porządku jest demokracja. Państwo demokratyczne nie jest słabą, amorficzną władzą. Jest to system silny i jednocześnie w pełni odpowiedzialny wobec ludzi władzy, oparty na demokratycznych zasadach tworzenia i funkcjonowania (trójpodział władzy, parlamentaryzm, jawność, nadrzędność Konstytucji itp.). Warunki ideologiczneStan legalności w dużej mierze zależy od poziomu kultury politycznej, prawnej i ogólnej ludności. Legalność implikuje taki poziom kultury prawnej, kiedy poszanowanie prawa, prawa jest osobistym przekonaniem człowieka, i to nie tylko zwykłego obywatela, ale przede wszystkim urzędnika państwowego, prawodawcy. Niezbędny poziom kultury zapewnia organizacja propagandy prawnej, przejrzysty system wychowania obywateli o wysokich walorach moralnych, patriotyzmie, odpowiedzialności, poczuciu prawa i praworządności. W kontekście destrukcji systemu edukacji ideologiczną próżnię wypełniają obce społeczeństwu poglądy, które negatywnie wpływają na stan dyscypliny, organizacji, praworządności (rozpowszechnianie pornografii, rządy siły itp.), przyczyniając się do wzrostu wykroczeń, przestępstw, zagrażających reżimowi praworządności. warunki socjalnePraworządni obywatele, ich poszanowanie dla prawa, realizacja jego zaleceń w dużej mierze zależą od sytuacji, jaka rozwinęła się w sferze społecznej. Spadek poziomu życia ludności, wzrost bezrobocia, kosztów utrzymania, usług socjalnych najbardziej bezpośrednio wpływają na poziom legalności, prowokując obywateli do poszukiwania sposobów nielegalnego wzbogacenia się, obchodzenia prawa, rodząc narodowe i socjalne konflikty itp. Silna legalność jest możliwa tylko w warunkach stabilności społecznej, pewności obywateli co do nienaruszalności ich praw i wolności społecznych. Warunki prawneStan legalności jako zjawisko polityczno-prawne określa sam stan prawa, system stanowienia prawa. Obowiązujące ustawodawstwo powinno być wystarczająco kompletne, stabilne, wyposażone w wysoki poziom techniki prawnej, niezbędne mechanizmy wdrażania i ochrony. Istotne dla realizacji prawa i stopnia jego legalności są środki prawne stosowane przez ustawodawcę, metody, metody i rodzaje regulacji prawnych, zasady, na których opiera się prawodawstwo. Tym samym ustawodawstwo nie nadążające za dynamicznym rozwojem stosunków społecznych utrudnia walkę z przestępczością. Odpowiednie czynniki subiektywne są również gwarancjami legalności. Wśród nich można zauważyć stan nauk prawnych, kompletność i rozwój postępowych idei humanistycznych, przepisów, konstrukcji naukowych i teoretycznych. Dominujące w nauce koncepcje naukowe i teoretyczne mają bezpośredni wpływ na poziom legalności. Na przykład ignorowanie takich „burżuazyjnych” (jak je do niedawna nazywano) teorii, takich jak idea państwa prawa, trójpodziału władzy, parlamentaryzmu itp., wyrządziło niezaprzeczalne szkody w zapewnieniu rządów prawa. jej zapisy w praktyce legislacyjnej i egzekucyjnej pozwalają na wzmacnianie praworządności w działaniach organów państwowych. Przejawom bezprawia i arbitralności w ich działalności sprzyjały teoretyczne postanowienia o wzmożeniu walki klasowej przeciwko budowie socjalizmu, obumieraniu państwa, ograniczaniu zakresu regulacji prawnych itp. O poziomie legalności decyduje także skuteczna działalność kierownictwa politycznego, właściwy dobór priorytetów przy podejmowaniu decyzji politycznych przez przywódców, gotowość i zdolność odpowiednich organów do walki o umocnienie praworządności. Szczególnymi środkami zapewnienia praworządności są środki prawne i organizacyjne przeznaczone wyłącznie do zapewnienia praworządności. Należą do nich gwarancje prawne i organizacyjne (środki). Gwarancje prawne – zespół środków zapisanych w przepisach prawa oraz działania organizacyjno-prawne służące ich stosowaniu, mające na celu zapewnienie praworządności, swobodnego korzystania, ochrony praw i wolności. Gwarancje prawne są powiązane i określane przez ogólne warunki handlowe. Zapośredniczają je prawnie, działając jako ich forma prawna, nie łącząc się jednak z nimi i nie tracąc ich jakości prawnej (utrwalenie formalno-normatywne, porządek proceduralny wykonania, przepis państwowy). Jednocześnie gwarancje prawne są nie do pomyślenia poza ich treścią społeczną. Wśród gwarancji prawnych są następujące. Środki wykrywania, (wykrywania) przestępstw. Należą do nich działania prokuratury, organów dochodzeniowych, Trybunału Konstytucyjnego itp. Gwarancje te są związane z pracą właściwych organów państwowych, mającą na celu wykrywanie przestępstw w celu ich stłumienia i usunięcia ich skutków. Niektóre gwarancje są związane z działalnością obywateli. Takim jest np. konstytucyjne prawo do zaskarżania bezprawnych działań urzędników do sądu. Środki zapobiegania przestępczości. Są to środki zapisane w prawie, mające na celu zapobieganie ewentualnym przestępstwom. Na przykład art. 35 kp stanowi, że rozwiązanie umowy o pracę z inicjatywy organu administracji (art. 33 kp) jest możliwe tylko za uprzednią zgodą organu związkowego. Taka zgoda ma jedyny cel - zapobieżenie ewentualnemu naruszeniu przez administrację praw pracowniczych obywateli, zapobieżenie nielegalnemu zwolnieniu. Rolę prewencyjną pełnią również takie środki jak kontrola bagażu na lotnisku, kontrola celna itp. Środki tłumienia przestępstw. Należą do nich środki mające na celu zwalczanie, zapobieganie przestępstwom, naruszeniom praw i wolności obywateli i organizacji. Są to zatrzymanie, zatrzymanie, przeszukanie, zobowiązanie do niewychodzenia, inne środki zapobiegawcze, anulowanie czynów bezprawnych. Środki ochrony i przywracania naruszonych praw, eliminowania skutków przestępstw. Są to przymusowe zbieranie środków na utrzymanie dziecka (alimenty), windykacja (przymusowe zajęcie mienia z cudzego nielegalnego posiadania) itp. Odpowiedzialność prawna. Odnosi się do ukarania osoby winnej przestępstwa. To narzędzie jest najważniejsze i niezbędne do wzmocnienia praworządności, a o jego skuteczności decyduje nie okrucieństwo, ale nieuchronność. Wśród gwarancji prawnych szczególne miejsce zajmują gwarancje proceduralne, ponieważ proces jest formą życia prawa materialnego, formalnie zagwarantowane prawa i wolności mogą nabrać realnego życia tylko wtedy, gdy mają wsparcie proceduralne. Słusznie można być dumnym z rozpiętości statusu prawnego jednostki, zapisanego w Konstytucji Federacji Rosyjskiej. Nie daje to jednak podstaw do przymykania oka na braki w mechanizmie prawnym realizacji tych praw, ich realizacji i ochrony. Prawny mechanizm wdrażania norm prawnych zakłada istnienie jasnych ram regulacyjnych. Normy konstytucyjne, które chronią prawa i wolności, są dość określone, choć wiele z nich nie ma poparcia w obowiązującym ustawodawstwie, jasnego mechanizmu prawnego ich realizacji, co utrudnia ich realizację. Wreszcie najważniejszą gwarancją legalności jest sprawiedliwość – działalność sądów, realizowana poprzez rozpatrywanie i rozstrzyganie spraw cywilnych i karnych w celu wzmocnienia praworządności w każdy możliwy sposób. Przez gwarancje organizacyjne rozumiane są różne środki organizacyjne, które zapewniają wzmocnienie praworządności, zwalczanie przestępstw oraz ochronę praw obywateli. Obejmuje to środki personalne, organizacyjne mające na celu stworzenie warunków do normalnej pracy organów sądowych i organów ścigania, tworzenie w ich strukturach jednostek specjalnych (do walki z przestępczością zorganizowaną, korupcją itp.). Podkreślając rolę organów wymiaru sprawiedliwości i organów ścigania w zapewnieniu rządów prawa, ich znaczenia nie można przecenić, absolutyzować, gdyż o skuteczności ich pracy w dużej mierze decydują obiektywne uwarunkowania. Jednak często odpowiedzialność za stan legalności, za wzrost przestępczości w regionie, w kraju spoczywa tylko na prokuraturze, Ministerstwie Spraw Wewnętrznych. Problem zwalczania przestępczości sprowadza się często do samej zmiany kierownictwa tych organów bez istotnej zmiany warunków, które nie mogą zapewnić odpowiednich gwarancji legalności. Tylko celowa praca nad poprawą obiektywnych (ogólnych) warunków, efektywne wykorzystanie środków specjalnych, ciągły rozwój ustawodawstwa zapewnią stabilną legalność i stabilny porządek prawny - podstawę normalnego życia społeczeństwa. 7. Prawo i porządek Z legalnością ściśle wiąże się inne zjawisko prawne – rządy prawa (porządek prawny). Pojęcie „prawa i porządku” jest szeroko stosowane w obowiązującym prawodawstwie, egzekwowanie prawa jest najważniejszą funkcją państwa. Mimo to nauka krajowa nie opracowała jeszcze jednej definicji tego zjawiska. Najbardziej rozpowszechniony jest pogląd na praworządność jako realizowaną legalność, jednak taka interpretacja nie jest do końca poprawna. Rzeczywiście, zjawiska te są ze sobą ściśle powiązane. W kształtowaniu państwa prawa legalność jest podstawową zasadą działania organów państwowych, urzędników i obywateli. Ale „prawo i porządek” nie może rozwijać się w wyniku jednej zasady, nawet fundamentalnej… Dlatego bardziej trafne byłoby stwierdzenie, że praworządność rozwija się w wyniku realizacji wszystkich przepisów prawnych zgodnie z z zasadą legalności. Podstawą rządów prawa nie jest legalność, ale prawo. Legalność jest warunkiem rządów prawa. Przejdźmy do etymologii słowa „prawo i porządek”. Przede wszystkim praworządność to porządek, organizacja, stabilność. W konsekwencji praworządność charakteryzuje stopień uporządkowania stosunków społecznych, stanowi antypodę chaosu, anarchii, dezorganizacji. Ponadto państwo prawa to porządek prawny, zaprogramowany przez prawo stan stosunków społecznych. Porządek prawny można uznać za cel regulacji prawnej, którym jest stworzenie za pomocą prawa i środków prawnych takiego porządku i takiej regulacji stosunków społecznych, które służą zachowaniu i wzmocnieniu istniejącego systemu. Ale rządy prawa to nie tylko cel, ale także wynik mediacji prawnej – faktyczne faktyczne uregulowanie stosunków społecznych. W związku z powyższym państwo prawa można zdefiniować jako organizację życia społecznego opartą na prawie i legalności, odzwierciedlającą jakościowy stan stosunków społecznych na pewnym etapie rozwoju społeczeństwa. Rozważ cechy tego zjawiska. 1. Praworządność to stan porządku, organizacja życia publicznego. 2. Taką procedurę przewiduje praworządność. 3. Ład i porządek powstaje w wyniku faktycznej realizacji norm prawnych, ich realizacja jest wynikiem regulacji prawnej. 4. Zapewnia państwo. Jak wiadomo, daleko nie wszystkie normy prawne są realizowane wszędzie, odstępstwa od wymogów norm prawnych i wykroczenia nie należą do rzadkości. Konieczne jest zatem rozróżnienie między rzeczywistym porządkiem prawnym (wynikiem regulacji prawnej) a porządkiem prawnym, do którego osiągnięcia prawodawca dążył na takim czy innym etapie rozwoju społeczeństwa (cel regulacji prawnej). Pierwsza zależy od stanu stosunków społecznych w określonych warunkach, poziomu kultury politycznej i prawnej społeczeństwa, stanu prawodawstwa, charakteru praworządności itp. W związku z tym rządy prawa mają nie tylko charakter jakościowy, ale także ilościowy cechy. Nieprzypadkowo więc w sferze funkcjonowania państwa można odnotować obszary działań na rzecz wzmocnienia (wzmocnienia, poprawy, zapewnienia, ochrony) praworządności. Porządek prawny nie jest należny czy możliwy, ale faktyczny stan stosunków regulowany przez prawo, a zatem z pewną dozą umowności można go scharakteryzować jako system stosunków prawnych. Jakie są zasady prawa i porządku? Pewność. Porządek prawny opiera się na formalnie określonych przepisach prawnych, których realizacja zapewnia pewność stosunków społecznych. Tym różni się od systemu relacji, które powstają w wyniku działania innych norm społecznych, gdzie nie ma jasnych wytycznych formalnych, a rola momentów subiektywnych jest bardzo duża. Konsystencja. Z tego samego powodu (związek z prawem) porządek prawny nie jest zbiorem pojedynczych, odmiennych aktów zachowania, różnych stosunków prawnych. Jest to system stosunków, który opiera się na jednej istocie prawa, panującej w społeczeństwie formie własności, systemie stosunków gospodarczych i jest zapewniany przez władzę jednej władzy państwowej. Organizacja. Praworządność nie powstaje samorzutnie, ale w wyniku organizacyjnej działalności państwa i jego organów. Gwarancja państwowa. Istniejący porządek prawny jest zapewniany przez państwo, przez nie chronione przed naruszeniami. Nieprzypadkowo jedną z głównych funkcji państwa jest ochrona istniejącego porządku prawnego. Zrównoważony rozwój. Powstające na podstawie prawa i zapewniane przez państwo rządy prawa są dość stabilne i trwałe. Próby destabilizacji, naruszenia prawa i porządku są tłumione przez odpowiednie organy ścigania. Jedność. Charakter organizacji nie jest jednakowy w różnych sferach życia publicznego. Jednak w oparciu o jednolite zasady polityczne i prawne, zapewnione przez jedność woli państwa i praworządność, praworządność jest jedna w całym kraju. Wszystkie jego elementy są w równym stopniu gwarantowane przez państwo, wszelkie jego naruszenia są uważane za przestępstwa i są tłumione przez państwowy przymus. Dzięki tym cechom porządek prawny można scharakteryzować jako porządek zapewniający stabilność życia publicznego i postęp społeczny. Ponieważ jest ona określona przez prawo i zapewniana przez państwo, ustala najważniejsze cechy i aspekty ustroju społeczno-gospodarczego, układu stosunków politycznych panujących w państwie. Porządek prawny obejmuje zatem nie tylko stosunki międzyludzkie w sferze społeczeństwa obywatelskiego, ale także organizację samej władzy politycznej, czyli państwa, opartą na zasadach prawa. Nawet Cyceron zwracał uwagę na tę stronę porządku prawnego, pytając: „A czymże jest państwo, jeśli nie ogólnym porządkiem prawnym?” Bliski jest mu także Kant, który uważa państwo za „zrzeszenie wielu ludzi podlegających prawom prawnym”. Innymi słowy, państwo jest zarówno najważniejszym elementem, jak i warunkiem koniecznym rządów prawa. Z jednej strony ukonstytuowane prawem państwo, funkcjonujące w ściśle określonych granicach, stanowi najważniejsze ogniwo porządku prawnego. Z drugiej strony jest potężnym podmiotem, który zapewnia i chroni rządy prawa. Nieprzypadkowo prawna regulacja działalności organów i urzędników państwowych odbywa się zgodnie z zasadą „Dozwolone jest tylko to, co wyraźnie dozwolone”. Rządy prawa można zatem postrzegać jako jedność prawa i władzy. Jest to porządek, w którym status prawny i stosunki wszystkich podmiotów życia publicznego, politycznego i państwowego są jasno określone przez ustawy i chronione przez władzę państwową. Praworządność jest najbardziej adekwatną formą rzeczywistości takiego porządku prawnego. Praworządność nie jest celem samym w sobie, ale uwarunkowanym społecznie i historycznie uniwersalnym środkiem i formą wyrazu, instytucją i organizacją wolności i sprawiedliwości w stosunkach społecznych. 8. Praworządność i porządek publiczny Porządek prawny należy odróżnić od bliskiego, ale nie tożsamego zjawiska – porządku publicznego, który podobnie jak porządek prawny charakteryzuje się organizacją, uporządkowaniem stosunków społecznych. Jednak w przeciwieństwie do prawa i porządku porządek publiczny kształtuje się pod wpływem nie tylko norm prawnych, ale także innych norm społecznych: norm moralnych, zwyczajów, norm korporacyjnych itp. W konsekwencji porządek publiczny jest stanem regulacji stosunków społecznych opartym na realizacja wszelkich norm i zasad społecznych. Porządek publiczny zapewniany jest przede wszystkim dzięki sile wpływu społecznego. Ale to nie znaczy, że jego stan jest obojętny dla państwa. Z jednej strony najważniejszą częścią porządku publicznego jest praworządność. Z drugiej strony stan porządku publicznego w dużej mierze determinuje stan prawa i porządku. Nie da się uregulować rządów prawa bez naruszania porządku społecznego, który jest zatem często podtrzymywany przez przymusową siłę państwa. Tak, art. 213 kk przewiduje odpowiedzialność za chuligaństwo, czyli rażące naruszenie porządku publicznego. Porządek i legalność są zatem celem i skutkiem regulacji prawnej, najważniejszych zjawisk prawnych i politycznych, których stan ma bezpośredni wpływ na życie publiczne. Nie jest więc przypadkiem, że głównym zajęciem zawodowych prawników jest praca nad ich zapewnieniem (wzmocnieniem). 9. Główne sposoby wzmacniania prawa i porządku Prawo i porządek to największe wartości społeczne, podstawa normalnego życia społeczeństwa i jego obywateli. Dlatego ich wzmacnianie jest jednym z głównych zadań stojących przed społeczeństwem, jednym z głównych działań państwa, jego funkcją. Niestety stan praworządności w naszym kraju osiągnął punkt krytyczny. W ostatnich latach gwałtownie wzrosła liczba przestępstw, w tym najgroźniejszego z nich – przestępstw. Dość powiedzieć, że w 1995 roku w Rosji zarejestrowano 2 755,7 60 przestępstw, z czego prawie XNUMX% było poważnych. Dlatego wzmocnienie praworządności, walka z rosnącą przestępczością to dziś nasze żywotne zadania. Panuje dość powszechna opinia, że za wzrost przestępczości winni są przede wszystkim prawnicy, którzy rzekomo nie walczą aktywnie z przestępcami. Praktyka pokazuje błędność takich poglądów. Dopiero w ostatnich latach przezwyciężono pogląd, że korzenie przestępczości w naszym kraju są pozostałościami przeszłości w umysłach ludzi. Praktyka prawna i polityczna dowiodła, że przyczyn przestępstw należy szukać nie w „resztkach”, nie w przeszłości, ale w rzeczywistości. Generowane są przez te obiektywne uwarunkowania (ekonomiczne, polityczne, społeczne), w jakich społeczeństwo znajduje się na określonym etapie rozwoju. Problem eliminacji naruszeń prawa to nie tylko problem prawny. Aby go rozwiązać, należy przede wszystkim wyeliminować, wyeliminować te obiektywne czynniki, które wspierają, „ożywiają” działalność przestępczą, stwarzają warunki do popełniania przestępstw, do odstępstw od wymogów prawa. Stabilizacja stosunków gospodarczych, wzrost bezpieczeństwa materialnego ludzi, ich wychowanie moralne, wzmacnianie więzi społecznych, rozwój demokracji są niezbędnymi przesłankami i najważniejszymi sposobami umacniania prawa i porządku. Jednocześnie błędem byłoby poleganie wyłącznie na tych obiektywnych procesach. W społeczeństwie potrzebne są specjalne działania prawne, państwowo-władcze, aby zapewnić rządy prawa. Formy tej działalności są bardzo różnorodne. Główne z nich to perswazja, edukacja prawna, zapobieganie przestępczości, publiczne wywieranie wpływu na sprawców naruszeń oraz stosowanie wobec nich państwowych środków przymusu. Perswazja jako metoda wzmacniania rządów prawa polega na podnoszeniu świadomości prawnej zarówno obywateli, jak i urzędników. Edukacja prawnicza polega na wprowadzaniu w umysły osób znających się na prawie, zrozumienia potrzeby spełniania jego wymogów, poczucia nietolerancji wobec wszelkich naruszeń prawa. Zapewnia to stworzenie spójnego systemu edukacji prawnej, szkoleń, narzędzi propagandowych oraz systematyczna systematyczna praca w tym kierunku. Ogromne znaczenie ma szkolenie obywateli w zakresie umiejętności walki o swoje prawa, ochrony ich środkami prawnymi. Nawet R. Iering pisał, że opór jednostki wobec zła, czyli łamania prawa, jest obowiązkiem (obowiązkiem) upełnomocnionych obywateli w stosunku do siebie i do społeczeństwa. Zapobieganie przestępczości jest ściśle związane z perswazją. Jej istota polega na zapobieganiu ewentualnym przestępstwom poprzez dokładne badanie przyczyn i przesłanek, które przyczyniły się do popełnienia naruszeń prawa oraz podejmowanie działań zmierzających do ich wyeliminowania. Nie należy również lekceważyć roli społeczeństwa w zapewnianiu praworządności. W naszym kraju istnieje bogata praktyka angażowania go w tę działalność. Sądy koleżeńskie, szwadrony ludowe, różne publiczne formacje obywatelskie wykonały wiele pracy w celu zapewnienia praworządności i wzmocnienia dyscypliny w kolektywach pracy, w miejscu zamieszkania, w miejscach publicznych. Niestety w ostatnich latach tradycje te zostały zapomniane, a idee indywidualizmu oparte na zasadzie „Mój dom jest na krawędzi” coraz bardziej przenikają do umysłów ludzi. Uważamy, że proces powstawania i rozwoju samorządu terytorialnego powinien pociągać za sobą wzrost roli społeczeństwa w rozwiązywaniu problemów regionalnych, w tym we wzmacnianiu praworządności. Najważniejsza rola z pewnością należy do państwa. To ona realizuje funkcje ochrony wolności, własności i praworządności, które realizowane są przede wszystkim środkami prawnymi. Można wymienić następujące sposoby realizacji tych funkcji: ciągłe doskonalenie i terminowe aktualizowanie obowiązującego prawodawstwa, zwiększanie roli wymiaru sprawiedliwości, doskonalenie działań organów ścigania i organów ścigania. Umocnienie praworządności w społeczeństwie nie jest możliwe bez zapewnienia praworządności w działalności samego aparatu państwowego, bez wyeliminowania tak negatywnych zjawisk jak korupcja. Podkreślając znaczenie takiego wymogu, Marks napisał kiedyś, że „nawet wśród Brytyjczyków, wśród narodu, który najbardziej szanuje prawo, pierwszym warunkiem przestrzegania przez lud praworządności jest przestrzeganie prawa przez inne ciała”. I wreszcie, najważniejszym warunkiem wzmocnienia prawa i porządku jest wszechstronne wdrażanie zasad demokratycznych we wszystkich sferach życia publicznego, w tym w działalności aparatu państwowego. Rozdział 29 1. Pojęcie i struktura systemu prawnego System prawny można zdefiniować jako integralny zespół zjawisk prawnych, określonych przez obiektywne prawa rozwoju społeczeństwa, świadomie i stale odtwarzany przez ludzi i ich organizacje (państwo) oraz wykorzystywany przez nich do osiągania swoich celów. Ta koncepcja wyraża bardzo ważną ideę, a mianowicie: - prawo jest złożone; - jego elementy składowe są ze sobą połączone nie przypadkowo, ale za pomocą niezbędnych połączeń i relacji; - wszystkie zjawiska prawne danego społeczeństwa, istniejące w tym samym czasie iw tej samej przestrzeni, są połączone ogólnymi relacjami, które łączą je w system. W systemie prawnym naturalne potrzeby ludzi zlały się z ich myślami, wolą i uczuciami, z tradycjami prawnymi i arsenałem środków technicznych i prawnych, z działaniami i działalnością ich stowarzyszeń. Tłumaczy to możliwość łączenia różnych zjawisk prawnych w systemie prawnym, niejednoznaczność stanów, a także trudność ich poznania i klasyfikacji. Podczas studiowania tego tematu wskazane jest stosowanie podejścia systemowego, które pozwala na rozróżnienie pięciu poziomów systemu prawnego: - przedmiot-niezbędny; - intelektualny i psychologiczny; - normatywne i regulacyjne; - organizacja i działalność; - społecznie efektywne. Wyodrębniono poziom podmiotowo-istotny, aby podkreślić znaczenie podmiotów prawa jako szkieletowych czynników materialnych systemu prawnego. Jest to osoba (obywatel, cudzoziemiec, bezpaństwowiec) i jej stowarzyszenia (organizacje i ruchy publiczne, spółki akcyjne, inne organizacje komercyjne i non-profit oraz państwo jako całość), które mają prawa i ponoszą obowiązki prawne, są rzeczywistymi elementami systemu prawnego. Na poziomie intelektualno-psychologicznym kształtuje się prawne rozumienie konkretnej osoby i świadomość prawna (indywidualna i publiczna). Całokształt tak pozornie różnorodnych zjawisk, jak wiedza, emocje, uczucia, poglądy i dogmaty ideowe i religijne, postulaty moralne, pozwala człowiekowi postrzegać, oceniać rzeczywistość prawną, kształtować wobec niej postawę i motywy zachowań prawnych. Badanie poziomu normatywnego i regulacyjnego systemu prawnego pozwala stwierdzić, że normy prawne pełnią również rolę pewnego czynnika systemotwórczego. Obiektywizują ideały ludzi dotyczące sprawiedliwości i niesprawiedliwości, znaczenia stymulowania rozwoju określonych relacji społecznych. Normy prawne są zawarte w systemie jako ogniwo, z którym w taki czy inny sposób połączone są wszystkie pozostałe jego elementy. Wzięte razem reprezentują i charakteryzują prawo jako takie. Normy prawne działają jednocześnie jako wbudowane w prawo akumulatory i przewodniki woli państwowej ludu, to znaczy jako źródła tej politycznej i prawnej energii, którą naładowana jest cała masa normatywnego rdzenia systemu. Działając jako nośniki takiej energii, będąc elementami systemu prawnego, przyciągają do siebie i sprawiają, że wszystkie inne składowe działają, w wyniku czego powstają bloki strukturalne i funkcjonalne innego rzędu. Norma jako pierwsza doświadcza zmian, rozpoczyna prawdziwe doskonalenie systemu prawnego. Ze względu na swoje uniwersalne, przekrojowe znaczenie, praworządność rozszerza swoje właściwości na inne poziomy systemu, służy jako punkt odniesienia, jednostka miary materii prawnej. W części normatywnej zwrócono uwagę na główną funkcję społeczną systemu prawnego – regulację stosunków społecznych, a także główne cele i kierunki oddziaływania prawa na rozwój społeczeństwa. Poziom organizacyjno-działawczy obejmuje wszelkie prawnie sformalizowane powiązania i relacje, formy realizacji prawa, różne rodzaje legalnych zachowań ludzi, działalność prawodawczą i egzekucyjną państwa i społeczeństwa. Społecznie produktywny poziom systemu prawnego charakteryzuje z jednej strony to, jak bardzo osoba jako podmiot prawa opanowała rzeczywistość prawną, jak w niej „żyje”, a z drugiej strony, jak różne ustroje i ustroje powstały i jakże tożsame z interesami jednostki i społeczeństwa państwa, które pozwalają sobie wyobrazić określone skutki działania norm prawnych (kultura prawna, praworządność, praworządność). Na tym poziomie wolności, możliwości i wymogi wynikające z prawa są organicznie wplecione w sprawy społeczne i polityczne. Tutaj najdobitniej manifestują się istotne cechy systemu prawnego, które są istotne dla kształtowania się i funkcjonowania ustroju politycznego i społeczeństwa obywatelskiego. Wraz z pojęciem „system prawny” w krajowym piśmiennictwie prawniczym używane są terminy „nadbudowa prawna”, „mechanizm regulacji prawnej”, „system prawa”, „prawo”, które mają zbliżone znaczenie i zakres, ale mają niezależne znaczenie. Kategoria „nadbudowa prawna” ujawnia usytuowanie wszelkich zjawisk prawnych w systemie społecznym względem podstaw ekonomicznych, a pojęcie „system prawny” odzwierciedla wewnętrzne (strukturalne) funkcjonalne i systemowe powiązania zjawisk prawnych. Kategoria „mechanizm regulacji prawnej” ma na celu zwrócenie uwagi na stronę funkcjonalną, na proces regulacji stosunków społecznych, natomiast „system prawny” ukazuje integralność i wzajemne powiązanie elementów strukturalnych, jedność stanów statyki i dynamiki prawa. Pojęcie „system prawa” charakteryzuje wewnętrzną strukturę instytucjonalną podstawy normatywnej systemu prawnego – prawo jako takie, „system prawny” obejmuje wszelkie zjawiska prawne w skali państwa i społeczeństwa. 2. Sprzeczności i wzorce rozwoju systemu prawnego System prawny, jako podmiot czysto społeczny, w procesie kształtowania się i funkcjonowania podlega wpływowi różnego rodzaju ogólnopolitycznych i ogólnospołecznych sprzeczności planu obiektywnego i podmiotowego. Jednak o jej rozwoju decydują przede wszystkim własne sprzeczności dialektyczne, które można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Naszym zdaniem główną wewnętrzną sprzecznością systemu prawnego każdego społeczeństwa jest to, że zawiera on zarówno naturalne, jak i sztuczne zasady związane z człowiekiem i państwem. Strona (część) przyrodniczo-prawna systemu prawnego odzwierciedla genezę prawa jako integralnej jakości ludzkiej egzystencji. Zawiera w sobie tę miarę wolności, wynikającą z natury i komunikacji międzyludzkiej, która jest niezbędna do normalnego istnienia osoby i kontynuacji jej rodzaju. Stąd zespół praw i obowiązków naturalnych: - prawo do życia, własności, niezależności osobistej, szczęścia; - obowiązek nieingerencji w życie, mienie, wolność innej osoby. Państwowo-prawny początek systemu prawnego charakteryzuje trzy główne punkty: a) jakie naturalne prawa i obowiązki człowieka oraz w jakim stopniu potwierdza i gwarantuje ustawodawstwo pozytywne; b) jakie nowe możliwości prawne dla osoby, które powstały w wyniku rozwoju nauki, kultury, wzrostu dobrobytu społeczeństwa, państwo ustaliło w regulacyjnych aktach prawnych; c) jakie przywileje prawne lub ograniczenia prawne ustanawia państwo dla osób należących do określonej warstwy, klasy, narodu, rasy, wyznających tę lub inną ideologię, wyznających tę lub inną religię. Jest to wewnętrzna dialektyczna sprzeczność głębokiego, istotnego porządku, który determinuje wszystkie inne podobne zjawiska. Jej rozstrzygnięcie zależy od poziomu rozwoju gospodarki, polityki i kultury społeczeństwa; rozwiązując, za każdym razem odradza się w nowej jakości. Charakterystyka systemu prawnego jako sprawiedliwego lub niesprawiedliwego, demokratycznego lub antydemokratycznego zależy od tego, na ile w pełni i trafnie zasady prawa naturalnego są uwzględniane przez ustawodawcę (państwo) w działaniach stanowienia prawa, na ile adekwatnie uwzględniana jest wola ludu. wyrażone w przepisach prawnych. Sprzeczności między obiektywnym prawem podmiotowym, między obiektywnymi prawami funkcjonowania systemu prawnego a subiektywnymi granicami jego konstrukcji architektonicznej i technologicznej, między prawem a prawem, między elementami konstrukcyjnymi i składowymi systemu prawnego należy przypisać także wewnętrznym te. Główną systematyzującą sprzecznością zewnętrzną jest sprzeczność między systemem prawnym jako całością jako formą istnienia stosunków gospodarczych, społeczno-kulturowych i politycznych a samymi relacjami rzeczywistymi jako treścią prawa. F. Engels podkreślał, że przebieg rozwoju prawa „polega w większości tylko na tym, że najpierw starają się wyeliminować sprzeczności wynikające z bezpośredniego przełożenia stosunków gospodarczych na zasady prawne i ustanowić harmonijny system prawny, a następnie wpływ i siła przymusu dalszego rozwoju gospodarczego ponownie nieustannie łamią ten system i wciągają go w nowe sprzeczności”. W życiu publicznym zauważył G.V. Plechanowa „każda instytucja prawna prędzej czy później zamienia się we własne przeciwieństwo: raz przyczynia się do zaspokojenia pewnych potrzeb społecznych, raz jest użyteczna, jest konieczna właśnie ze względu na te potrzeby. gorzej, w końcu staje się przeszkodą w ich zaspokojeniu: z konieczności staje się szkodliwa, a potem ulega zniszczeniu. Główna sprzeczność zewnętrzna determinuje inne, bardziej konkretne sprzeczności i w nich się przejawia. Na przykład jest to sprzeczność między formalną równością, ustaloną przez prawo równą skalą ludzkich zachowań a rzeczywistą nierównością ludzi, do których ta skala jest stosowana, sprzeczność między dynamiką rozwoju stosunków społecznych a stabilnością system prawny, między ogólnym charakterem normy prawnej a indywidualnymi cechami poszczególnych stosunków i ich uczestników. W toku rozstrzygania sprzeczności i twórczego oddziaływania na sferę prawną ludzi krystalizują się wzorce rozwoju systemu prawnego. Uwarunkowane całokształtem potrzeb produkcji społecznej, tendencjami ogólnego rozwoju politycznego, odzwierciedlają aktywną rolę prawa w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego i prawnego. Za jeden z głównych wzorców można uznać stopniową i konsekwentną konwergencję zasad naturalno-prawnych i państwowo-prawnych w systemie prawnym, która następuje w miarę wzrostu kultury powszechnej, realizacji moralnych i humanistycznych ideałów społecznych. Ukonstytuowanie się tej prawidłowości wiąże się z charakterystyką prawa jako miary wolności, gwarancji sprawiedliwości społecznej. Jego realizacja zależy od realizacji takich wzajemnie powiązanych i wzajemnie oddziałujących na siebie trendów, jak: zwiększenie stopnia wyrażania w prawie woli ludu i jej realizacji w życiu, w zachowaniu i działalności podmiotów prawa; wzmocnienie roli regulacji prawnych; przesunięcie punktu ciężkości regulacji prawnych ze środków zakazujących na zezwalające, rozbudowa i intensywne stosowanie metod perswazji, środków zapobiegawczych, bodźców pozytywnych. Wzorzec ten ma charakter ogólnohistoryczny, jednak inaczej przejawia się w różnych systemach społecznych i na różnych etapach ich rozwoju. W niektórych krajach działa konsekwentnie, z coraz większą siłą (Szwajcaria, Holandia, USA), w innych proces ten rozwija się spazmatycznie (Rosja, Niemcy, Hiszpania). Inną podstawową prawidłowością w rozwoju systemu prawnego jest wymóg, aby zjawiska prawne odpowiadały rzeczywistym stosunkom społecznym. Wzorzec ten jest również wielopłaszczyznowy, obejmuje problemy adekwatności odzwierciedlenia potrzeb publicznych w przepisach prawa, terminowości zmian legislacyjnych oraz jakości regulacji prawnych. Nie działa automatycznie, omija wypadki i odstępstwa oraz wymaga aktywnego udziału ludzi. Do jego realizacji potrzebny jest specjalny mechanizm organizacyjno-prawny. W skrócie mechanizm ten można przedstawić w następujący sposób: nowe lub zmienione stosunki faktyczne wymagające formalizacji prawnej eksperymentalne normy prawne (skala, poziomy, regiony, czas trwania ich działania są określane z uwzględnieniem punktów terytorialnych, narodowych i innych) ocena eksperymentu prawnego w oparciu o dane socjologiczne, statystyczne, przygotowanie i publikację aktu normatywnego przez właściwe organy (z obowiązkowymi procedurami i oceną ekspercką projektu); Kolejność działania elementów takiego mechanizmu, możliwość dostosowania, nazewnictwo organów stanowiących prawo, służby pomocy socjologicznej i wszystko inne można przewidzieć w ustawie o trybie opracowywania, uchwalania i wdrażania regulacyjne akty prawne. Duże znaczenie dla systemu prawnego ma wymóg przestrzegania technologii prawnej, w tym implementacja odpowiednich procedur i norm prawnych, połączenie dynamizmu i stabilności zjawisk prawnych, hamowanie i pobudzanie w prawie, permisywne i permisywne rodzaje regulacji prawnych, regulacja imperatywna i dyspozytywna, optymalne projektowanie norm, instytucji i systemu jako całości. 3. Znaczenie systemu prawnego dla kształtowania i rozwoju społeczeństwa obywatelskiego Tutaj na pierwszy plan wysuwają się następujące punkty. 1. Społeczne znaczenie danego systemu prawnego zależy przede wszystkim od tego, jak zostanie rozwiązana jego główna sprzeczność między prawem naturalnym a zasadami prawa państwowego. Społeczeństwo, które było w stanie stworzyć sprzyjające (demokratyczne) warunki do konsekwentnego i skutecznego rozwiązania tej sprzeczności, doświadcza dobroczynnego wpływu systemu prawnego na afirmację uniwersalnych wartości i ideałów. A biorąc pod uwagę fakt, że prawo działa również jako środek rozstrzygania sprzeczności społecznych, można stwierdzić, że zjawiska prawne w całości pełnią, jeśli nie źródło, to rodzaj potężnego katalizatora formowania się społeczeństwa obywatelskiego. 2. System szczególnych gwarancji prawnych zawartych w Konstytucji i innych normatywnych aktach prawnych ma ogromne znaczenie dla normalnego funkcjonowania społeczeństwa w ustroju demokratycznym, urzeczywistniania zasad i ideałów humanistycznych oraz swobodnego rozwoju jednostki. Daje to obywatelom i strukturom publicznym jakość ochrony prawnej, pewność swobodnego i pełnego korzystania z ich praw i wolności oraz wypełniania obowiązków. 3. Dzięki swoim systemowym i państwowym właściwościom system prawny zapewnia organizację i stabilność wewnątrzsystemowych public relations, chroni integralność organizmu społecznego, neutralizuje, wypiera negatywne zjawiska z życia publicznego. Co więcej, jeśli pod administracyjno-dowódczym reżimem autorytarnym państwo, używając prawa jako narzędzia przymusu i ideologicznej osłony, stara się wniknąć we wszystkie pory życia publicznego i podporządkować je swoim wpływom, zapewniając w ten sposób integralność społeczeństwa, to rozwinięty demokratyczny system prawny jest w stanie związać samo państwo, ustalić granice władzy państwowej i stworzyć warunki prawne dla jedności organizmu społecznego na dobrowolnej, humanistycznej podstawie. 4. System prawny gromadzi w sobie i ustala dla całego społeczeństwa moralne zasady prawdy i sprawiedliwości. Odzwierciedla wiele etycznych, religijnych, tradycyjnych, pozytywnych podstaw, które ukształtowały się w ciągu wielowiekowej historii rozwoju ludzkości. Nawet najbardziej brutalne reżimy totalitarne, które z różnych powodów pojawiają się na scenie historycznej, są zmuszone się z tym liczyć i oprócz bezpośrednich ograniczeń zapisanych w prawie, deklarują ogólnospołeczne wartości prawne. Natura wszystkiego, co legalne, polega na tym, że normatywnie uogólnia i gwarantuje dominujące zasady cywilizacji ludzkiej – wolność człowieka, ład i sprawiedliwość stosunków społecznych oraz stabilność społeczeństwa. 5. System prawny, ze względu na swoje wewnętrzne cechy ogólnohumanistyczne, przejrzystą strukturę, aurę ideową i psychologiczną, aktywnie wpływa na kształtowanie się podmiotowych postaw ludzi, przyczynia się do tworzenia normalnych relacji w społeczeństwie. 6. Zjawiska prawne w wymiarze kulturowym mają duże znaczenie publiczne. Z jednej strony system prawny wchłania historyczne doświadczenie rozwoju kulturowego, konserwuje je, pełniąc funkcję konserwującą. Z drugiej strony, ze względu na swoją specyfikę, wypracowuje własne wartości kulturowe (logicznie zweryfikowane konstrukcje prawne, klarowna terminologia, pojemny i zwięzły język itp.), które stają się własnością całego społeczeństwa. Uświęcone przez moralne i humanistyczne idee prawdy i sprawiedliwości wartości prawne organicznie wpisują się w ludzką egzystencję, stanowiąc ważny element relacji międzyludzkich. Rozdział 30. Rosyjski system prawny 1. Historyczne i społeczno-kulturowe źródła rosyjskiego systemu prawnego. Jego cechy i związek z systemami prawnymi świata Tworzenie i rozwój rosyjskiego systemu prawnego odbywało się zgodnie z ogólnymi prawami właściwymi dla tworzenia i rozwoju każdego systemu prawnego, chociaż procesy te miały swoje własne cechy. Głębokie korzenie idei słuszności, sprawiedliwości, normalności tkwią w mitologii, w której jedna lub druga grupa etniczna jest świadoma otaczającej rzeczywistości przyrodniczej i społecznej, siebie, swojego pochodzenia, norm i zwyczajów swojego życia. Poprzez teksty prawnicze ściśle związane z tekstami ludowej tradycji ustnej i poetyckiej, do systemu prawnego przenikały nie tylko pewne formuły i konstrukcje językowe, ale także najbardziej stabilne i głębokie obrazy mitologiczne oraz wyobrażenia ludów starożytnych na temat ładu, harmonii i dysharmonii, naruszenie porządku i jego przywrócenie, o akcie i odpłacie, normie, zwyczaju i skutkach ich naruszenia, czyli wszystkiego, co można uznać za rodzaj materiału przedprawnego, na którym opierał się system prawny w okresie kształtowania się okres, z którego ukształtowały się tradycje prawne. Co więcej, w każdej kulturze te obrazy i idee były realizowane we własnych koncepcjach, kategoriach i z większą lub mniejszą głębią i solidnością wkraczały w życie i zwyczaje ludzi. Na przykład w starożytnej tradycji rosyjskiej takie idee wyrażano w kategoriach „prawda” i „fałsz”, „osąd” i „seria”, „zbrodnia”, w starożytnej tradycji greckiej - „dziki”, rzymski - „equitas” . Można powiedzieć bardziej zdecydowanie: wiele formuł i konstrukcji językowych występujących w tekstach mitopoetycznych przeniknęło do tkanki prawnej, ponieważ przedprawne obrazy mitologiczne i wyrażane za ich pomocą idee, odpowiadająca im mentalność starożytnych ludzi, weszły do świadomości prawnej. Jeśli porównamy starożytną mitologię rosyjską z mitologią grup etnicznych znanych z wysokiej kultury prawnej (na przykład starożytna grecka, starożytna rzymska), to możemy stwierdzić, że starożytna mitologia rosyjska, religia pogańska koncentruje się głównie na świadomości i zrozumieniu natury zjawiska i procesy. Mitologia słowiańska miała głównie charakter agrarny i naturalny. Stary Rosjanin nie wyróżniał, nie dostrzegał i jeszcze nie zdawał sobie sprawy z dostateczną jasnością towarzyskości swojej istoty, jej normatywności, porządku i innych cech, które tworzą kompleks przedprawny. Był zanurzony w naturalności, naturalności, w pokrewieństwie (te same naturalne) więzi i zależności. Religia pogańska, jak wiadomo, była uboga w ideały organizacyjne, moralne i społeczne. W starożytnej mitologii rosyjskiej i rosyjskiej trudno jest znaleźć te obrazy i idee, wątki i idee, które Grecy ucieleśniali na przykład w mitach o Temidzie (bogini sprawiedliwości, podstawie prawa i porządku) i jej córkach Evnomia („ dobre prawo”), Dick („sprawiedliwość”), Irene („pokój”). Te ostatnie, choć miały cechy archaiczne, przyrodniczo-rolnicze, będąc jednocześnie córkami Zeusa i Temidy, usprawniały życie człowieka, wprowadzały w nie ustaloną cykliczność i obserwowały jego regularny przebieg. Wśród Rzymian idee przedlegalne zostały ucieleśnione w Justitia („sprawiedliwość”, „prawo”), koncepcji deifikowanej (od I wieku), w Equitas („sprawiedliwość”), często przedstawianej jako kobieta z ciężarami. W mitologii rosyjskiej nie znajdziemy wagi – ważnego i niezbędnego symbolu praprawa dla realizacji zasad prawnych, wskazującego, że ludzie rozumieją takie pojęcia jak miara, miara, proporcjonalność czynu i odpłata za niego itp. Na jednocześnie Słowiańska Prawda i Krivda, Court (Usud) są pod wieloma względami bliskie symbolowi Akcji, tj. niezrozumiałej, transcendentnej (a nie społecznej) siły, która determinuje zarówno wydarzenia agrarne, jak i naturalne oraz całe życie człowieka . Świadczy to o słabej świadomości Rosjanina o możliwościach jego aktywności społecznej, o jego podporządkowaniu zewnętrznym siłom naturalnym i nieziemskim. Etnos, zrealizowawszy i przemyślewszy w wystarczającym stopniu i z dostateczną głębią cały zestaw przedprawnych wyobrażeń i idei, wątków i idei, jest lepiej przygotowany do postrzegania i asymilacji form prawnych, instytucji niż ludzie, którzy nie przez cały ten etap rozwoju społecznego i materialnego, ale w obliczu prawnych form wczesnego społeczeństwa klasowego. Prawo, system prawny i kultura prawna są związane ekonomicznie z własnością indywidualną, a ideologicznie, a ściślej duchowo, ze świadomością jednostki, jej indywidualności, niezależności i własnej istoty. Pojęcia te są również zbliżone genetycznie, etymologicznie: indywidualność, niezależność i własność, przywłaszczenie własności, gdzie słowo „własność” powstaje od słowa „sam”, a oznacza przynależność do jednostki. Zbiorowe formy własności i odpowiadające im formy społecznej organizacji życia (pierwotny kolektywizm, różne typy wspólnot) na pierwszych etapach formowania się i rozwoju społeczeństwa sprzeciwiają się alokacji własności indywidualnej, kształtowaniu się indywidualności człowieka, a także tworzenie pełnoprawnego prawa, systemu prawnego, które są środkiem ochrony jednostki, jednostki przed arbitralnością społeczeństwa i państwa. Kolektywna forma schroniska rosyjskiego chłopstwa - wspólnota - była jednym z podstawowych czynników rozwoju społeczeństwa rosyjskiego, który znacząco wpłynął na jego życie polityczne i duchowe oraz kulturę. Społeczność jest uniwersalną formą organizacji społeczeństw rolniczych i innych wczesnych społeczeństw, przez które przeszły (lub przechodzą) wszystkie narody świata. Specyfika społeczności rosyjskiej polega na powolnym przezwyciężaniu resztek plemiennych, patriarchalnych, na szerokich prawach społeczności do wszystkich ziem jej terytorium i skrajnie słabym rozwoju własności prywatnej z tego powodu znacząca rola społeczności w rozwiązywanie problemów ekonomicznych dotyczących jej członków, długiego istnienia w skali krajowej itp. Silna wspólnota uniemożliwiła ukształtowanie się indywidualnej zasady w życiu ekonomicznym i duchowym, stworzyła warunki do niemal całkowitego wchłonięcia osoby przez świat i racjonalnego zaprzeczenia jakichkolwiek praw osobistych. Dlatego „koszt” personifikowanych wcieleń kolektywu (księcia, kombatanta, majątku komunalnego), który jest główną wartością w społeczeństwie, był we wczesnych pomnikach prawnych wielokrotnie wyższy, a ingerencje w nie były karane znacznie surowiej. Na przykład życie bojara, kombatanta i innych bliskich współpracowników księcia, według Rosyjskiej Prawdy, oszacowano na 80 grzywien hrywien, a życie chłopa pańszczyźnianego lub chłopa pańszczyźnianego - tylko 5. Niemniej jednak prawo rosyjskie, rosyjski system prawny jako całość, jak każdy inny system prawny, został ukształtowany z naciskiem na zasady personalne, choć początkowo był osobowością głównie przedstawiciela klasy rządzącej. Tak więc z 43 artykułów krótkich (jednych z najwcześniejszych) wydań Russkiej Prawdy 40 było bezpośrednio poświęconych ochronie osoby i mienia (co jest jedynie ekonomicznym wyrazem osoby) przed przestępczymi ingerencjami. Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie znane historii pierwsze lub wczesne akty prawne, ustalające prawa i wolności jednostki, zostały stworzone przez przedstawicieli rządzącej klasy właścicieli i miały na celu przede wszystkim ochronę tych ostatnich: czy to greckie, czy rzymskie ustawodawstwo stworzone przez klasa posiadaczy niewolników, czy to jakieś inne ustawodawstwo, czy odrębne akty prawne. Na przykład Magna Carta z 1215 r. ustaliła już przepis, że żadna wolna osoba nie może być uwięziona, wydalona z kraju, pozbawiona imienia, chyba że na podstawie wyroku wydanego przez sędziów o równym statusie i zgodnie z prawem kraju. Podobne zapisy zawiera słynna ustawa Habeas corpus z 1679 r., francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. itd. Dopiero w XX wieku. ogólny rozwój cywilizacji światowej, pryncypia personalna w kulturze, rozumienie własnej wartości i wyjątkowości osoby doprowadziły do tego, że prawo w społeczeństwach demokratycznych zaczęło obowiązywać wszystkich, stało się narzędziem ochrony każdego i wszyscy. Kształtowanie się warstwy rządzącej jako nosiciela zasad prawnych przez długi czas opierało się na stosunkach pokrewieństwa, cechowało ją rozumienie bardziej ogólnego niż osobistego honoru. Sytuacja geopolityczna na Rusi, potrzeba konsolidacji w obliczu zagrożenia zewnętrznego sprawiły, że państwowość przybrała formę despotyzmu, okrutnie gnębiącego jej ludność, aw pewnym stopniu także warstwę rządzącą. Zniszczenie plemiennej szlachty, zastąpienie jej przez opricznię, klasę usługową, spowodowało wzrost samoświadomości służalczej nawet wśród klasy panującej. Stosunek niewolniczego podporządkowania się despocie, a właściwie wyrzeczenie się wszelkich praw i gwarancji dla siebie, znalazł odzwierciedlenie w apelu do despoty: nawet najwięksi przedstawiciele warstwy rządzącej nazywali siebie „ostatnimi poddanymi”. W wyborze despotycznej (a więc, dodajmy, nielegalnej) drogi rozwoju Rusi „kolosalną rolę odegrała śmierć klasy panującej”. Zniszczenie tych ostatnich nastąpiło nie tylko w sensie fizycznym. Stał się niesamodzielną, choć najwyższą klasą społeczną. Tak więc, nawiasem mówiąc, stan ten z trudem mógł znać w państwie rozwiniętym instytucję rycerskości - samoobrony swego prawa podmiotowego, honoru (choć na Rusi istniały pewne zaczątki tej instytucji). Państwo podporządkowało sobie wszystkie warstwy społeczeństwa i wszystkie instytucje, w tym Kościół. Żadna siła nie była w stanie stworzyć mu sprzeciwu, który jako jedyny był w stanie stworzyć pełnoprawny system prawny, który uratowałby rosyjską historię od wielu kłopotów, cierpień i tragicznych wstrząsów. Wybitny rosyjski filozof V.S. Sołowjow łączył powszechne odrodzenie i pomyślny rozwój Rosji, narodu rosyjskiego, z koniecznością wyrzeczenia się prawa siły, od despotyzmu i przemocy, z nabyciem wiary w moc prawa. Napisał: „Jedno wiemy na pewno: jeśli Rosja… nie wyrzeknie się prawa siły i nie uwierzy w moc prawa, jeśli nie będzie szczerze i usilnie pragnąć duchowej wolności i prawdy, nigdy nie będzie miała trwałego sukces w jakimkolwiek biznesie własnym, ani zewnętrznym, ani wewnętrznym. w latach 60. XNUMX wiek w kraju pojawiły się sprzyjające warunki do rozwoju zasad prawnych, co znalazło odzwierciedlenie w wyzwoleniu chłopstwa z pańszczyzny i przeprowadzeniu największej reformy prawnej w dziejach naszego kraju, która położyła podwaliny pod legalną państwowość w Rosji. Jeśli poprzednia historia charakteryzowała się pewnym opóźnieniem w rozwoju prawa (silne tradycje gminne, nihilizm prawny itp.), to koniec XIX - początek XX wieku. naznaczone są bezprecedensowym rozkwitem sfery prawnej w wyniku ukształtowania się nowych sił i warstw społecznych, które są nośnikami odczuć i koncepcji prawnych, żądań i idei: przede wszystkim rodzącej się burżuazji i inteligencji raznoczyńskiej. W procesie reformy prawa w Rosji zlikwidowano system klasowy sądu, ogłoszono równość wszystkich przed sądem i prawem, oddzielono sąd od władzy administracyjnej, wybór i nieusuwalność sędziów, kolegialny charakter ustanowiono rozpatrzenie sprawy i proces kontradyktoryjny, ogłoszono jawność sądu i prawo do obrony, ławników instytutu. Tak więc pod koniec XIX - na początku XX wieku. w Rosji położono solidny, choć kruchy fundament nowoczesnej państwowości prawnej, który pozwoliłby, jeśli ewolucyjny rozwój w naszym kraju był kontynuowany, dotrzeć do czołówki światowej kultury prawnej w XX wieku. Jeśli chodzi o rosyjską liberalną myśl prawną - prace B.N. Chicherina, PI Nowgorodcewa, B.A. Kistyakovsky'ego i innych - to było już w tym czasie na poziomie zaawansowanych teorii prawnych. Rozwój systemu prawnego Rosji w X-XIX wieku, jego postrzeganie kultury bizantyjskiej, prawosławia, ducha prawa późnorzymskiego, a także wpływy północnoeuropejskie pozwalają stwierdzić, że wszedł on do romańsko-germańskiej rodziny prawniczej systemy jako odmiana specjalna – euroazjatycka. Cechy te są następujące. 1. Wysoka, priorytetowa ochrona wspólnych interesów, wspólnej sprawy, ducha soborowości ze szkodą dla osobistych roszczeń jednostki, jej praw i interesów, które z naszego punktu widzenia stanowią rdzeń semantyczny, podstawę prawo i kultura prawna jako takie. 2. Słabość zasady osobowej, a co za tym idzie, zasady prawnej w kulturze w ogóle. 3. Szerokie rozpowszechnienie w społeczeństwie regulatorów pozaprawnych: moralnych, moralno-religijnych, korporacyjnych itp. 4. Negatywny stosunek wyznania prawosławnego do fundamentalnych podstaw społeczeństwa prawnego, a więc do prawa, kultury prawnej. Słynny rosyjski filozof i teolog S. Bułhakow napisał, że „prawosławie nie stoi na straży własności prywatnej”, nie chroni kapitalistycznego systemu gospodarki, a wręcz przeciwnie, ma pozytywny stosunek do socjalizmu (jako ideału: Dostojewski powiedział, że Prawosławie to nasz rosyjski socjalizm), ascetyzm, posłuszeństwo i pokora w przeciwieństwie do stania na straży osobowości swoich praw i wolności. 5. Wysoki stopień „obecności” państwowości w życiu publicznym, w ideologii państwowej, upaństwowienie wielu aspektów życia publicznego, podporządkowanie prawa państwu itp. Być może jest to reakcja na słabość zasady państwa we wczesnych stadiach historii Rosji. Tutaj można również wskazać drugą stronę medalu: ze względu na nacjonalizację życia publicznego, słaby rozwój struktur społeczeństwa obywatelskiego, które w dużej mierze zapewniają skuteczność regulacji prawnych w krajach o rozwiniętym państwie prawa, rozwinięty system prawny system. 2. Cechy sowieckiego systemu prawnego W 1917 roku rozpoczęto w naszym kraju komunistyczny eksperyment - budowę zasadniczo nowego społeczeństwa, które według jego organizatorów powinno opierać się na powszechnej równości i wolności człowieka pracy, powszechnym szczęściu i braku wyzysku człowieka przez Człowiek. Próby wymuszenia i przyspieszenia wprowadzenia tych ideałów w życie przerodziły się w tragedię Rosji. I to jest największy paradoks historyczny prawie 75-letniego rozwoju naszego kraju: okazuje się, że metoda uszczęśliwiania mas na siłę niszczy ten jakże dobry cel – szczęście ludzi. Społeczeństwo socjalistyczne radykalnie różni się od kapitalistycznego, zbliżając się, jeśli użyjemy marksistowskiego schematu typologii historii, do feudalnego. Bardziej trafne byłoby jednak rozdzielenie socjalizmu i jego nieodłącznego państwowo-prawnego systemu na odrębny (tytułowy) typ społeczeństwa i odpowiadającą mu socjalistyczną rodzinę systemów prawnych. Sowiecki system prawny jest tego konkretnym historycznym przykładem i charakteryzuje się następującymi cechami. Pierwszą cechą jest to, że sowiecki system prawny był przesiąknięty oficjalną ideologią marksizmu-leninizmu. Zbliżyło go to do religijnych systemów prawnych, które również opierają się na ideologii (tylko religijnej) i zależą od oficjalnych interpretatorów jej prawd i przepisów. W sowieckim systemie prawnym ideologizacja znalazła swój wyrazisty wyraz w klasowym, a nie stricte prawnym, jak w systemie rzymsko-germańskim czy kazusowym, podejściu do podmiotów prawa, w tym do oskarżonego. Ideologizacja systemu prawnego przejawiała się także w jego przylgnięciu do wszelkiego rodzaju kampanii politycznych, teatralnych spektakli sądowych – „procesowych” procesów „wrogów ludu”, w niekoncentrowaniu się na prawie i zapisanych w nim ścisłych kryteriach prawnych, ale na ogólnym duchu partyjnym - linii partii, jej decyzjach na zjazdach, plenach, instalacjach i instrukcjach przywódców partyjnych. Po raz pierwszy po 1917 r. głównym źródłem prawa była rewolucyjna świadomość prawna, która wchłonęła ideologię bolszewizmu. Następnie ustawodawstwo służyło głównie nie do regulowania stosunków społecznych, ale do propagowania ideologii komunistycznej. Wreszcie, z organizacyjnego punktu widzenia, ideologizacja systemu prawnego objawiła się w bezpośredniej interwencji partii komunistycznej w praktykę prawną – stanowienie prawa, egzekwowanie prawa, edukację prawniczą, w zajmowaniu wszystkich mniej lub bardziej ważnych stanowisk w egzekwowanie prawa przez członków RCP (b), KPZR (b), KPZR, w sprawowaniu funkcji sądowniczych przez jej przywódców w pewnych okresach historii ZSRR (niesławne „dwójki” i „trojki”). Drugą cechą, wynikającą z samej ideologii komunistycznej, jest negatywny stosunek warstwy rządzącej, a następnie wychowanej przez nią w tym duchu ludności, do prawa, jako do zła wymuszonego, które należy przezwyciężyć i obumierać w przyszłość. Bezpośrednio po 1917 r. w sowieckiej literaturze prawniczej prawo oceniano jako przedmiot kontrrewolucyjny, jako narkotyk jeszcze bardziej niebezpieczny niż religia, jako opium dla ludu (G.A. Goykhbarg, M.A. Reisner). Stopniowo jednak władze sowieckie zaczęły wykorzystywać prawo (a także państwo), jego potężne możliwości regulacyjne we własnym interesie, choć nazwana cecha – nihilizm prawny – nigdy nie istniała i najwyraźniej nie mogła być przezwyciężona w systemie sowieckim. Trzecią cechą sowieckiego systemu prawnego jest bezwzględny prymat interesów państwa nad interesami jednostki. Najsurowiej karano przestępstwa państwowe, surowiej (aż do kary śmierci) karano wtargnięcie na własność socjalistyczną (państwową) niż na własność osobistą. Własność państwowa w stosunkach cywilnoprawnych podlegała pierwszeństwu i wyłącznej ochronie. Tak więc, zgodnie z Kodeksem Cywilnym RFSRR z 1964 r. (Nawet w wersji zmienionej w 1987 r.), Roszczenia organizacji państwowych o zwrot mienia państwowego z tytułu nielegalnego posiadania przez kogoś innego organizacji niepaństwowych lub obywateli nie podlegały żadnemu przedawnieniu , a jej odzyskanie można również uzyskać od nabywcy działającego w dobrej wierze. W przypadku konfiskaty metali szlachetnych i diamentów osobom fizycznym na polecenie organów ścigania (dochodzenie, dochodzenie, prokurator lub sąd), po wydaniu wyroku uniewinniającego (zasada „winny i tak winny”) wypłacano im tylko koszt skonfiskowanych kosztowności. I odwrotnie: od głównego majątku państwowego (środków trwałych) w żadnym wypadku nie można było nałożyć windykacji wierzycieli. Jeśli chodzi o inne mienie państwowe, można je było pobierać, ale tylko z pewnymi wyjątkami. W prawie procesowym funkcjonowała również zasada pierwszeństwa ochrony interesów państwa. Zakres prawa prywatnego został mocno zawężony - zakres swobodnego uznania jednostek został ograniczony do spraw domowych i stosunków rodzinnych. Przeciwnie, regulacje prawa publicznego stały się dominujące, przytłaczające, wszechogarniające. Sowiecki system prawny jako całość opierał się na idei zobowiązań człowieka wobec państwa. W stosunkach między tymi dwoma podmiotami dominował permisywny ustrój prawny dla pierwszego i ogólnie dopuszczalny dla drugiego: obywatel mógł robić tylko to, na co pozwalało mu państwo; ten ostatni mógł jednak zakazać wszystkiego, co uważał za konieczne i pożyteczne dla sprawy budowy socjalizmu i komunizmu (np. domy w stowarzyszeniach ogrodniczych itp. Stosunek kierownictwa partyjno-państwowego do praw człowieka był zdecydowanie negatywny. Prawa obywatelskie i polityczne obywateli zostały ocenione jako drugorzędne w stosunku do minimum społeczno-ekonomicznego (lub praw) ludności i pewności co do przyszłości. Międzynarodowe standardy praw człowieka były odrzucane i łamane, praca przymusowa była szeroko praktykowana, a swoboda przemieszczania się była bardzo ograniczona. Czwartą cechą jest to, że wymiar sprawiedliwości był całkowicie zależny od kierownictwa partii i państwa, a jego działalność charakteryzowała orientacja karna wobec dysydentów, inkwizycyjne procedury śledcze i sądowe, naruszenie prawa oskarżonego do obrony, odpowiedzialność na przykład sprowadzała do Ojczyzny członków rodziny zdrajcy, nawet jeśli nic nie wiedzieli i nie mogli wiedzieć o jego czynach), okrucieństwo (egzekucja za kradzież własności socjalistycznej w jakiejkolwiek formie i wielkości, odpowiedzialność karna za naruszenie dyscyplina pracy, możliwość stosowania kary śmierci za szereg przestępstw kara – egzekucja – dla osób od 12 roku życia) itp. Wreszcie do połowy lat 50. szeroko praktykowano pozasądowe represje, prowadzono masowy terror, co pozwala mówić jedynie o pseudoprawnej otoczce tych wszystkich działań i organach je realizujących, ale nie o prawie jako takim. W drugiej połowie lat 50. zaczęto przezwyciężać najbardziej odrażającą z wymienionych cech sowieckiego systemu prawnego, zaprzestano masowego terroru. Piąta cecha sowieckiego systemu prawnego polega na tym, że rola prawa została niemalże zredukowana, gdyż ogólne, zasadnicze przepisy ustalano w dyrektywach partyjnych, a „techniczne”, szczegółowe kwestie regulacji socjalno-prawnych rozstrzygano w aktach resortowych organów zarządzających. Ważną rolę odgrywały tajne, nigdzie niepublikowane instrukcje oraz instrukcje organów partyjnych różnych szczebli i innych resortów. Równocześnie – i to jest paradoks ustroju sowieckiego – jako ostateczny cel rozwoju głoszono, jak już zaznaczono, interesy człowieka pracującego, a zatem obok cech negatywnych miał on poważne impulsy do rozwoju pozytywnego, chociaż czasami czysto formalne. Państwo prowadziło prace nad systematyzacją i kodyfikacją ustawodawstwa, spisano i przyjęto konstytucje ZSRR, nasycone deklaratywnymi przepisami dotyczącymi podstaw ustawodawstwa, kodeksów i innych materiałów regulacyjnych. Zwrócono uwagę na konieczność uwzględniania żądań i próśb ludu pracującego, ochrony jego praw i wolności (oczywiście na tych terenach, gdzie nie prowadzi to do sprzeczności z głębokimi podstawami sowieckiego ustroju socjalistycznego). Należy również podkreślić, że sowiecki system prawny przechodził w swoim rozwoju kilka stadiów, a cechy te w różnym stopniu tkwią w tych stadiach. Tak więc etap formacji charakteryzuje się z jednej strony rozpadem starego systemu prawnego i instytucji prawnych, maksymalną rewolucyjną „twórczością” i arbitralnością, a z drugiej strony chęcią zbudowania nowego systemu prawnego ( uchwalenie Konstytucji RFSRR w 1918 r., Kodeks cywilny, karny, ziemski, procesowy, karny, Kodeks pracy, budowa nowego systemu sądownictwa). Wczesne lata 30. do połowy lat 50. w kraju funkcjonował reżim totalitarny z niemal całkowitym zniszczeniem prawdziwych realiów prawnych, pomimo fikcyjnych i demonstracyjnych działań zmierzających do uchwalenia masy aktów prawnych, w tym Konstytucji ZSRR z 1936 r. Połowa lat 50-tych - koniec lat 80-tych. - era liberalizacji (z jej wzlotami i upadkami), która doprowadziła do zmiany ustroju społeczno-politycznego, rozpadu ZSRR i zmiany wszelkich wytycznych rozwojowych, podstawowych wartości ustroju społecznego jako całości . Okres ten charakteryzował się pewnymi osiągnięciami technicznymi i prawnymi w sferze legislacyjnej (skodyfikowano wszystkie główne gałęzie prawa, przyjęto Konstytucję ZSRR z 1977 r., szereg ustaw o orientacji deklaratywno-demokratycznej, np. o kolektywach pracy i zwiększaniu ich roli w kierowaniu przedsiębiorstwami, instytucjami, organizacjami w 1983 r. G.). Od końca lat 80. jesteśmy świadkami radykalnego przeprojektowania naszego systemu prawnego. Towarzyszą temu bardzo bolesne czynniki: najpierw „wojna praw”, ostre sprzeczności między władzą ustawodawczą i wykonawczą, „parada suwerenności” jednostek narodowo-państwowych i administracyjno-terytorialnych w byłym Związku Radzieckim, a następnie w Federacji Rosyjskiej, następnie eksplozja przestępczości, w tym antyprawne działania władz federalnych w Czeczenii, a także gwałtowny wzrost korupcji aparatu państwowego i łamania praw całych odłamów i grup ludności itp. Sytuacja ta jest bardzo niebezpieczna, ale nie beznadziejna dla powstających stosunków prawnych, gdyż dokonujące się zmiany zmierzają do budowy państwa prawa, zapewnienia praw i wolności człowieka w Federacji Rosyjskiej, co nie jest możliwe bez uregulowania sytuacji w jasnych ramach prawnych . 3. Kształtowanie się i rozwój systemu prawnego w Federacji Rosyjskiej System prawny jest złożoną strukturą, tworem wielopoziomowym, składającym się z zespołu elementów i podsystemów, który ma swoją historię, podstawy społeczno-gospodarcze, polityczne, narodowe i kulturowe oraz przesłanki rozwoju. Głównym składnikiem (podsystemem) i jednocześnie ośrodkiem, rdzeniem systemu prawnego jest podmiot prawa lub szerzej podmiot systemu prawnego. Przede wszystkim jest to osoba posiadająca zdolność prawną jako podmiot praw i obowiązków podmiotowych oraz uczestnik stosunków prawnych, czyli podmiot posiadający zdolność do posiadania praw i obowiązków, który faktycznie posiada i wykonuje te prawa i zobowiązań przez własne działania. Według tego, jakie osoby i organizacje są (uznawane) za podmioty prawa, jakim zakresem praw i wolności są obdarzone i faktycznie posiadają, można ocenić ten system prawny. Na przykład w społeczeństwach niewolniczych niewolnik nie był podmiotem prawa, podczas gdy w średniowiecznych społeczeństwach Europy i starożytnego Wschodu wyróżniano różne kategorie osób o nierównym statusie prawnym. Dopiero w trakcie rewolucji burżuazyjnych proklamowano formalną równość wszystkich osób, bez względu na ich status społeczny, pochodzenie narodowe, religię i inne różnice. Wielkość wolności prawnej podmiotów prawa stanowi podstawę, na podstawie której wyróżnia się w dziejach prawa epoki i typy kultury prawnej. W naszej literaturze, analizując system prawny, do niedawna podmiot prawa nie był wyodrębniany, co jest całkiem zrozumiałe: osobowość zajmowała podrzędną, drugorzędną pozycję w rzeczywistości rosyjskiej i sowieckiej, a zatem podmiot prawa „płynął do powierzchni” tylko przy badaniu pewnych elementów mechanizmu regulacji prawnej, w szczególności w analizie stosunków prawnych. W zaktualizowanej teorii państwa i prawa jednostka, podmiot prawa, stawiana jest na centralnym miejscu w całej rzeczywistości prawnej i pełni rolę punktu wyjścia i podstawy badań naukowych. Odpowiada to również etymologii słowa „podmiot”, które po łacinie oznacza „leżący na dole, u podstawy, u podstawy wszelkiego życia społecznego”. Podmiot jest nośnikiem podmiotowo-praktycznej aktywności i poznania, źródłem działania i rozwoju postępu. W orzecznictwie podmiot jest uznawany za posiadacza praw i obowiązków oraz uczestnika stosunków prawnych. Zwolennicy pozytywistycznej myśli prawniczej podkreślają, że podmiot nabywa te właściwości z mocy norm prawnych, czyli tylko wtedy, gdy są one ujęte w pozytywnym, pisanym prawie (legislacji). Jeżeli prawo (państwo) nie raczy nadać podmiotowi odpowiednich właściwości prawnych, to nie będzie on podmiotem prawa, tak jak nie był nim jego niewolnik. W ujęciu socjologicznym podmiotem prawa jest ten, kto faktycznie (lub za pośrednictwem swoich przedstawicieli) uczestniczy w czynnościach prawnych, wchodzi w stosunki prawne, zawiera transakcje, umowy itp., czyli ten, którego sami uczestnicy tych stosunków uznają. jako podmiot, niezależnie od tego, jak państwo na to reaguje. Zgodnie z doktryną prawa naturalnego właściwości prawne podmiotu prawa należą do osoby od urodzenia – nikt jej jej nie nadaje i nikt nie może jej odebrać. Konstytucja Federacji Rosyjskiej uznaje, że „człowiek, jego prawa i wolności są najwyższą wartością”, a „podstawowe prawa i wolności człowieka są niezbywalne i przysługują każdemu od urodzenia” (art. 2, 17). Jest to prawna konsolidacja stanowiska, że osoba jest podstawą i centrum rosyjskiego systemu prawnego; wszystkie inne jego podmioty - organizacje, stowarzyszenia, towarzystwa i spółki gospodarcze, organy państwowe są tylko formacjami pochodnymi, konsekwencją energicznej działalności osoby samostanowiącej się w którejkolwiek z wymienionych form. Wszelkie działania państwa, jego organów i urzędników mają na celu urzeczywistnienie praw i wolności człowieka i obywatela, które określają znaczenie, treść i stosowanie ustaw, działalność władzy ustawodawczej i wykonawczej, samorządu terytorialnego i są zapewnione ze sprawiedliwością (art. 18 Konstytucji Federacji Rosyjskiej). Ochrona praw i wolności człowieka i obywatela jest podstawową funkcją państwa. Jednocześnie nosicielem suwerenności i źródłem władzy państwowej jest wielonarodowy naród, a ostatecznie osoba i obywatel zjednoczeni w dużej wspólnocie społecznej - naród rosyjski, ludność Federacji Rosyjskiej. Tak więc z podstawy systemu prawnego wyrasta państwowość jako całość. Powyższe jest dość logiczne dla państwa prawa, w którym prawo jest podstawowym, fundamentalnym czynnikiem w relacji „prawo – państwowość”. Nosicielem prawa jest tutaj osoba, społeczeństwo jako całość, która przenosi na państwo część swoich praw i kompetencji, zawierając tym samym (teoretycznie lub warunkowo) umowę społeczną, tak aby państwo zapewniło człowiekowi bezpieczeństwo, chroni go przed samowolą i chaosem, gwarantuje realność praw i wolności. Osoba i obywatel jako wyborca tworzy organy władzy państwowej i samorządu terytorialnego, wyraża swoją wolę polityczną w referendach i wolnych wyborach, uczestniczy w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości poprzez instytucję ławników. Strategiczne cele rozwoju rosyjskiego systemu politycznego i państwowości dzisiaj to: 1) zbudowanie takiego mechanizmu państwowo-prawnego, który rzeczywiście zmierzałby do rzeczywistego urzeczywistnienia postanowienia Konstytucji Federacji Rosyjskiej o prawach człowieka jako najwyższej wartości; 2) rozwój systemu realnego wpływu człowieka na państwo poprzez instytucje społeczeństwa obywatelskiego, które są jeszcze w powijakach. Oba zadania mają charakter globalny i długoterminowy. Ich rozwiązanie będzie jednak uzależnione od realiów rozpatrywanego tu przepisu dotyczącego przedmiotu jako centrum i podstawy rosyjskiego systemu prawnego. Obecnie jest to tylko ideał, cel naszego rozwoju politycznego i prawnego. Równie ważnym elementem systemu prawnego jest świadomość prawna, która nie istnieje w oderwaniu od podmiotu i może być rozpatrywana odrębnie jedynie w toku analizy teoretycznej. Świadomość prawna tradycyjnie definiowana jest jako zespół wyobrażeń, odczuć, wyobrażeń o obowiązującym i pożądanym prawie, o działaniach organów i osób w zakresie regulacji prawnej. Jest to definicja bardzo formalistyczna, słabo precyzująca analizowane zjawisko. Bardziej wymownie, świadomość prawną można zdefiniować jako zespół emocjonalno-zmysłowych i mentalnych, idealnych obrazów, za pomocą których osoba postrzega i ocenia najważniejsze relacje społeczne (w szczególności wytwarzanie, wymianę i przywłaszczanie sobie różnych korzyści) w kategoriach praw i obowiązków, równoważności czynu i odpłaty za niego, równości, sprawiedliwości, wolności i ochrony przed samowolą, odpowiedzialności za naruszenie norm prawnych i umów itp., a także działa w obszarze regulacji prawnej (ustanowienie norm prawnych i ich realizacja). Świadomość społeczna staje się legalna dopiero wtedy, gdy uformuje się w niej idea normatywności prawnej jako podstawy życia i porządku, przeciwstawiająca się chaosowi i arbitralności, idea odpłaty za przewinienia, formalna równość i sprawiedliwość, ochrona jednostki, jej własności przed arbitralność innych podmiotów, w tym stany, pomysły dotyczące sporów sądowych w konfliktach itp. Kultura rosyjska nie miała wystarczająco dużo czasu, aby w naturalny sposób pojawiły się w niej tylko własne formy prawne i stosunki. I dlatego wraz z tymi ostatnimi działały również pożyczone - bizantyjskie, litewskie, szwedzkie itp. Rosja, jak zauważył F.M. Dostojewski był niezwykle otwarty na zagraniczne doświadczenia historyczne. Jeśli jednak formy prawne są pozbawione solidnego fundamentu w świadomości społecznej, nie wyrastają z niej, a jedynie są narzucane z zewnątrz przez państwo, to bardzo łatwo ulegają odrzuceniu przez tę świadomość społeczną i psychologię, które preferują inne, bardziej zrozumiałe i znane formy regulacji stosunków społecznych wobec prawa: moralnego, patriarchalnego, rodzinnego, tradycyjnego gospodarstwa domowego, religijnego itp. Świadomość prawna powstaje w kulturze indywidualizującej, kiedy człowiek zaczyna uświadamiać sobie siebie, swoją wyjątkowość, własną istotę. Samoświadomość osobista, godność osobista są absolutnie niezbędnymi warunkami kształtowania się świadomości prawnej i kultury prawnej jako całości. Ich brak lub słabość, a także autorytarna państwowość i szereg innych okoliczności doprowadziły do powstania nihilizmu prawnego – systemu poglądów i idei negatywnie oceniających rolę prawa w społeczeństwie. Skrajny nihilizm w stosunku do prawa jest powszechnie znany nie tylko szerokim warstwom społeczeństwa rosyjskiego, ale także jego indywidualnym sławnym przedstawicielom: L.N. Tołstoja, wszystkich przywódców komunistycznego eksperymentu, szereg współczesnych postaci publicznych i kulturalnych. Jeśli wyodrębnimy ideologię prawniczą i psychologię prawną w publicznej świadomości prawnej, to możemy powiedzieć, że w Rosji nihilizm prawniczy przejawia się na obu poziomach. Przeniknął do ideologii prawniczej poprzez marksizm-leninizm – „sztandar naszej epoki”. Nawet K. Marks i F. Engels pisali, że komuniści są w opozycji do prawa, a nawet do takiego jego przejawu jak prawa człowieka, a W. Lenin określał dyktaturę proletariatu jako władzę państwową, niezwiązaną i nieograniczoną żadnymi praw, opartych bezpośrednio na przemocy. W psychologii prawa ogółu społeczeństwa, ze względu na antyludową politykę urzędników państwowych, łamanie praw i wolności obywateli, naiwnością byłoby szukać pozytywnego stosunku do prawa. Wyjątkiem byli single, którzy stawiali w połowie lat 60. początek ruchu dysydenckiego (w istocie praw człowieka) w ZSRR. I dopiero od połowy lat 80. można mówić o rozpoczęciu nowego etapu w rozwoju publicznej świadomości prawnej w Rosji, kiedy uwaga społeczeństwa zaczęła skupiać się na ideach praw i wolności jednostki, na idei umowa społeczna i potrzeba stworzenia systemu politycznego, w którym państwo zależy od społeczeństwa obywatelskiego. Kolejnym składnikiem systemu prawnego jest działalność prawnicza, na którą składają się czynności prawotwórcze organów państwowych, czynności egzekucyjne organów ścigania (sądów, organów spraw wewnętrznych, prokuratury itp.) i innych organów państwowych, a także czynności na rzecz wdrażanie prawa przez wszystkie te organy oraz inne organizacje i podmioty rosyjskiego systemu prawnego. Poprzez działalność stanowienia prawa, która odzwierciedla główne społeczno-ekonomiczne, kulturowe i inne potrzeby społeczeństwa, regulacje prawne są włączane do systemu prawnego - normy, programy, modele zachowań dla działalności ludzi i organów (organizacji) społeczeństwa rosyjskiego . Głównym, można by rzec, globalnym zadaniem do rozwiązania w toku działań legislacyjnych w nadchodzących latach jest ukształtowanie praktycznie nowego systemu regulacyjno-prawnego (systemu legislacyjnego), który odzwierciedlałby i ukierunkowywał zmiany w podstawowe zasady życia, które mają miejsce w społeczeństwie: - przejście od gospodarki państwowej do gospodarki, w której istotną rolę odgrywa własność prywatna, sprywatyzowane przedsiębiorstwa i prywatna działalność przedsiębiorcza; - od unifikacji własności powszechnej w biedzie (z nielicznymi wyjątkami) do formowania się klasy średniej, stworzenia przyzwoitego poziomu dobrobytu materialnego człowieka; - od polityki narzuconej narodowi przez wąskie grono kierownictwa partyjnego do polityki opartej na interesach elektoratu iw ostatecznym rozrachunku zdeterminowanej przez wyborców; - od imperialnej polityki narodowej do polityki opartej na równości i samostanowieniu narodów w Federacji Rosyjskiej. Aby spełnić te zadania, działalność prawotwórcza musi spełniać szereg wymogów. Przede wszystkim musi być uregulowana prawnie w taki sposób, aby powstał działający mechanizm rozpoznania, uwzględnienia i zharmonizowania interesów wszystkich grup i warstw społeczeństwa rosyjskiego w celu stworzenia prawnie doskonałych aktów prawnych. Na poziomie Zgromadzenia Federalnego Federacji Rosyjskiej konieczne jest wypracowanie podstawowych dokumentów regulacyjnych w tym zakresie - regulaminów izb, zwłaszcza Dumy Państwowej; na poziomie podmiotów Federacji - stworzenie wzorcowego regulaminu ich organów ustawodawczych (przedstawicielskich), odzwierciedlającego ogólne zasady i cechy własnej działalności ustawodawczej oraz udziału w federalnym stanowieniu prawa. Ustawodawca federalny powinien zwrócić szczególną uwagę na systemowe, kodyfikacyjne stanowienie prawa, którego efektem będą duże bloki norm prawnych kompleksowo regulujących obszary i rodzaje stosunków społecznych. Drugim najważniejszym rodzajem działalności prawnej po stanowieniu prawa jest egzekwowanie prawa - władcze indywidualne uregulowanie prawne stosunków społecznych. Głównym celem egzekwowania prawa jest realizacja norm prawnych z uwzględnieniem indywidualnych cech sytuacji. Ponadto poprzez egzekwowanie prawa przeprowadzany jest przymus państwowy w przypadku naruszenia norm prawnych. I tu na pierwszy plan wysuwa się sprawiedliwość, której organy również działają na podstawie prawa. Jednak ich działalność nie ogranicza się do stosowania prawa w ścisłym tego słowa znaczeniu. Sprawiedliwość nie jest mechaniczną realizacją spisanych przepisów prawnych (jak to było w czasach sowieckich), ale samym żywym prawem, prawem w życiu. „Powyższe oznacza, że sądy, orzekając w konkretnych sprawach, mogą i muszą stosować zasady i norm prawa międzynarodowego, które zgodnie z Konstytucją Federacji Rosyjskiej stanowią integralną część systemu prawnego Rosji.Powinny też kierować się podstawowymi wartościami prawnymi – prawami człowieka, które mogą być zapisane jedynie w najbardziej ogólna forma w zasadach prawa lub świadomości prawnej. „Prawa i wolności człowieka i obywatela działają bezpośrednio. Określają znaczenie, treść i stosowanie ustaw, działalność władzy ustawodawczej i wykonawczej, samorządu terytorialnego i są wymierzane sprawiedliwości ”(art. 18 Konstytucji Federacji Rosyjskiej). Jeżeli w trakcie rozpatrywania sprawy , sąd stwierdzi, że akt państwa lub innego organu jest niezgodny z prawem, wówczas orzeczenie jest podejmowane zgodnie z prawem (art. 120 Konstytucji Federacji Rosyjskiej). Konstytucja Federacji Rosyjskiej ustanowiła również szeroki zakres nowych i wyjaśniła znane wcześniej prawa obywateli w zakresie postępowania sądowego i systemu prawnego jako całości: prawo każdej osoby do ochrony sądowej wszelkimi środkami, które nie są zabronione przez prawo , prawo do zaskarżania do sądu czynności i decyzji nie tylko urzędników, ale także organów władzy państwowej, samorządu terytorialnego, stowarzyszeń publicznych, prawo do zwracania się do międzypaństwowych organów ochrony praw i wolności człowieka, jeżeli wszystkie wyczerpały się dostępne krajowe środki ochrony prawnej, prawo do otrzymania kwalifikowanej pomocy prawnej, prawo do korzystania z pomocy adwokata (obrońcy) od momentu zatrzymania, pozbawienia wolności lub aktu oskarżenia, prawo do domniemania niewinności do czasu uprawomocnienia się wyroku sądu wchodzi w życie (domniemanie niewinności), prawo do zwolnienia od zeznań przeciwko sobie i bliskim, prawo do odszkodowania za szkodę wyrządzoną przez państwo itp. W naszym systemie prawnymprzywrócono instytucję ławników. Wymienione powieści pokazują, że rola i znaczenie wymiaru sprawiedliwości w naszym kraju wielokrotnie wzrasta i w przyszłości status orzecznictwa wymiaru sprawiedliwości powinien zbliżyć się (w zakresie praw człowieka) do statusu orzecznictwa sądowego w krajach orzecznictwo. Konstytucja Federacji Rosyjskiej przewiduje podstawę prawną dla takiego wniosku. Trzecim rodzajem działalności prawnej są zachowania prawne obywateli, organizacji i organów, które ostatecznie rozwijają się w całościowy porządek prawny w państwie. W każdym zorganizowanym przez państwo społeczeństwie ustawodawca może ustanowić określone normy i zasady prawne, taki lub inny status prawny jednostek i organizacji, a społeczna świadomość prawna może dążyć i pragnąć ustanowienia i (lub) przestrzegania wszelkich praw i wolności, wszelkich reżimów, ale jeśli nie znajdzie to odzwierciedlenia w realnym porządku prawnym, to poziom kultury prawnej w danym społeczeństwie zacznie odzwierciedlać nie ideały i aspiracje, ale to, co faktycznie istnieje. Ostatnim, ale nie najmniej ważnym elementem systemu prawnego jest akt prawny – prawo pisane, które stanowi podsystem prawny systemu prawnego. Z punktu widzenia prawników o orientacji pozytywistycznej normatywne akty prawne stanowią centrum systemu prawnego, a z punktu widzenia zwolenników bronionej w tej pracy doktryny prawa naturalnego są jedynie jego ważnym składnikiem. Byłoby jednak metodologicznie niepoprawne uważać podejście pozytywistów za całkowicie błędne: jest to styl myślenia, światopogląd, który ma pewne konkretne historyczne uzasadnienia i ograniczenia. Termin „prawodawstwo” w teorii i praktyce jest używany w szerokim i wąskim znaczeniu. W wąskim sensie jest to system istniejących praw. Ustawodawstwo w szerokim znaczeniu tego słowa oznacza całość przepisów obowiązujących w kraju. Istotnymi nowościami są następujące poważne „przejęcia” naszego systemu prawnego w okresie reform. Najpierw nowelaKonstytucja Federacji Rosyjskiej ma obecnie nie tylko najwyższą moc prawną (tak było wcześniej, choć formalnie teoretycznie), ale także działanie bezpośrednie, czyli prawo i obowiązek sądu, innych organów władzy i administracji państwowej, wszystkich urzędników, w przypadku braku niezbędnego prawa, do bezpośredniego stosowania Konstytucji, do której w tym przypadku czyni się bezpośrednie odesłanie. Na przykład, dopóki w Federacji Rosyjskiej nie zostanie przyjęta ustawa federalna o zastąpieniu służby wojskowej alternatywną służbą cywilną, sądy, zwracając się do nich od obywateli, których religia jest sprzeczna ze służbą wojskową, będą musiały odnieść się do ust. 3 art. . 59 Konstytucji Federacji Rosyjskiej. I taka praktyka już istnieje. Nowela IIZgodnie z ust. 15 art. 3 Konstytucji Federacji Rosyjskiej „niepublikowane ustawy nie są stosowane”. Norma ta ma na celu wykorzenienie praktyki „tajnej dyplomacji” państwa radzieckiego wobec jego narodu, która była powszechna i wyrażała się w tym, że nieopublikowane akty normatywne regulowały, a raczej ograniczały prawa i wolności obywateli radzieckich, nakładały nowe obowiązki na nich. Jeszcze ważniejszy jest jednak przepis ust. XNUMX, zgodnie z którym nie tylko ustawy, ale także „wszelkie akty normatywne dotyczące praw, wolności i obowiązków człowieka i obywatela nie mogą być stosowane, jeżeli nie zostały urzędowo opublikowane do wiadomości publicznej”. Nowela trzeciaNa mocy ust. 4 art. 15 Konstytucji „powszechnie uznane zasady i normy prawa międzynarodowego oraz umowy międzynarodowe Federacji Rosyjskiej stanowią integralną część jej ustroju. Jeżeli umowa międzynarodowa Federacji Rosyjskiej ustanawia zasady inne niż przewidziane w ustawie, wówczas zasady zastosowanie ma umowa międzynarodowa”. Powyższa zasada, po pierwsze, otwiera nasz system prawny na zaawansowane, postępowe przepisy, zasady i normy prawa międzynarodowego, gdyż są one obecnie jego częścią, a po drugie, ustanawia pierwszeństwo norm zawartych w traktatach międzynarodowych Rosji Federacja, przed prawem krajowym. Powyższe odnosi się również do umów międzynarodowych ZSRR, gdyż jego następcą prawnym jest Rosja. Najważniejsze z nich to Pakt o prawach obywatelskich i politycznych oraz o prawach gospodarczych, społecznych i kulturalnych z 1966 r. oraz konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP). W rosyjskim systemie prawnym zachodzą obecnie inne bardzo ważne zmiany. Gwałtownie wzrasta np. rola prawa w systemie źródeł prawa. Sytuacja ta wynika z ogólnego ducha i znaczenia Konstytucji Federacji Rosyjskiej, która proklamowała Rosję jako demokratyczne federalne państwo prawne, z jej bezpośredniego wskazania, że ustawy mają nadrzędność na całym terytorium Federacji Rosyjskiej (klauzula 2, artykuł 4), oraz sądy, po stwierdzeniu przy rozpatrywaniu sprawy niezgodności aktu państwa lub innego organu z prawem, orzekają zgodnie z prawem (art. 120). Obecnie w Rosji trwa proces tworzenia prawa prywatnego. Państwo staje w obronie tych umów, które osoby prywatne zawarły między sobą. Proces ten można porównać do wynarodowienia własności socjalistycznej, prywatyzacji. Tak jak w sferze gospodarczej pojawia się podmiot obdarzony własnością prywatną, tak w sferze prawnej pojawia się podmiot obdarzony znaczną autonomią, samodzielnością, możliwością samodzielnego, swobodnego i we własnym interesie decydowania o swoich sprawach prywatnych, nie wyrządzając szkody praw i uzasadnionych interesów innych osób, czyli podmiotu, którego prawo prywatne jest gwarantowane przez państwo. Prowadzi to do wzrostu wartości dyspozytywnej metody regulacji prawnej. Całkowicie nowym zjawiskiem w historii rosyjskiego systemu prawnego jest nadanie wszystkim podmiotom Federacji Rosyjskiej prawa stanowienia prawa, co doprowadzi do powstania obok federalnego systemu prawnego niezależnych regionalnych systemów prawnych, a także w ramach prawa federalnego powinien ponadto rozwinąć się nowy podsystem - prawo kolizyjne (klauzula „p” artykułu 71 Konstytucji Federacji Rosyjskiej). To znacznie komplikuje regulację prawną, ale zwiększa „bliskość” przedmiotu regulacji do przedmiotów, a także roli wymiaru sprawiedliwości jako ośrodka rozstrzygania wszelkiego rodzaju sporów i konfliktów. Rosyjski system prawny znajduje się obecnie w sytuacji głębokich reform strukturalnych. Jednocześnie głównym kierunkiem jej rozwoju jest budowa państwa prawa na bazie rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego, w którym prawa człowieka, faktycznie zabezpieczone, zagwarantowane i chronione, byłyby centralnym ogniwem, najwyższą wartością. Sekcja piąta. Człowiek, prawo, porządek świata Rozdział 31. Prawa i wolności człowieka i obywatela 1. Człowiek i prawo Dla komunikacji i interakcji między ludźmi, rozwiązywania i zapobiegania konfliktom między nimi zawsze ważne były problemy poznania, doskonalenia i wdrażania prawa. Historyczna ścieżka rozwoju materii i ducha prawa wśród różnych ludów była długa i trudna. Ludziom w większości zajęło tysiące lat, zanim stopniowo, najpierw intuicyjnie, a potem coraz bardziej świadomie, zaczęli rozumieć znaczenie i rolę prawa w swoim życiu. Ale obecnie problemy te pozostają nadal aktualne, przejawiając się zarówno w planie intrapersonalnym, jak iw stosunkach międzyludzkich, w relacjach między różnymi stowarzyszeniami, krajami i wspólnotami. Jeśli chodzi o badany temat, jego badanie musi rozpocząć się od samej osoby, której istotne cechy, wyobrażenia idealne i behawioralne są bezpośrednio lub pośrednio związane z prawem. Tylko człowiek, spośród wszystkich istot żywych, posiada umysł, zespół cech emocjonalnych i jest w stanie odczuwać i realizować prawo, przestrzegać przepisów prawnych i dostosowywać się do rzeczywistości prawnej. Jako istota społeczna w procesie komunikowania się z własnym gatunkiem może doskonalić normy prawne, konstruować coraz bardziej odpowiednie modele zachowań społecznych oraz szukać mechanizmów kompensacyjnych w przypadku naruszenia lub zaniechania tych norm. Jednym słowem, człowiek żyje w systemie prawnym i ze względu na szereg czynników społeczno-ekonomicznych, politycznych i innych postępowego rozwoju nie może istnieć bez prawa. W tym względzie można zgodzić się ze stwierdzeniem J. Carbonniera, że osoba jest homo juridicus. Jednocześnie to, co zostało powiedziane, opisuje tylko jedną stronę relacji między prawem a osobą, a mianowicie: możliwość i konieczność określenia osoby przez system prawny. W tym przypadku osoba występuje jako jedyny, ale tylko korzystający z prawa, jako immanentny, ale tylko podmiot egzekwowania prawa, relacji prawotwórczych. Druga strona analizowanego powiązania mówi o osobie jako twórcy prawa. Tutaj przede wszystkim należy zrozumieć, że prawo jest niezbywalną cechą osoby i właściwością jej istoty. Początkowo człowiek, pojawiając się na Ziemi jako gatunek i każdorazowo występując osobiście, broni swojego życia, wolności (najpierw instynktownie, a potem świadomie), czyli realizuje swoje prawo do życia i wolności. Stąd naturalne, niezbywalne prawa człowieka: do życia, wolności, własności, równości, szczęścia itp. Prawo ma więc wartość naturalną, czyli samoistną. Przez długi czas nazwane cechy osoby (życie, wolność, własność) i ich ochrona były nierozłączne i miały specyficzny, spersonifikowany charakter, który determinował przypadkowy sposób regulowania relacji między ludźmi. W procesie porozumiewania się ludzi, realizując naturalne potrzeby, zainteresowania i prawa, przyzwyczajenia, stopniowo rozwijają się stereotypy, które z jednej strony zapewniają swobodę działania, z drugiej zaś ograniczają ją do rozsądnych z punktu widzenia większość społeczna lub siła społeczna. Ustalono ogólnie przyjętą miarę, to znaczy normę zachowania. Człowiek jest świadomy siebie jako osoby w sensie społecznym, a jest to świadomość swoich praw i obowiązków w stosunku do drugiego człowieka. Osoba już z pomocą prawa ocenia swoje działania, działania innych ludzi jako dobre lub złe, sprawiedliwe lub niesprawiedliwe. W miarę rozwoju społeczeństwa przymioty przyrodniczo-prawne osoby nabierają charakteru skali wolności, miary sprawiedliwości i równości wszystkich ludzi. Powstaje normatywność prawna, ogólna regulacja stosunków, a prawo staje się wartością społeczną jako uniwersalna forma i sposób normalnego życia społeczeństwa. Wraz z pojawieniem się grup społecznych, warstw, klas i państwa, człowiek ma możliwość aktywnego ingerowania w proces stanowienia prawa, tworzenia nowych norm, dostosowywania ustalonych reguł i zwyczajów do interesów społeczeństwa lub określonej warstwy, klasy. Prawo ujawnia i wykorzystuje nowe walory wartościowe potężnego narzędzia oddziaływania na stosunki społeczne; działa jako najbardziej niezawodny i skuteczny pośrednik między osobą a strukturami państwowymi. A państwo można uznać za demokratyczne i zdolne do życia w takim stopniu, w jakim udało mu się uwzględnić zasady prawa naturalnego w swoich działaniach stanowienia prawa i egzekwowania prawa. Zatem wszystko, co wspólne, co istnieje w przymiotach naturalnych i społecznych osoby, bez względu na różnice rasowe, narodowe, płciowe, religijne i światopoglądowe, określa również cechy wspólne każdego systemu prawnego z przeszłości i teraźniejszości. W tym względzie wydaje się, że słynne powiedzenie Protagorasa „Miarą wszechrzeczy jest człowiek” ma bezpośredni związek z prawem. Prawo w jedności aktów naturalnych, społecznych i politycznych jako najważniejsza właściwość bytu ludzkiego. Człowiek jest istotą rozumną, sprawiedliwą, a więc i legalną. 2. Pojęcie praw i wolności człowieka i obywatela Pojawienie się pojęcia „praw człowieka”, czyli uznanie tego problemu za naukowy, jest nierozerwalnie związane z powstaniem i upowszechnieniem się idei prawa naturalnego. Nawet w V-IV wieku. pne mi. Starożytni myśliciele greccy (Lykofron, Antyfona itp.) argumentowali, że wszyscy ludzie są równi od urodzenia i mają takie same prawa z natury. Arystoteles uważał za jedno z podstawowych praw własności prywatnej, które odzwierciedla naturę samego człowieka i opiera się na jego miłości do samego siebie. W okresie feudalizmu wiele idei prawa naturalnego było ubranych w religijną powłokę. Później znalazły one odzwierciedlenie i dalszy rozwój w pracach Locke'a, Montesquieu, Rousseau, Kanta, Benthama i innych myślicieli. Wraz z rozwojem stosunków społecznych prawa człowieka stopniowo przekształciły się z kategorii idealnej w rzeczywistość, zostały utrwalone w dokumentach państwowo-prawnych i międzynarodowych, pełniły rolę kryterium demokratycznego charakteru określonego systemu prawnego i struktury państwa. Jednym z pierwszych dokumentów prawnych odzwierciedlających prawa człowieka w systematyczny sposób była Deklaracja Wirginii (1776), która stanowiła podstawę Karty Praw Konstytucji Stanów Zjednoczonych (1791). Francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789) ma trwałe znaczenie. Podstawowe prawa człowieka zapisane w tym dokumencie polityczno-prawnym (do własności, wolności i bezpieczeństwa osobistego, do przeciwstawiania się przemocy) nie straciły na aktualności do dnia dzisiejszego. W rozszerzonej formie prawa człowieka znajdują odzwierciedlenie w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ (1948). Ważną rolę z punktu widzenia realiów, gwarancji realizacji praw i wolności człowieka odgrywa Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966). Prawa człowieka są obecnie szeroko odzwierciedlone w konstytucjach i prawach większości państw członkowskich Organizacji Narodów Zjednoczonych. Pragnienie naszego kraju, aby zdecydowanie i w pełni uwzględnić prawa człowieka w ustawodawstwie i przestrzegać ich w praktyce, wyraża się w przyjęciu Deklaracji praw człowieka i obywatela (1991) oraz Konstytucji Federacji Rosyjskiej (1993) . Prawa człowieka to niezbywalne właściwości każdej osoby i istotne cechy jej istoty. Państwo nie „przyznaje” praw, tylko je ustala prawnie i czuwa nad ich realizacją. W takim przypadku można to uznać za legalne. Jeśli państwo ignoruje naturalne prawa człowieka lub co więcej je łamie, niszczy, utrudnia ich realizację lub stwarza warunki do realizacji praw tylko określonej grupie osób, klasie, klasie, to określa się je jako antydemokratyczne (autorytarne, totalitarne itp.). Prawa człowieka to naturalne możliwości jednostki, zapewniające jej życie, godność ludzką i swobodę działania we wszystkich sferach życia publicznego. Wraz z kategorią „praw” używany jest termin „wolności”: wolność sumienia, wolność wyznania, wolność myśli, wolność słowa itp. Kategorie te można uznać za równorzędne pod względem znaczenia i treści. W literaturze i ustawodawstwie używa się również kategorii „praw obywatelskich”, „dóbr osobistych”. Prawa człowieka mają charakter naturalny i niezbywalny dla jednostki, mają charakter nieterytorialny i ponadnarodowy, istnieją niezależnie od ich utrwalenia w aktach ustawodawczych państwa, są przedmiotem międzynarodowej regulacji prawnej i ochrony. Charakteryzują one człowieka jako przedstawiciela rodzaju ludzkiego iw tym sensie pełnią rolę najbardziej ogólnych i jednocześnie jedynie głównych (radykalnych) sił niezbędnych do jego normalnej egzystencji. W przypadku utrwalenia praw człowieka w aktach ustawodawczych danego państwa, stają się one jednocześnie prawami obywatela tego państwa. Prawa obywatela są połączeniem sił naturalnych, odzwierciedlonych w regulacyjnych aktach prawnych państwa, oraz uprawnień nabytych, wypracowanych w toku rozwoju społeczeństwa i państwa. Prawa obywatela są z konieczności zapisane w konstytucjach i innych aktach prawnych, a państwo ma obowiązek deklarować i zapewniać ich ochronę. Kwalifikują osobę jako członka społeczności zorganizowanej przez państwo. Prawa osobiste rozumiane są jako uprawnienia przysługujące konkretnej osobie w określonej sytuacji. Ich wielkość może zależeć od sytuacji społeczno-ekonomicznej, statusu społeczno-politycznego danej osoby, warunków jej pracy i zamieszkania. Przez „osobę” rozumie się osobę, obywatela, cudzoziemca, bezpaństwowca, uchodźcę. Prawa osobiste charakteryzują indywidualne cechy osoby, stopień jej dojrzałości społecznej, zdolność do realizacji prawa i ponoszenia odpowiedzialności za swoje czyny. Obecnie w międzynarodowych aktach prawnych, w literaturze i legislacji krajów rozwiniętych kategorie „prawa człowieka”, „prawa obywatelskie”, „dobro osobiste” używane są zwykle w tym samym znaczeniu. Posługiwanie się określonymi kategoriami wynika najczęściej z reguł logicznych, stylistycznych lub potrzeby podkreślenia jednego lub drugiego aspektu problematyki praw człowieka. 3. Podstawowe prawa i wolności człowieka oraz ich klasyfikacja Podstawowe prawa i wolności człowieka i obywatela są zapisane w międzynarodowych aktach prawnych i konstytucjach poszczególnych państw. Jednym z ogólnie przyjętych kryteriów ich klasyfikacji są sfery życia społecznego, w których realizowane są określone interesy i potrzeby jednostki. Zgodnie z tym kryterium wyróżnia się prawa obywatelskie (osobiste), gospodarcze, polityczne, społeczne, kulturalne, środowiskowe i informacyjne. Prawa obywatelskie (osobiste) to zespół uprawnień odzwierciedlających zasady prawa naturalnego, zapewniające indywidualność i oryginalność jednostki w relacjach z państwem i społeczeństwem. Należą do nich prawo do życia, godności osobistej, prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego, prawo do prywatności, tajemnicy osobistej i rodzinnej, prawo do ochrony czci i dobrego imienia, prawo do prywatności korespondencji, rozmów telefonicznych, , telegraficzne i inne, prawo do swobodnego przemieszczania się, wyboru miejsca pobytu i pobytu itp. Prawa ekonomiczne to uprawnienia, które odzwierciedlają ekonomiczne aspekty naturalnych praw człowieka i jednocześnie zapewniają ekonomiczną autonomię jednostek oraz ich relacje między sobą i społeczeństwem. Jest to prawo własności prywatnej, prawo do posiadania, używania i rozporządzania swoją własnością zarówno indywidualnie, jak i wspólnie z innymi osobami, prawo do udziału we własności spółdzielczej, akcyjnej, komunalnej, państwowej, prawo do prowadzenia działalności gospodarczej, prawo do swobodnego dysponowania swoją zdolnością do pracy, wyboru rodzaju działalności i zawodu itp. Prawa polityczne warunkują możliwość udziału obywateli w zarządzaniu państwem i społeczeństwem. Obejmuje to prawo człowieka do obywatelstwa, prawo do określania i wskazywania swojej narodowości, prawo do zrzeszania się, w tym prawo do tworzenia związków zawodowych w celu ochrony swoich interesów, prawo do organizowania zgromadzeń, wieców i demonstracji, prawo do udziału w kierowaniu sprawami państwa, zarówno bezpośrednio, jak i przez swoich przedstawicieli, prawo wybierania i bycia wybieranym, prawo występowania do organów państwowych itp. Prawa socjalne odzwierciedlają poziom rozwoju materialnego danego państwa i społeczeństwa oraz ich zdolność do zapewnienia jednostce godziwego standardu życia i zabezpieczenia społecznego. Wśród nich najważniejsze to prawo do pracy, zabezpieczenia społecznego, prawo do mieszkania, prawo do wypoczynku, opieki zdrowotnej i opieki medycznej. Prawa kulturalne wpływają na relacje duchowe i kulturowe, decydują o niezależności i oryginalności kształtowania się świata duchowego jednostki. Do tej grupy należy prawo do używania języka ojczystego, do swobodnego wyboru języka porozumiewania się, wolność sumienia i wyznania, prawo do nauki, wolność twórczości literackiej, artystycznej, naukowej, technicznej i innych rodzajów twórczości, prawo do dostępu do wartości. Prawa środowiskowe mają na celu zapewnienie normalnych warunków życia człowieka na Ziemi i na określonym obszarze. Jest to prawo do sprzyjającego środowiska, rzetelnej informacji o jego stanie, do odszkodowania za szkody wyrządzone zdrowiu ludzkiemu lub mieniu przez przestępstwa przeciwko środowisku. Prawa informacyjne charakteryzują nową erę w rozwoju jednostki i społeczeństwa. Realizacja ogólnego stanu prawnego jednostki zależy od ich utrwalenia i przestrzegania. Obejmuje to wolność myśli i słowa, prawo do poszukiwania, otrzymywania, przekazywania, tworzenia i rozpowszechniania informacji w każdy legalny sposób oraz wolność środków masowego przekazu. Historyczne doświadczenie współżyjących ze sobą ludzi pozwala na identyfikację wzorców w rozwoju praw człowieka, ogólnych i szczegółowych zasad ich kształtowania i realizacji. W takim przypadku można zwrócić uwagę na następujące zapisy. Po pierwsze, prawa człowieka są uniwersalne. Dotyczą one wszystkich ludzi, obowiązują we wszystkich krajach, niezależnie od ich przynależności do różnych społeczności międzynarodowych. Oczywiście wielkość i skuteczność realizacji praw i wolności zależy od wielu czynników, a przede wszystkim od poziomu rozwoju społeczeństwa jako całości. Po drugie, prawa człowieka podlegają ciągłemu rozwojowi, odzwierciedlają dynamikę stosunków społecznych i wzrost świadomości prawnej obywateli. Przykładem jest pojawienie się prawa do informacji i jego utrwalenie w art. 29 Konstytucji Federacji Rosyjskiej. Prawo wyborcze obywateli amerykańskich uległo wizualnej przemianie w XV (1870), XIX (1920), XXIV (1964), XXVI (1971) poprawkach do Konstytucji Stanów Zjednoczonych. Po trzecie, prawa człowieka nie są dogmatem prawnym, nie są fetyszem społecznym. Nie można ich absolutyzować i oddzielać od prawdziwego życia, od rozsądnego człowieka. Szereg międzynarodowych dokumentów prawnych i krajowych dopuszcza ograniczenia niektórych praw i wolności ze względu na bezpieczeństwo publiczne, równowagę ekologiczną itp. Ustawodawstwo Republiki Federalnej Niemiec, Francji i Włoch określa dopuszczalne granice własności prywatnej, podkreślając konieczność używać go w interesie publicznym. W Szwajcarii swobodna sprzedaż i zakup ziemi jest ograniczona ze względów praktycznych. Na przykład grunty rolne nie mogą być wykorzystywane do innych celów w przypadku zmiany właściciela. Po czwarte, prawa człowieka z konieczności odpowiadają obowiązkom. Zgodność praw i wolności człowieka z obowiązkami prawnymi jest jednym z ważnych warunków ich skutecznej realizacji. 4. Obowiązki człowieka i obywatela Istnienie i realizacja praw i wolności są nierozerwalnie związane z pewnymi obowiązkami, które są ich odwrotną stroną. „Podstawą prawa — pisał Hegel — jest wolność jednostki, a prawo polega na tym, że traktuję drugiego jako istotę wolną”. Stąd ograniczenie własnej wolności, stąd świadomość konieczności adekwatnej reakcji behawioralnej. Obowiązek jest miarą społecznie koniecznego zachowania się człowieka, mającą wraz z prawami i wolnościami zapewnić równowagę, stabilność i dynamizm regulacji prawnych. Zobowiązania można podzielić na zobowiązania naturalnoprawne, które spoczywają na osobie i społeczeństwie, oraz prawne, które spoczywają na obywatelu, państwie, jego organach i które znajdują odzwierciedlenie w prawie stanowionym. Obowiązki naturalne odpowiadają podstawowym naturalnym prawom człowieka (prawo do życia to obowiązek „nie zabijaj”, prawo własności to obowiązek „nie kradnij”) i podobnie jak prawa są stopniowo konkretyzowane i utrwalane w formy obowiązków prawnych w ustawodawstwie w miarę rozwoju społeczeństwa. W wielu krajach ustawodawca, podkreślając różnicę między obowiązkami naturalnymi i prawnymi, ustala obowiązki osoby (każdego) i obowiązki obywatela. Tak więc w art. 58 Konstytucji Federacji Rosyjskiej nakłada na wszystkich obowiązek ochrony przyrody i środowiska, dbania o zasoby naturalne, w art. 59 brzmi: „Ochrona Ojczyzny jest obowiązkiem i obowiązkiem obywatela Federacji Rosyjskiej”. Odpowiedzialność znajduje również odzwierciedlenie w aktach międzynarodowych. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta przez Organizację Narodów Zjednoczonych, głosi, że każdy człowiek ma obowiązki wobec społeczeństwa, w którym tylko możliwy jest swobodny i pełny rozwój jednostki, oraz że korzystanie przez obywatela z praw i wolności wymaga należytego uznania i poszanowania praw i wolności innych osób, zaspokojenia słusznych wymagań moralnych, ogólnego porządku i dobrobytu w społeczeństwie demokratycznym. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych nakłada na każde państwo-stronę Paktu obowiązek „poszanowania i zapewnienia wszystkim osobom na jego terytorium i podlegającym jego jurysdykcji praw uznanych w niniejszym Pakcie, bez jakiejkolwiek różnicy, rasy, kolor skóry, płeć, język, religię, poglądy polityczne lub inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, majątek, urodzenie lub inny status”. Podstawowe obowiązki obywateli są zwykle zapisane w konstytucjach i wyszczególnione w obowiązujących przepisach. Są to zobowiązania do poszanowania praw i wolności innych osób, płacenia prawnie ustanowionych podatków i opłat, ochrony przyrody, środowiska, zabytków historii i kultury, poszanowania i przestrzegania prawa, pełnienia służby wojskowej itp. Konstytucje niektórych państw określają również obowiązki pracować (Japonia), wychowywać dzieci (Rosja, Włochy), dbać o zdrowie (Urugwaj). 5. Gwarancje praw człowieka i obywatela Gwarancje to system warunków, środków i metod, które zapewniają każdemu równe szanse prawne do określenia, nabycia i korzystania z jego praw i wolności. Ich klasyfikacji można dokonać na różnych podstawach. Zgodnie z zakresem działania wyróżnia się międzynarodowe gwarancje prawne (planetarne), gwarancje w ramach regionalnych społeczności międzynarodowych, gwarancje krajowe i gwarancje autonomiczne. Międzynarodowe gwarancje prawne są zapisane w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, międzynarodowych paktach i innych dokumentach. Realizowane są one przez ONZ, jej organy, a także organizacje działające pod jej auspicjami (UNESCO, ILO), poprzez różne międzynarodowe programy i projekty. Duże znaczenie w tym zakresie mają działania Rady Bezpieczeństwa, komitetów Zgromadzenia Ogólnego, Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości oraz wyspecjalizowanych instytucji – Komitetu Praw Człowieka, Komitetu Praw Dziecka, Komitetu przeciwko Torturom. Obowiązki w zakresie realizacji podstawowych praw i wolności nakładają na siebie państwa będące członkami ONZ. Gwarancje regionalnych społeczności międzynarodowych (Unia Europejska, Rada Europy, Rada Państw Morza Bałtyckiego, Organizacja Jedności Afrykańskiej, Organizacja Państw Amerykańskich, Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, Wspólnota Niepodległych Państw) realizowane są również za pośrednictwem różnych instytucji na podstawie odpowiednich aktów prawnych. Tym samym państwa członkowskie Rady Europy kierują się w swoich działaniach Europejską Konwencją o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. oraz jej protokołami dodatkowymi. Ich realizację monitoruje Europejska Komisja Praw Człowieka oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka. Państwa członkowskie Wspólnoty Niepodległych Państw przyjęły szereg dokumentów ułatwiających korzystanie na ich terytoriach z praw osobistych i majątkowych obywateli wszystkich państw członkowskich WNP. W szczególności są to Konwencja o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych i karnych z dnia 22 stycznia 1993 r., Deklaracja o zobowiązaniach międzynarodowych w dziedzinie praw człowieka i podstawowych wolności z dnia 24 września 1993 r., Umowa o Wzajemne uznanie praw do odszkodowania za szkodę wyrządzoną pracownikom w wyniku urazu, choroby zawodowej lub innego uszczerbku na zdrowiu związanego z wykonywaniem obowiązków pracowniczych z dnia 9 grudnia 1994 r., Konwencja WNP o prawach człowieka i podstawowych wolności z dnia 26 maja 1995 r. Gwarancje wewnętrzne są zapisane w konstytucjach i innych aktach prawnych państw, opatrzone odpowiednimi środkami materialnymi i organizacyjnymi. Konstytucja Federacji Rosyjskiej w art. 17 uznaje i gwarantuje prawa i wolności człowieka i obywatela zgodnie z ogólnie przyjętymi zasadami i normami prawa międzynarodowego. W sztuce. 18 Konstytucji, prawa i wolności są bezpośrednio stosowane. Decydują o znaczeniu, treści i stosowaniu prawa, działaniach władzy ustawodawczej i wykonawczej, samorządu terytorialnego oraz są wymierzani sprawiedliwości. Monitorowanie przestrzegania przepisów konstytucyjnych i ochrona praw obywateli należą do kompetencji Sądu Konstytucyjnego Federacji Rosyjskiej, Komisji Praw Człowieka, Rzecznika Praw Obywatelskich oraz sądów i prokuratur. Przystąpienie Rosji do Rady Europy nadaje nowy impet sprawie wzmocnienia ochrony praw i wolności obywateli, zwiększając efektywność tej działalności w naszym kraju. Autonomiczny oznacza gwarancje, które znajdują odzwierciedlenie w ustawodawstwie części składowych krajów związkowych (krajów związkowych, republik, regionów, krajów związkowych, prowincji). Tak więc, wraz z organami federalnymi, podmioty Federacji Rosyjskiej zobowiązują się również do zapewnienia praw i wolności. Wszystkie konstytucje i statuty podmiotów wchodzących w skład Federacji Rosyjskiej zawierają postanowienia o uznaniu i zagwarantowaniu praw i wolności człowieka i obywatela zgodnie z ogólnie uznanymi zasadami i normami prawa międzynarodowego. Ze względu na treść i rodzaje działalności gwarancje dzielą się na ekonomiczne i prawne (zabezpieczenie swobody działalności gospodarczej, uznanie i ochrona własności prywatnej, państwowej, komunalnej i innych w ten sam sposób, partnerstwo społeczne), polityczne i prawne (mechanizm demokracji, podziału i równowagi władz, system wielopartyjny, pluralizm opinii), społeczno-prawny (zakaz podżegania do nienawiści społecznej, rasowej, narodowej i religijnej, powszechna dostępność i nieodpłatne kształcenie zasadnicze ogólnokształcące i zawodowe ) i prawnej (obecność rozwiniętego systemu prawnego, niezawisły wymiar sprawiedliwości, możliwość uzyskania kwalifikowanej pomocy prawnej, prawo każdego do obrony swoich praw i wolności wszelkimi środkami nie zabronionymi przez prawo). Gwarancje prawne mogą być materialne (przepisy normatywne określające warunki korzystania z praw i wolności), idealne (domniemanie niewinności, fikcja prawna), proceduralne (instytucje nadzoru i kasacji, tryb zawieszania i wygaśnięcia uprawnień sędziów) , technicznej i prawnej (konstrukcje odzwierciedlające prowizoryczny charakter obowiązujących norm prawnych, konstrukcje roszczeń cywilnoprawnych, umów). Odpowiedzialność prawna jest również uważana za gwarancję prawną. Polega ona na zobowiązaniu osoby do poddania się środkom nacisku państwa za popełnione przestępstwo, za niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków prawnych. 6. Status prawny jednostki Pełnego i rzeczywistego wyobrażenia o prawach i wolnościach nie można uzyskać bez uwzględnienia ich jako części statusu prawnego jednostki. Po pierwsze, kategoria ta ma charakter zbiorowy, uniwersalny. Wydaje się, że zawiera statusy prawne: - obywatel; - cudzoziemiec; - bezpaństwowcy; - uchodźca; - przymusowy migrant. Po drugie, kategoria ta odzwierciedla indywidualne cechy osoby i jej rzeczywistą pozycję w systemie zróżnicowanych relacji społecznych. Po trzecie, prawa i wolności, na których opiera się status prawny jednostki, nie mogą być realizowane bez innych jego składników: bez zobowiązań prawnych odpowiadających prawom, bez odpowiedzialności prawnej w koniecznych przypadkach, bez gwarancji prawnych, bez zdolności prawnej i zdolności jako określające cechy silnej woli i świadomego zachowania człowieka. Po czwarte, kategoria statusu prawnego pozwala spojrzeć na prawa, wolności, obowiązki jednostki w sposób całościowy, systematyczny, umożliwia porównywanie statusów, otwiera drogi do ich dalszej poprawy. Status prawny osoby to status prawny osoby, odzwierciedlający jej rzeczywisty stan w relacjach ze społeczeństwem i państwem. Klasyfikacji stanów prawnych osób dokonuje się przede wszystkim według zakresu i struktury systemów prawnych. Istnieją ogólne (międzynarodowe), konstytucyjne (podstawowe), sektorowe, rodzajowe (specjalne) i indywidualne statusy prawne osoby. Ogólny (międzynarodowy) status prawny jednostki obejmuje, oprócz praw krajowych, wolności, obowiązki i gwarancje opracowane przez społeczność międzynarodową i zapisane w międzynarodowych dokumentach prawnych. Jest chroniony zarówno przez ustawodawstwo krajowe, jak i prawo międzynarodowe. Na przykład w art. 15 Konstytucji Federacji Rosyjskiej przewiduje możliwość stosowania zasad ustanowionych przez normy prawa międzynarodowego i traktaty międzynarodowe. A w ramach WNP działa Komisja Praw Człowieka, która zgodnie ze swoim Regulaminem z dnia 24 września 1993 r. jest kompetentna do rozpatrywania zarówno pisemnych wniosków państw w sprawach łamania praw człowieka, jak i indywidualnych i zbiorowych odwołań wszelkie osoby, które wyczerpały wszystkie dostępne krajowe środki prawne. Konstytucyjny (podstawowy) status jednostki łączy w sobie podstawowe prawa, wolności, obowiązki i ich gwarancje, zapisane w ustawie zasadniczej kraju. Jego cechą charakterystyczną jest stabilność, która wynika ze specyfiki samego życia ludzkiego i polega na ustanowieniu normalnego porządku prawnego w społeczeństwie, przewidywalnych i rozsądnych zmianach zapewniających zachowanie puli genowej kraju, tempa produkcji dóbr materialnych i duchowych wartości i swobodny rozwój jednostki. Jak każda podstawa, na której formują się nowe jakości, status konstytucyjny musi być stabilny, jego istnienie musi trwać do czasu radykalnej iw większości radykalnej zmiany podstawowych stosunków społecznych. Stabilność konstytucyjnego statusu jednostki zależy od tego, w jakim stopniu odpowiada on rzeczywistym stosunkom społecznym, a także od tego, jaka procedura uchwalania, uchylenia odpowiednich norm i ich zmiany jest zapisana w prawie. Konstytucja Federacji Rosyjskiej w art. 135 zawiera pewne gwarancje stabilności statusu, określając dość skomplikowaną procedurę rewizji artykułów Ch. 2, zawierający normy dotyczące praw i wolności człowieka i obywatela. Status sektorowy osoby składa się z uprawnień i innych elementów pośredniczonych przez odrębną lub złożoną gałąź systemu prawnego - prawo cywilne, prawo pracy, administracyjne itp. Ogólny (specjalny) status osoby odzwierciedla specyfikę statusu prawnego niektórych kategorii osób, które mogą mieć dodatkowe prawa i obowiązki podmiotowe: personel wojskowy, emeryci, osoby niepełnosprawne, pracownicy Dalekiej Północy itp. Status indywidualny charakteryzuje specyfikę pozycji danej osoby w zależności od jej wieku, płci, zawodu, udziału w zarządzaniu sprawami publicznymi itp. Rozdział 32 1. Klasyfikacja systemów prawnych Historycznie każdy kraj ma swoje własne zwyczaje prawne, tradycje, ustawodawstwo, organy jurysdykcyjne; ukształtowały się cechy mentalności prawnej i kultury prawnej. Oryginalność prawna krajów pozwala mówić o ich tożsamości, że każdy z nich tworzy swój własny system prawny – całokształt wszelkich zjawisk prawnych (norm instytucji, stosunków, świadomości prawnej) istniejących w jego ramach (system prawny w wąskim rozumieniu). ). Jednak obok cech, różnic, w tych systemach prawnych można dostrzec także cechy wspólne, elementy podobieństwa, które pozwalają je pogrupować w „rodziny prawne” (systemy prawne w szerokim znaczeniu), łączące kilka prawnie powiązanych państw. Istnieje kilka kryteriów łączenia, klasyfikacji systemów prawnych różnych państw. 1. Wspólna geneza (powstanie i późniejszy rozwój). Innymi słowy, systemy są ze sobą powiązane historycznie, mają wspólne korzenie państwowo-prawne (wyrastają z jednego starożytnego państwa, opierają się na tych samych zasadach prawnych, zasadach, normach). 2. Wspólność źródeł, formy utrwalenia i wyrazu norm prawa. Mówimy o zewnętrznej formie prawa, o tym, gdzie i jak ustalane są jego normy (w ustawach, traktatach, orzeczeniach sądowych, zwyczajach), o ich roli, znaczeniu, współzależności. 3. Strukturalna jedność, podobieństwo. Systemy prawne krajów należących do tej samej rodziny prawnej powinny wykazywać podobieństwa w konstrukcji strukturalnej materiału regulacyjnego i prawnego. Z reguły znajduje to wyraz na poziomie mikro – na poziomie struktury państwa prawa, jego elementów, jak również na poziomie makro – na poziomie struktury dużych bloków materiału regulacyjnego (gałęzie, filie, inne oddziały). 4. Wspólne zasady regulacji public relations. W niektórych krajach są to idee wolności podmiotów, ich formalnej równości, obiektywności wymiaru sprawiedliwości itp., w innych - zasady teologiczne, religijne (np. kraje muzułmańskie), po trzecie - idee socjalistyczne, narodowosocjalistyczne itp. 5. Jednolitość terminologii, kategorii i pojęć prawnych oraz techniki przedstawiania i systematyzowania przepisów prawa. Kraje prawnie powiązane zwykle używają terminów o identycznym lub podobnym znaczeniu, co tłumaczy się jednością ich pochodzenia. Z tego samego powodu ustawodawcy krajów należących do tego samego systemu prawnego, opracowując teksty prawne, posługują się tymi samymi konstrukcjami prawnymi, metodami konstruowania materiału regulacyjnego, jego uporządkowania i systematyzacji. W związku z powyższym w nauce wyróżnia się następujące systemy prawne: 1) anglosaski (Anglia, USA, Kanada, Australia, Nowa Zelandia itp.); 2) romańsko-germańskie (kraje Europy kontynentalnej, Ameryki Łacińskiej, niektóre kraje afrykańskie, a także Turcja); 3) religijno-prawne (kraje wyznające islam, hinduizm, judaizm jako religię państwową); 4) socjalistyczne (Chiny, Wietnam, Korea Północna, Kuba); 5) system prawa zwyczajowego (Afryka Równikowa i Madagaskar). 2. Anglosaski system prawny Geneza anglosaskiego systemu prawnegoPowstanie i rozwój prawa anglosaskiego wiąże się z wieloma czynnikami historycznymi, geograficznymi, narodowymi, politycznymi, ekonomicznymi i innymi. Z historycznego punktu widzenia okres podboju normańskiego jest epokowy dla Anglii i prawa anglosaskiego. Do tego czasu w kraju obowiązywały rozproszone akty lokalne, zarządzenia królewskie, regulujące niektóre kwestie życia publicznego. Rzymianie, którzy rządzili Brytanią przez prawie pięć wieków, nie byli w stanie wywrzeć decydującego wpływu na jej dalszy rozwój prawny. Prawo rzymskie nie zakorzeniło się i wkrótce zostało zastąpione przez lokalne normy. Prawo zwyczajowe dla całej Anglii powstaje po jej zdobyciu przez Wilhelma I Zdobywcę (1066). W okresie tym ukształtował się scentralizowany system sądownictwa, pojawili się królewscy sędziowie podróżujący (za panowania Henryka II), którzy rozstrzygali sprawy wizytacjami terenowymi w imieniu Korony. Początkowo grono spraw podlegających orzecznictwu tych sędziów było ograniczone, jednak stopniowo ulegało rozszerzeniu. Orzeczenia wypracowane przez sędziów były brane za podstawę przez inne instancje sądowe przy rozpatrywaniu podobnych spraw. W ten sposób zaczął się kształtować jeden system precedensów, wspólny dla całej Anglii, zwany „common law” (common law), zwyczajami i tradycjami. Wpływ norm zwyczajowych istotnie wpływał na treść orzeczeń sądowych. W tym sensie prawo zwyczajowe Anglii jest prawem zwyczajowym. V. XII-XIV wieku. system prawa zwyczajowego kwitł, ale stopniowo, wraz ze wzrostem liczby precedensów, zaczął wykazywać tendencję do konserwatyzmu i formalizacji, która do XV wieku. utorowało drogę do jakościowo nowego etapu w jej rozwoju, związanego z pojawieniem się „sprawiedliwości” i jej sprzeciwu wobec prawa zwyczajowego. Powstające stosunki rynkowe nie znalazły odpowiedniego wyrazu w starych formach prawnych i stopniowo zaczęła się kształtować specjalna procedura apelowania do monarchy o rozpatrzenie sprawy „w sumieniu”, „rzetelnie”, a nie według precedensów. Odwołanie takie odbywało się zazwyczaj za pośrednictwem lorda kanclerza, który decydował o skierowaniu skargi do króla. Wkrótce sama funkcja merytorycznego rozpoznania sprawy przechodzi na Lorda Kanclerza, który zostaje niezależnym sędzią. Tak więc w Anglii istniały dwa niezależne systemy prawne: wspólna sprawa i „sprawiedliwość”. Ten ostatni stopniowo ulegał znaczącym zmianom. Zaczęto go realizować na podstawie wcześniej rozważanych incydentów, w związku z czym Lord Kanclerz stracił możliwość, według własnego uznania, we własnym poczuciu sprawiedliwości, rozstrzygnięcia sporu w obecności gotowych rozstrzygnięć w podobnych sprawach . Prawo sprawiedliwości stało się także prawem precedensowym, różnice między obydwoma systemami okazały się bezzasadne, choć do 1875 r. zachował się sąd kanclerski, kierujący się wyłącznie prawem sprawiedliwości. Po 1875 r. zasady prawa zwyczajowego i prawa słuszności zaczęły być stosowane przez tych samych sędziów, a precedensy prawa słuszności stanowiły organiczną część jednego angielskiego orzecznictwa. Współczesny okres w rozwoju prawa anglosaskiego to okres zasadniczej reformy prawa, której istotą jest intensyfikacja działalności legislacyjnej, ujednolicenie postępowania procesowego, połączenie sądów prawa zwyczajowego i prawa sprawiedliwości. W tym okresie znacznie wzrosła rola regulacji legislacyjnej, wzrosło znaczenie prawa wśród innych źródeł prawa. „ofensywa” legislacyjna doprowadziła do modyfikacji struktury i treści prawa, a także samej myśli prawniczej, doktryny i edukacji prawnej. Jeśli wcześniej angielscy prawnicy kształcili się głównie w praktyce, teraz priorytetem jest edukacja uniwersytecka. Przy opracowywaniu projektów ustaw uwzględnia się doświadczenia innych krajów, w tym należących do romańsko-germańskiej rodziny celnej, zapożycza się i ujednolica inne wartości prawne. Następuje więc stopniowa konwergencja tych systemów prawnych. Orzecznictwo Anglii znacząco wpłynęło na rozwój prawny wielu krajów świata. Stany Zjednoczone, Kanada, Australia, Indie, Nowa Zelandia i inne kraje znalazły się w jej strefie wpływów. Jednak w samej Wielkiej Brytanii dominacja prawa zwyczajowego nie jest powszechna. Dotyczy to tylko Anglii i Walii. W Szkocji i Irlandii Północnej, a także na wielu terytoriach wyspiarskich, nie zyskał dystrybucji. W ramach krajów systemu anglosaskiego od dawna trwa konstruktywna współpraca prawna, wiele precedensów wypracowanych przez sądy angielskie stało się własnością innych państw lub zostało uwzględnionych przez ich sędziów, i vice versa odwrotnie. Jednak ostatnio kilka krajów (w tym Kanada i Australia) zadeklarowało swoją autonomię prawną. Jednak w Stanach Zjednoczonych „suwerenność” prawna zaczęła się kształtować znacznie wcześniej – już w XVIII wieku, z czasów walk o niepodległość. Jednak proces suwerenności prawnej państw włączonych w system prawa anglosaskiego nie oznacza sam w sobie ich „wycofania się” z ustalonej rodziny prawnej, gdyż wpływ prawa angielskiego nie ogranicza się do precedensów, określa ogólny typ myślenia prawniczego, charakteru i cech działalności prawniczej, stosowanych kategorii, pojęć, konstrukcji i innych elementów prawnych. Cechy norm prawa anglosaskiegoW prawie anglosaskim wyróżnia się dwa rodzaje norm: legislacyjne i precedensowe. Legislacyjne to (podobnie jak w systemie romańsko-germańskim) zasady postępowania o charakterze ogólnym. Precedens - określona część orzeczenia w konkretnej sprawie. Angielscy prawnicy odwołują się do orzecznictwa („ratio decydujące”), po pierwsze, do opinii prawnej w sprawie, a po drugie, do argumentacji, czyli uzasadnienia decyzji. Te dwa elementy składają się na istotę rozwiązania. Reszta jest „powiedziana mimochodem” („obiter dictum”). Ma on charakter wyłącznie perswazyjny i nie jest wiążący dla innych sądów. W praktyce bardzo trudno jest odróżnić obiter dictum od ratio zdecydowanyndi. Aby to zrobić, opracowano wiele metod, technik ich rozróżniania, ale wszystkie z nich nie są wystarczająco skuteczne. Podkreślamy, że ratio decydujące można nazwać jedynie rządem prawa o wysokim stopniu konwencjonalności. Brytyjczycy generalnie wolą nie formułować w swoich orzeczeniach zasad ogólnych, mają domniemanie niestosowania ogólnych zasad prawnych. W przeciwieństwie do prawników z kontynentu, ich świadomość prawna jest bardziej indukcyjna niż dedukcyjna. Podstawą orzeczeń, wniosków w sprawie jest analiza konkretnego przypadku, incydentu. Sędzia „przymierza” konkretną sprawę nie do już przygotowanej normy, ale do wcześniejszego incydentu, sprawy o znaczeniu prawnym i ustala ich podobieństwo, podobieństwo, po czym wyciąga wniosek o znaczeniu precedensu dla sprawy rozważa lub ich rozbieżność. Taki mechanizm można nazwać normatywnym tylko z dużym rozciągnięciem. Opis rozstrzygnięć precedensowych poprzez wzorcową „normę – jej realizację” jest ukłonem w stronę rzymsko-germańskiej tradycji prawnej, która normatywność postrzega jako element obligatoryjny prawa. Źródła prawa anglosaskiegoNajważniejszym źródłem prawa anglosaskiego (pod względem procesu jego powstawania) jest, jak już wspomniano, precedens sądowy. To on przez długi czas był główną formą wyrażania i utrwalania prawa angielskiego, które w związku z tym było i pozostaje precedensowe. Precedensy są tworzone w Anglii wyłącznie przez sądy najwyższe: Izbę Lordów, Komisję Sądową Tajnej Rady (dla państw członkowskich Wspólnoty Narodów), Sąd Apelacyjny i Sąd Najwyższy. Sądy niższej instancji nie tworzą precedensów. Angielska zasada precedensu brzmi: decyduj tak, jak postanowiono wcześniej (reguła „stare decisis”). Ma charakter imperatywny, tj. każdy sąd jest zobowiązany do kierowania się precedensami wypracowanymi przez sąd wyższej instancji, jak również precedensami stworzonymi przez siebie. Istnieje jednak wyjątek od twardej zasady precedensu. W 1966 r. Izba Lordów wydała oświadczenie w sprawach praktycznych, w którym w razie potrzeby dopuściła możliwość odstępstwa od precedensów, które wcześniej stworzyła. Uprawnienia Izby Lordów do uchylenia jej wcześniejszych decyzji zostały zapisane w parlamencie w ustawie o administracji wymiaru sprawiedliwości z 1966 r. Innym źródłem prawa anglosaskiego jest ustawa (statut). Pojawił się znacznie później niż precedens, ale stopniowo nabrał bardzo ważnej roli w prawnej regulacji stosunków społecznych. Angielskie statuty są klasyfikowane na różnych podstawach. Ze względu na zakres są one podzielone na publiczne, obejmujące nieokreśloną liczbę podmiotów i działające w całej Wielkiej Brytanii, oraz prywatne, obejmujące osoby i terytoria. Często parlament deleguje swoje uprawnienia do przyjmowania aktów normatywnych innym podmiotom (królowej, rządowi, ministerstwom). Całość tych aktów stanowi „przepisy delegowane”. O sile prawnej takich aktów decyduje przekazanie części funkcji ustawodawczych parlamentu właściwemu organowi. Dlatego ich decyzje są uważane za część prawa i są wiążące dla wszystkich obywateli. Najwyższą formą realizacji delegowanego stanowienia prawa jest „porządek w Radzie”, który formalnie reprezentuje porządek Tajnej Rady (monarchy i tajnych radnych), ale w rzeczywistości – rządu. Ponadto wyróżnia się ustawodawstwo autonomiczne – akty władz lokalnych działających na danym terenie, niektóre instytucje, organizacje (Kościół anglikański, związki zawodowe, kolej, budownictwo, transport, gazownictwo, Towarzystwo Prawnicze itp.). Podejmują decyzje wiążące dla ich członków, użytkowników ich usług. Moc prawna takich aktów jest niższa niż aktów parlamentu i aktów delegowanych. Hierarchicznie podchodzą do działań organów ścigania. Ustawa ma pierwszeństwo przed precedensem w tym sensie, że może go zastąpić. Nie oznacza to jednak, że precedens wywodzi się z prawa o charakterze wtórnym. Specyfika prawa anglosaskiego polega na tym, że prawo w nim jest wdrażane nie niezależnie, ale poprzez precedensy, za ich pośrednictwem. Zanim stanie się aktem prawomocnym, musi zostać „nabyty” przez wiążące orzeczenia sądowe, które go konkretyzują. Angielska praktyka sądownicza zna wiele przypadków, kiedy uchwalone ustawy pozostawały martwe, były ignorowane przez sądy lub ich znaczenie i znaczenie były różnie interpretowane. Stąd ustawa angielska nie może być traktowana jako źródło niszczące lub niwelujące system precedensów, jako obca forma prawa, a wręcz przeciwnie, sama stała się dodatkiem do tego systemu, uzupełniając go i udoskonalając. Starożytnym źródłem prawa anglosaskiego jest zwyczaj. Dziś jego rola wśród innych źródeł prawa stale maleje. Jednak pod względem treści zwyczaj był bardzo ważny dla powstania i rozwoju prawa anglosaskiego. Faktem jest, że ławnicy, w porównaniu z sędziami zawodowymi, nie posiadają wiedzy o normach, wcześniej wydanych orzeczeniach sądowych, które są niezbędne do precyzyjnej kwalifikacji prawnej czynności. Dla nich wytycznymi w ocenie konkretnych wydarzeń i faktów są te tradycje, zwyczaje, normy zachowania, które wykształciły się w Anglii i poszczególnych hrabstwach. Uwzględniając te normy, wypracowuje się wspólną opinię, stanowisko ławy przysięgłych w konkretnej sprawie. „Podział pracy” między sędziów i przysięgłych nie nastąpił natychmiast i nie w pełnym zakresie, a ławnicy nieuchronnie uczestniczyli w rozważaniu kwestii nie tylko faktycznych, ale także samego prawa. Dlatego konieczne jest uznanie za logiczną tezy angielskich prawników, że common law jest prawem zwyczajowym, że opiera się na zwyczaju, tradycji. Jeśli chodzi o starożytne zwyczaje, wkroczyły one w strukturę prawa angielskiego w bardziej bezpośredni sposób. Zgodnie z obowiązującą regułą przy rozstrzyganiu przez sędziów konkretnych spraw należy brać pod uwagę dawne zwyczaje (sprzed XIII wieku). Tak więc w Anglii od niepamiętnych czasów istniał zwyczaj zezwalający na wieszanie sieci rybackich na obcym wybrzeżu, niezależnie od zgody właściciela pasa nadmorskiego. Nadal ma znaczenie prawne i jest uznawane przez sądy. Wiele kwestii związanych z procedurą parlamentarną, stosunkami między wyższymi urzędnikami państwowymi, normami rytualnymi i etycznymi zachowania monarchy, członków jego rodziny reguluje także zwyczajowy porządek prawny. Tutaj zwyczaj wypełnia nisze w prawie, które powstały z powodu braku spisanej konstytucji i innych aktów konstytucyjnych. Szczególne miejsce wśród źródeł prawa anglosaskiego zajmuje doktryna prawna (nauka). Jeśli w rzymsko-germańskim systemie prawnym nie jest to samodzielna forma wyrażania i utrwalania norm prawnych, choć odgrywa w nim decydującą rolę, to w prawie anglosaskim niektóre źródła literackie są powszechnie uznawane i wykorzystywane przy rozwiązywaniu konkretnych spraw . Źródłami takimi są stare podręczniki prawa zwyczajowego napisane przez najbardziej autorytatywnych angielskich prawników, najczęściej sędziów. Znaczenie tych źródeł polega nie tyle na teoretycznych sądach autorów, ile na obowiązkowych precedensach w nich przedstawionych, cytowanych i analizowanych przez naukowców. Na przykład najbardziej autorytatywne źródło, Kok's Institution, jak przyznają sami angielscy prawnicy, jest cytowane w sądach częściej niż jakikolwiek inny zbiór precedensów. Współczesne przewodniki naukowe nie pełnią roli podstawowych źródeł prawa anglosaskiego, mają jedynie wartość perswazyjną w rozwiązywaniu spraw sądowych. Tak więc doktrynę angielską jako źródło prawa należy rozumieć nie jako właściwą naukę prawniczą, teoretyczne idee, idee, konstrukcje, ale komentarze sądowe, opisy praktyki kazuistycznej, mające służyć jako praktyczny przewodnik dla prawników. Struktura prawa anglosaskiegoW prawie angielskim nie ma klasycznego podziału na publiczne i prywatne. Zamiast tego rozwinął się historycznie jego podział na prawo zwyczajowe i prawo słuszności, które nadal determinuje całą architektonikę prawa. Taka różnica w podziale strukturalnym dwóch głównych rodzin prawnych (rzymsko-germańskiej i anglosaskiej) nie jest historycznie przypadkowa, ale głęboko logiczna, z uwagi na to, że jedna powstaje w sposób racjonalny, a druga w sposób ewolucyjny, poprzez historyczną genezę, stopniową formalizację istniejących relacji. Stąd różnice w konstrukcji prawa romańsko-germańskiego i anglosaskiego polegają na odmiennych podstawach ich konstrukcji, a co za tym idzie, na odmiennej logice ich rozwoju. Strukturalne cechy prawa anglosaskiego przejawiają się nie tylko na poziomie makro, ale także na poziomie norm prawnych. Reguły sprawy to sprawy, które mają własną strukturę i specjalną treść. A połączenie tych początkowych elementów (mikrokomórek) prawa anglosaskiego, ze względu na pewne okoliczności, często nie jest logiczne, racjonalne, ale tradycyjno-historyczne. Tak więc, w sposób naturalny, ewolucyjny, spory o nieruchomości, relacje zaufania, sprawy spółek handlowych, bankructwo i dziedziczenie znalazły się w zakresie prawa sprawiedliwości. Sprawy z zakresu prawa karnego, prawa umów, instytucji odpowiedzialności cywilnej i niektórych innych przeniosły się na przedmiot prawa zwyczajowego. Nie ma tu jednak sztywnego podziału, a obecnie pewne koncepcje, instytucje migrują z jednej sfery do drugiej lub są wspólne dla obu, co wynika przede wszystkim ze stosowania precedensów common law i precedensów prawa sprawiedliwości przez tych samych sędziów, którzy są zainteresowani w ich zbieżności i unifikacji ich pojęć. 3. Rzymsko-germański system prawny Geneza rzymsko-germańskiego systemu prawnegoPrawo romańsko-germańskie powstało w XII-XIII wieku. w wyniku przyjęcia prawa rzymskiego przez kraje Europy kontynentalnej. Podstawą recepcji w sferze gospodarczej był rozwój handlu, rzemiosła oraz rozwój miast. Normy feudalne, oparte na ideach wasalstwa i jurysdykcji patrymonialnej, zakorzenione na wsi, nie odpowiadały zasadom samorządności wolnych, „wolnych” miast. Potrzebowali innego systemu regulacji prawnych, opartego na ideach formalnej równości i niezależności uczestników rynku. Takim systemem, najbardziej zgodnym z tymi ideami, okazało się prawo rzymskie. Początkowo społeczną podstawą i zakresem jej stosowania w średniowiecznej Europie była przede wszystkim ludność miejska, jednak po kilku stuleciach, wraz ze zmianą wiejskiego trybu życia, stosunków ziemskich na wsi, system prawny wywodzący się z miast stał się narodową, kontynentalną europejską. Poza względami ekonomicznymi istniały także społeczno-kulturowe przesłanki zapożyczenia prawa rzymskiego przez Europę. Rozwój oświaty, sztuki i kultury utorował tu drogę do postrzegania rzymskich koncepcji, poglądów, koncepcji i struktur prawnych. Ważną rolę w tym procesie odegrały uniwersytety, na których studiowano oryginalne teksty rzymskie (szkoła glosatorów), a następnie dostosowywano je do warunków średniowiecza (szkoła postglosatorów). To nie przypadek, że niektórzy badacze prawa romańsko-germańskiego uważają je za „prawo rozumu”, „prawo uniwersytetów”. Profesorowie uniwersyteccy brali czynny udział w doskonaleniu doktryny prawnej, aparatu kategorycznego, a później – opracowywaniu modeli, projektów najważniejszych ustaw, kodeksów. Sędziowie, prokuratorzy i adwokaci kształcili się na uniwersytetach, co sprzyjało praktycznemu stosowaniu rzymskiej doktryny prawnej. Ważnym warunkiem przyjęcia prawa rzymskiego było także błogosławieństwo kościoła chrześcijańskiego. Kościół przez wiele wieków miał negatywny stosunek do prawa rzymskiego, a przezwyciężenie tego uprzedzenia wymagało autorytetu Tomasza z Akwinu. Decyzję organizacyjną o usunięciu inkwizycji kościelnej z procesów cywilnych podjął jeszcze wcześniej IV Sobór w Latranie (1215) Od XIII wieku Prawo romańsko-germańskie aktywnie się rozwija, pokonując granice państwowe i staje się własnością całej Europy, z wyłączeniem wyspiarskiej Anglii. W XVI-XVIII wieku. proces prawnego rozwoju Europy przybiera nowe formy. Powstanie narodów i państwowości narodowej wprowadziło do niej elementy legalnego nacjonalizmu. Ogólne zasady i zasady prawa rzymskiego zostały włączone do krajowych systemów regulacyjnych. Proces ten zakończył się wraz z rozwojem ustawodawstwa krajowego, kodeksów narodowych, uwzględniających specyfikę struktur społecznych różnych krajów. Współcześnie demokratyczne tradycje prawa romańsko-germańskiego zostały uzupełnione ideami stworzenia „domu europejskiego”, Unii Europejskiej, co prowadzi do prawnej integracji państw, przekroczenia granic narodowo-państwowych, a wraz z nimi legalnego nacjonalizmu. Podstawą integracji są zasady ogólne, zasady, „duch” rzymskiego prawa prywatnego. Dziś możemy mówić o nowym etapie jej rozwoju: etapie zbliżania i unifikacji kompleksów legislacyjnych krajów Europy kontynentalnej oraz budowy wspólnego europejskiego systemu prawnego. Cechy norm prawa romańsko-germańskiegoPraworządność rzymsko-germańska to ogólna zasada postępowania sformułowana przez ustawodawcę lub upoważnione przez niego organy. Główną cechą tej normy w porównaniu z precedensem anglosaskim jest uogólniony, abstrakcyjny charakter. Ustawodawca formułuje ją zazwyczaj jako społeczny model zachowania, jako ogólną skalę, granicę tego, co dozwolone („od” i „do”), bez uciekania się do wyliczania poszczególnych przypadków, opcji zachowań. Nawet jeśli powodem powstania państwa prawa jest odrębny incydent prawny, to znajduje on rozwiązanie w formie uogólnionej (abstrakcyjnej). Posługiwanie się normami – wzorcami zachowań pozwala ustawodawcy na szybkie oddziaływanie na stosunki społeczne, zmianę, przekształcenie ich, co jest bezwarunkową zaletą tego typu regulacji prawnych. Normy rzymsko-germańskie mają charakter ustrojowo-hierarchiczny, tworzą wzajemnie powiązane kompleksy przepisów podrzędnych pod względem mocy prawnej i społecznego znaczenia, wśród których wyróżnić można reguły „główne” i drugorzędne, mniej istotne. Okoliczność ta znacznie ułatwia poszukiwanie i stosowanie istniejących praw przez prawników systemu romańsko-germańskiego. Jednocześnie uogólniony charakter nadaje normom i cechom negatywnym: im bardziej ogólna jest norma, tym trudniej ją stosować w praktyce. Istnieje poważny problem jego konkretyzacji i interpretacji. W tym celu stosuje się wiele technik, metod interpretacji, aby wyjaśnić wolę ustawodawcy. W rezultacie organy sądowe, arbitrażowe i inne opracowują wiele norm wtórnych, przepisów doprecyzowujących i precyzujących przepisy prawa. Źródła prawa romańsko-germańskiegoNajważniejszym źródłem prawa romańsko-germańskiego jest prawo. Ustawy uchwalane są przez parlamenty państw systemu, mają najwyższą moc prawną i obowiązują na całym terytorium państwa, wobec wszystkich jego obywateli. Powinny one, z punktu widzenia współczesnej doktryny, wyrażać wolę większości społeczeństwa, podstawowe prawa człowieka, sprawiedliwość społeczną. Prawo ma pierwszeństwo przed wszystkimi innymi źródłami prawa. Może zakazać lub zalegalizować zwyczaj, niektóre przepisy praktyki sądowej i traktaty krajowe. Kiedy zwyczaj lub doktryna zostaje utrwalona w tekście prawa, stają się one jego częścią, jego treścią. Obecnie prawa regulują wszystkie główne aspekty życia społeczeństwa, ustalają status prawny podmiotów, ich majątek, relacje między nimi. Zgodnie z doktryną rzymsko-germańską prawa dzielą się na konstytucyjne i zwyczajne (bieżące). We wszystkich krajach systemu obowiązuje zasada pierwszeństwa ustaw konstytucyjnych w stosunku do ustaw zwykłych. Ich nadrzędność zapewniają specjalne trybunały konstytucyjne lub najwyższe organy sądownicze. W przypadku ustaw konstytucyjnych przewidziana jest specjalna procedura ich unieważniania, zmian, które wymagają zgody kwalifikowanej większości posłów. Przedmiotem regulacji ustaw są najważniejsze zagadnienia ustroju społecznego, praw i wolności obywatelskich, ustroju, organizacji władzy państwowej. Istotne miejsce wśród obowiązujących aktów prawnych zajmują akty skodyfikowane (kodeksy). Prawo romańsko-germańskie, w przeciwieństwie do prawa anglosaskiego, nie dąży do unifikacji zewnętrznej, usystematyzowania materiału normatywnego (inkorporacji), ale do sensownej, wewnętrznej unifikacji, opartej na znaczącym przetworzeniu materiału normatywnego, „podziale pracy” pomiędzy poszczególne normy , ich współpraca (kodyfikacja). Kodeksy mają zazwyczaj charakter sektorowy (cywilny, karny, handlowy, rodzinny itp.) i stanowią swego rodzaju „centrum przyciągania” innych norm tych branż. Oprócz praw w krajach systemu romańsko-germańskiego uchwala się wiele regulaminów: dekrety, zarządzenia, instrukcje, okólniki i inne dokumenty wydawane przez władzę wykonawczą. Część z nich ma charakter delegowany, a ich znaczenie i rolę w regulacji prawnej określają kompetencje organów, które je wydały. Inne decyzje podejmowane są z inicjatywy samych organów wykonawczych i administracyjnych. Z punktu widzenia mocy prawnej ustępują aktom pierwszej kategorii, ale ich liczba jest bardzo duża i dlatego, zwłaszcza w tych krajach, gdzie nie ma ścisłego systemu kontroli nad ich wydaniem, mają znaczący wpływ nie tylko na relacje organizacyjne, które rozwijają się w ramach władzy wykonawczej, ale i na działania obywateli, instytucji, przedsiębiorstw. Drugim źródłem prawa romańsko-germańskiego jest zwyczaj. Historycznie rzecz biorąc, wiele norm zwyczajowych zostało zapisanych w ustawach i stało się ich treścią. Jednak jako niezależne źródło prawa zwyczaj pełni dziś drugorzędną rolę w systemie prawnym, działając jako dodatek do prawa. W wielu europejskich kodeksach cywilnych i handlowych ustalone są normy, które pozwalają na stosowanie zwyczajów, zwyczajów praktyki gospodarczej i handlowej w przypadku braku „milczenia” prawa, czyli za ich pomocą uzupełniane są luki w przepisach prawnych . Zwyczaj pełni również funkcję „amortyzatora”, łagodzenia sprzeczności, niesprawiedliwości rozstrzygnięć legislacyjnych. Na przykład w RFN używa się go wraz z zasadami prawa przy interpretacji nieuchylonych ustaw z czasów narodowego socjalizmu, jeśli są one sprzeczne z podstawowymi zasadami prawa i ideami sprawiedliwości społecznej. Z tego punktu widzenia rola zwyczaju nie została w pełni wyczerpana. Praktykę sądową można uznać za trzecie źródło prawa romańsko-germańskiego, z pewnymi zastrzeżeniami. Sens tych zastrzeżeń sprowadza się do tego, że zgodnie z obowiązującą doktryną przepisy prawa mogą być uchwalane jedynie przez samego ustawodawcę i upoważnione przez niego organy. Niemniej jednak istniejące sprzeczności, luki legislacyjne oraz, co najważniejsze, szerokie pole działania, jakie parlamenty dają sądownictwu, doprowadziły do wypracowania przez sędziów orzeczeń zasadniczych, które doprecyzowują przepisy prawa, a niekiedy są sprzeczne z wolą ustawodawcy . Orzeczenia takie wypracowują z reguły najwyższe instancje sądowe i sądy konstytucyjne krajów systemu. Z racji miejsca i roli tych instancji w hierarchii sądowej wszystkie niższe organy sądownicze są zobowiązane do przestrzegania wypracowanej przez siebie praktyki rozstrzygania spraw określonych kategorii pod groźbą uchylenia innych orzeczeń. W ten sposób powstają oryginalne normy orzecznicze – przepisy prawa praktyki sądowej, które są brane pod uwagę przez wszystkich prawników stosujących prawo. Te przepisy prawne są publikowane w zbiorach sądowych, stają się powszechnie znane i stają się częścią systemu prawnego. Struktura prawa romańsko-germańskiegoW krajach systemu prawnego romańsko-germańskiego stosowany jest znany od czasów Cesarstwa Rzymskiego podział prawa na publiczne i prywatne, który stał się klasykiem. Podstawą, kryterium przydziału prawa publicznego jest interes ogólny, państwowy (realizacja celów i zadań publicznych), prawem prywatnym jest interes szczególny, prywatny (realizacja celów jednostek, obywateli, organizacji). Prawo publiczne reguluje stosunki podporządkowania oparte na władzy i podporządkowaniu, na mechanizmie przymusu osób zobowiązanych. Dominują w nim normy imperatywne (kategoryczne), których nie można zmienić, uzupełniane przez uczestników stosunków prawnych. Sfera prawa publicznego tradycyjnie obejmuje prawo konstytucyjne, karne, administracyjne, finansowe, międzynarodowe publiczne, gałęzie procesowe, główne instytucje prawa pracy itp. Prawo prywatne pośredniczy w stosunkach typu „horyzontalnego”, stosunkach między równymi niezależnymi podmiotami. Dominują tu normy dyspozytywne, działające tylko w tej części, w jakiej nie są zmieniane, nie anulowane przez ich uczestników. Zakres prawa prywatnego obejmuje: prawo cywilne, rodzinne, handlowe, prywatne międzynarodowe, poszczególne instytucje prawa pracy i niektóre inne. Inną cechą konstrukcyjną prawa romańsko-germańskiego jest konsekwentny podział branżowy norm, ich powiązanie z określonymi gałęziami prawa i instytucjami prawnymi. Zgodnie z doktryną prawa wszystkie przyjęte przepisy normatywne otrzymują odpowiednią branżową „rejestrację”, uwzględniającą przedmiot ich regulacji oraz specyfikę metod i środków (metody) oddziaływania na podmioty prawa. Taka logiczna kolejność podziału poszczególnych elementów materiału normatywno-prawnego wynika z racjonalnego charakteru, „uniwersyteckich korzeni” tej rodziny prawniczej. 4. Muzułmański system prawny Geneza muzułmańskiego systemu prawnegoPrawo islamskie powstało jako część szariatu (systemu nakazów dla wierzących w Allaha), który jest istotnym elementem religii islamskiej. Historia prawa muzułmańskiego, określanego często mianem fiqh, rozpoczyna się od proroka Mahometa (Muhammada), który żył w 570 r. (według niektórych źródeł w latach 571-632 Mahomet w imieniu Allaha odniósł się do kilku podstawowych zachowania, norm dla wierzących muzułmanów. Normy te zostały przez niego sformułowane głównie w publicznych kazaniach. Kolejna część norm prawnie istotnych ukształtowała się w wyniku życia, zachowania Mahometa. Później obie te normy znalazły odzwierciedlenie w pierwotne źródła religii i prawa muzułmańskiego, jednak nie wystarczyły one do ustrojowego uregulowania całości stosunków prawnych społeczności muzułmańskiej, dlatego też po śmierci Mahometa jego działalność prawodawczą kontynuowali najbliżsi współpracownicy „sprawiedliwych" kalifów Abu Bakra, Omara, Osmana i Alego. Opierając się na Koranie i Sunnie, sformułowali nowe zasady postępowania, odpowiadające ich zdaniem woli Allaha i Mahometa. W przypadku „milczenia „normy Koranu i Sunny zostały ustanowione przez wspólne uznanie lubindywidualnie przez każdego kalifa. W VIII-X wieku. Islamscy prawnicy i muzułmańscy sędziowie – qadis, wywarli znaczący wpływ na rozwój prawa muzułmańskiego. Ich rola w kształtowaniu muzułmańskiego systemu prawnego była tak znacząca, że niektórzy badacze zaczęli definiować prawo islamskie jako prawo prawników. W tym okresie rodzą się główne gałęzie (interpretacje) islamu, wypełniane są luki prawne, a na podstawie interpretacji Koranu formułowanych jest wiele nowych przepisów. Do końca X wieku. Prawo muzułmańskie zostało kanonizowane, a „bramy poszukiwań” dla jego badaczy i reformatorów zostały zamknięte. Nadszedł „wiek tradycji”, okres działania według ustalonych norm prawnych i doktryn. Muzułmańscy sędziowie zostali pozbawieni prawa, wobec braku niezbędnych norm w Koranie, Sunnie i innych źródłach, do podejmowania decyzji według własnego uznania. Musieli wyraźnie kierować się przyjętą populacją kraju. Do XIII wieku. Prawo muzułmańskie praktycznie straciło swoją integralność i stało się prawem polidoktrynalnym, podzielonym na różne gałęzie. Obowiązek przynależności do określonej szkoły prawniczej narzucało państwo, jego polityka prawna. W rezultacie ponadnarodowe prawo muzułmańskie okazało się rozdrobnione i podzielone na różne „mieszkania” państw narodowych, otrzymało „rejestrację” terytorialną. Podobnie jak prawo rzymsko-germańskie z okresu kodyfikacji, stało się prawem narodowym. Dalszy rozwój doktryny prawa muzułmańskiego szedł drogą konsekwentnego eliminowania wewnętrznych sprzeczności, niekonsekwencji istniejących w ramach tej czy innej perswazji, a także tworzenia ogólnych przepisów, zasad wspólnych dla wszystkich muzułmańskich szkół prawniczych. Te normy-zasady nadały prawu muzułmańskiemu spójność logiczną, harmonię i znacznie zwiększyły jego potencjał regulacyjny. XNUMX wiek wyznacza zasadniczo nowy etap w rozwoju prawa islamskiego. Kształtowanie się ustawodawstwa jako niezależnego źródła regulacji normatywnej prowadziło do stopniowego wypierania doktryny prawa, ograniczania jej roli, choć pod względem treści nadal wywierało pewien wpływ na system prawny. Od drugiej połowy XIX wieku trwa aktywne zapożyczanie prawa europejskiego, zwłaszcza rzymsko-germańskiego, które obecnie w niektórych krajach arabskich (np. w Turcji) praktycznie wyparło muzułmańskie normy prawne. W innych krajach (Algieria, Egipt, Syria itp.) prawo islamskie zostało zachowane w pewnych sferach stosunków społecznych, w szczególności w sferze „statusu osobistego” muzułmanów. W krajach, w których dominują islamscy fundamentaliści (Iran, Pakistan, YAR, Libia, Sudan) granice prawa muzułmańskiego są szersze, obejmują różne instytucje, podsektory prawa cywilnego, karnego, państwowego i inne gałęzie. Mamy tu do czynienia ze swoistym renesansem islamskiej kultury prawnej, powrotem do tradycyjnych wartości islamskich, co w naturalny sposób pociąga za sobą rozszerzenie przedmiotu regulacji prawa muzułmańskiego. Cechy norm prawa muzułmańskiegoSystem prawa islamskiego różni się od innych systemów prawnych oryginalnością, oryginalnością źródeł, strukturą, terminami, konstrukcjami, pojęciem normy. Jeśli prawnicy kontynentalnej Europy pod rządami prawa mają na myśli receptę konkretnego prawodawcy historycznego, to prawnicy islamscy rozumieją to jako regułę skierowaną do społeczności muzułmańskiej przez Allaha. Reguła ta nie opiera się na logicznych wnioskach, ale na irracjonalnych, religijnych dogmatach, na wierze. Dlatego nie można go zmienić, anulować, „poprawić”, jest niepodważalny i bezwzględny, musi być bezwzględnie spełniony. Ponadspołeczny, dogmatyczny charakter muzułmańskich norm prawnych sugeruje szczególne sposoby dostosowywania ich do istniejących relacji społecznych. Sztuka sędziego, stróża prawa często polega na tym, aby bez bezpośredniego naruszania indywidualnych wymagań normy osiągnąć odwrotny skutek za pomocą różnych sztuczek prawniczych, fikcji i innych metod. Również pod względem treści normy prawa muzułmańskiego znacznie różnią się od norm europejskich. Z reguły nie upoważniają (uprawniają do wykonywania określonych czynności) ani nie zabraniają. Opierają się one na powinności, obowiązku wykonania określonych czynności, co wynika również z ich religijnego charakteru. Źródła prawa islamskiegoKoran, święta księga muzułmanów, jest uznawany za pierwsze źródło prawa islamskiego. Zewnętrznie jest to księga wierszy zawierająca 114 sur (rozdziałów), ponad 4 tysiące krótkich fragmentów poetyckich, niezwiązanych wspólną konstruktywną ideą, jednym początkiem. Same teksty pochodzą z okresu od 610 do 631 roku i przedstawiają przemówienia i kazania Mahometa, wygłaszane przez niego przy różnych okazjach i okolicznościach, a następnie zebrane w jedno dzieło. Tylko niewielka część z nich porusza kwestie stosunków prawnych między muzułmanami, a także innymi wyznawcami, podczas gdy większość wersetów poświęcona jest zagadnieniom religii i moralności islamu. Na to źródło myśli religijnej i prawnej ogromny wpływ miały bardziej starożytne doktryny - chrześcijaństwo i judaizm - głównie poprzez Pięcioksiąg (Torę), Talmud. Uniwersalność treści i znikoma ilość przepisów prawnych sprawiły, że Koran nie stał się dla prawa islamskiego systemowym dokumentem prawnym – jak konstytucja czy kodeks. Jednak było i pozostaje dla muzułmańskich prawników najbardziej autorytatywnym źródłem prawa islamskiego. Genetycznie bliskie Koranowi i ściśle z nim spokrewnione jest drugie źródło prawa muzułmańskiego – sunna, która jest zbiorem hadisów, czyli legend o życiu Mahometa, jego zachowaniu, czynach, sposobie myślenia i działania. To źródło ewoluowało przez kilka wieków (od VII do IX), a autentyczność wielu hadisów nie budzi wątpliwości, chociaż istnieją legendy o raczej hipotetycznym planie. Sunna, podobnie jak Koran, zawiera niewiele norm prawnych, dominują w niej przepisy moralne i religijne. Wśród przepisów prawnych nie ma ogólnych zasad-uogólnień, z racji samej natury Sunny przedstawia ona przede wszystkim konkretne wydarzenia, przypadki z życia Mahometa. Trzecim źródłem prawa islamskiego jest ijma – ogólna decyzja autorytatywnych islamskich prawników. Mahomet uważał, że społeczność muzułmańska nie może się mylić. To stwierdzenie stanowiło podstawę do uznania zasadności tego źródła. W rzeczywistości najlepsi prawnicy, teologowie, działają w imieniu wspólnoty i podejmują jednomyślną decyzję. Czwarte źródło prawa islamskiego – qiyas – jest powszechnym rozwiązaniem przez analogię. W zachodnich systemach prawnych taka decyzja nie jest uznawana za niezależne źródło. Zapewnia jedynie „pracę” mechanizmu regulacji normatywnej lub kazuistycznej. W krajach islamskich decyzja przez analogię nabiera jednak szczególnego znaczenia i znaczenia, gdyż przedmiotem analizy nie jest tutaj racjonalna wola ziemskiego prawodawcy, ale idea religijna, która ma charakter absolutny, ponadczasowy i niezaprzeczalny. Qiyas nie jest kontynuacją, częścią pierwotnej normy lub incydentu, dlatego stanowi odrębne źródło prawa. Do wtórnych źródeł prawa, które powstały w późniejszym okresie rozwoju państw islamskich, można zaliczyć prawo (akt prawny), które dziś w większości krajów muzułmańskich pełni bardzo ważną rolę w regulacji społecznej. Może zawierać normy, które nie tylko uzupełniają i precyzują zapisy podstawowych dokumentów religijno-prawnych, ale także stoją w sprzeczności z Koranem, Sunną, Ijmą (np. , pożyczki i operacje kredytowe). W tym przypadku prawo trudno uznać za formę prawa islamskiego. Najgłębszym źródłem islamskiego systemu prawnego jest doktryna religijno-prawna. To ona zdeterminowała szczególną logikę rozwoju prawa muzułmańskiego, oryginalność jego źródeł formalnych, ich ścisły związek. W pewnych okresach historii, na przykład w VIII-X wieku, uzyskało oficjalne uznanie, legalizację i funkcjonowało jako forma prawa, innym razem, jak dzisiaj, schodziło na dalszy plan i kształtowało się poprzez ijma, qiyas, prawo. W każdym razie ta doktryna była i pozostaje głównym źródłem odżywiania prawa islamskiego, jego systemem korzeniowym. Zwyczaj odgrywa znikomą rolę w regulacjach prawnych, o ile oczywiście nie ma podstaw religijnych. Islamscy prawnicy nie przypisują go prawu i nie uważają go za jego źródło. Kiedy jednak stosunki nie są uregulowane prawnie, nie są uregulowane prawnie, zwyczaj może pełnić rolę ich regulatora. Struktura prawa islamskiegoStruktura prawa islamskiego ma również istotne cechy wynikające z jego natury. Nie dzieli się na prawo zwyczajowe i prywatne, jak w systemie rzymsko-germańskim, ani na prawo zwyczajowe i słuszność, jak w krajach rodziny anglosaskiej. Tutaj są inne zasady integracji, łączenia norm, ich strukturalnej unifikacji. Można więc wyróżnić prawne kompleksy norm, zasad zgodnie z głównymi sektami muzułmańskimi (ritami) - sunnickimi (Hanifi, Maliki, Shafi'i, Hanbali) i nie-sunnickimi (szyici, wahbi, zeidut, abadi) . Obecność różnych odłamów w islamie powoduje podobne zróżnicowanie prawa, unifikację norm prawnych wokół pewnych ruchów religijnych. Każdy zmysł z reguły „nabywa” pewien zespół norm przyjętych zgodnie z wybranymi postulatami religijnymi. Jednocześnie zachowana jest również, choć z pewnymi swoistościami, sektorowa zasada różnicowania norm prawnych. W szczególności istnieje gałąź „prawa do statusu osobistego”, która reguluje stosunki rodzinne, spadkowe i niektóre inne; prawo deliktowe, ustalanie środków odpowiedzialności karnej; muamalat, ustalanie stosunków cywilnoprawnych; gałąź tzw. norm władzy - sfera prawa państwowego i administracyjnego; prawo międzynarodowe (siyar). Wszystkie działania w prawie islamskim są podzielone na pięć głównych kategorii: obowiązkowe, zalecane, dozwolone, potępione i zabronione. Klasyfikacja ta opiera się na odpowiednich religijnych i moralnych ocenach określonych aktów zachowania. Normy prawa muzułmańskiego można również podzielić (ze względu na ich ogólność) na normy-zasady sformułowane w postaci teoretycznych uogólnień oraz normy przyczynowe, które powstały z reguły empirycznie (takie jak np. Sunna). 5. Socjalistyczny system prawny Geneza socjalistycznego systemu prawnegoSocjalistyczny system prawny powstał w Rosji w 1917 r. Przyczyny jego powstania nie wynikają ze specyfiki świadomości prawnej narodu, doktryny prawnej, źródeł i struktury prawa, ale z ideologii marksistowsko-leninowskiej, jej zasad struktura polityczna społeczeństwa. Stąd główne różnice, które pojawiły się na początku XX wieku. systemy prawne z tradycyjnych rodzin prawnych mieszczą się w zakresie treści norm prawnych. W Rosji Sowieckiej i innych krajach socjalistycznego systemu prawnego prawnie ucieleśniono następujące idee: - scentralizowane zarządzanie gospodarką, stosunkami gospodarczymi, co wiązało się ze stosowaniem norm imperatywnych, planowych regulatorów, szczegółowej regulacji umów cywilnych, stanu prawnego własności i uprawnień poddanych; - uspołecznienie własności, utworzenie własności państwowej, „publicznej” jako podstawy gospodarki; - nacjonalizacji przedsiębiorstw, banków, własności gospodarczej, aw niektórych krajach - gruntów, innych nieruchomości; - regulacja miary pracy i konsumpcji, aw efekcie tworzenie instytucji społeczno-prawnych regulujących aktywność zawodową i dystrybucję świadczeń socjalnych. Interwencja państwa we wszystkie sfery życia społecznego doprowadziła do stopniowego obumierania prawa prywatnego i dominacji instytucji prawa publicznego. Ideologicznym uzasadnieniem tego procesu była teza W. Lenina, że państwo sowieckie nie uznaje niczego prywatnego. Wiele instytucji prawa cywilnego, w tym instytucja majątkowa, nabrało charakteru publicznoprawnego, najważniejsze rodzaje kontraktów gospodarczych były zawierane i realizowane na zasadach administracyjno-planistycznych. W prawie karnym i administracyjnym priorytetowo chroniono własność państwową, obowiązywały zakazy prowadzenia prywatnej działalności gospodarczej, transakcji dewizowych, pośrednictwa handlowego itp. Za antyradziecką agitację i propagandę, rozpowszechnianie informacji kompromitujących ustroju socjalistycznego i ścigano działania sprzeczne z moralnością komunistyczną. Uproszczono formy procesowe, ograniczono prawo oskarżonego i oskarżonego do obrony. Rezultatem było ukształtowanie się oskarżycielskiego uprzedzenia, ideologizacja postępowań sądowych i odmowa korzystania z ławy przysięgłych. Jednocześnie pewne osiągnięcia są nieodłącznie związane z socjalistycznym systemem prawnym. Obejmują one: - pogłębione teoretyczne i praktyczne studium problematyki użytkowania, posiadania, rozporządzania majątkiem państwowym (w tym prawa gospodarowania, zarządzania operacyjnego); - wprowadzenie do światowej praktyki prawnej instytucji planowania i prawnej regulacji stosunków gospodarczych, cywilnoprawnej instytucji zaopatrzenia, prawnych form ochrony pracowników, zapewnienia gwarantowanego prawa do pracy, bezpłatnej edukacji itp. Obecnie Chiny, Wietnam, Korea Północna i Kuba należą do rodziny socjalistycznego systemu prawnego. 6. System prawa zwyczajowego System prawa zwyczajowego (tradycyjnego) rozumiany jest jako forma regulacji stosunków społecznych, jaka istnieje w krajach równikowej, południowej Afryki i na Madagaskarze, oparta na uznaniu przez państwo norm społecznych (obyczajów), które wykształciły się w sposób naturalny i stały się nawykowe dla populacja. Zwyczaj jest najstarszym źródłem prawa znanym wszystkim systemom prawnym, ale jeśli w krajach prawa romańsko-germańskiego i anglosaskiego odgrywa jedynie drugorzędną rolę, to w Afryce był i nadal jest ważnym regulatorem stosunków społecznych. stosunków, zwłaszcza poza miastami. Liczne ludy Afryki mają własne zwyczaje, mające na celu zapewnienie jedności, spójności grupy społecznej (plemion, klanów, wiosek), szacunku dla pamięci przodków, łączności z otaczającą naturą, duchami i innymi siłami nadprzyrodzonymi. Mityczny charakter zwyczajów, ich pluralizm (mnogość), nieformalizacja i fragmentaryzacja nie pozwalają na efektywne wykorzystanie ich do tworzenia krajowych systemów prawnych na wzór europejskich. Okres kolonizacji Afryki stworzył przesłanki do zapożyczenia nowoczesnego ustawodawstwa, systemu sądownictwa, ale nie zmienił zasadniczo obrazu świadomości prawnej większości ludności wiejskiej, która nadal koncentruje się na starym systemie wartości. Obecnie przywódcy niepodległych państw afrykańskich systematyzują istniejące zwyczaje, umieszczając je w kodeksach branżowych i innych przepisach, ale jednocześnie często ignorują zwyczaje innych grup etnicznych i grup społecznych żyjących w tych krajach. Te same trudności pojawiają się przy tworzeniu sądownictwa i kształtowaniu procesu sądowego. Sąd, powołany (z punktu widzenia europejskiej tradycji prawnej) do rozstrzygania sporów między równymi i niezależnymi uczestnikami, okazuje się obcy plemieniu, klanowi, w którym każdy mieszkaniec należy do jednej grupy społecznej, jest z innymi jej przedstawicielami i gdzie konflikty wewnętrzne są rozwiązywane nie przez uznanie praw tej czy innej osoby, ale przez ich pojednanie. Obecny stan rozwoju prawnego Afryki można zatem scharakteryzować jako trudny okres przejściowy dla określenia sposobów i środków interakcji między dwiema kulturami prawnymi: europejskim precedensem legislacyjnym i afrykańskim prawem zwyczajowym. Rozdział 33 1. Koncepcja i podstawy kształtowania się światowego porządku prawnego Światowy porządek prawny to system społecznych stosunków planetarnych, ukształtowany na podstawie ogólnych zasad prawa humanistycznego i naturalnego oraz funkcjonujący zgodnie z ogólnie uznanymi zasadami i normami prawa międzynarodowego i krajowego. Światowy porządek prawny należy traktować jako pewną rzeczywistość, wynik realizacji różnych relacji, interakcji ludzi i państw na naszej planecie. Konieczność i podstawy jej powstania identyfikowane są w ramach trzech rodzajów relacji: 1) człowiek – bezpośrednie siedlisko – kraj – planeta – przestrzeń; 2) osoba – zespół – społeczeństwo – społeczność światowa; 3) osoba – jej status prawny – ustrój prawny społeczeństwa (państwa) – prawo międzynarodowe – światowy porządek prawny. Najważniejszym czynnikiem wymagającym stworzenia światowego porządku prawnego i dalszego jego umacniania jest rozwiązanie problemów, które jest możliwe tylko przy wzajemnym porozumieniu i współpracy różnych narodów i państw. Są to problemy bezpieczeństwa ekologicznego, poszukiwania i wykorzystania zasobów energetycznych, zachowania człowieka jako pierwotnej indywidualności oraz zapobiegania wojnie nuklearnej. Kolejna seria problemów dotyczy zbiorowego reagowania na klęski żywiołowe – powodzie, huragany, erupcje wulkanów, trzęsienia ziemi. Konieczność ustanowienia globalnych reguł prawnych spowodowana jest postępującym umiędzynarodowieniem stosunków gospodarczych, uniwersalnością rewolucji naukowo-technicznej oraz rosnącą rolą i znaczeniem nowych globalnych technologii informacyjnych. Jednym z czynników decydujących o możliwości kształtowania się i rozwoju światowego porządku prawnego jest samo prawo, jego uniwersalne właściwości istotne. Dla różnych narodów w każdym czasie prawo jest jednym i tym samym zjawiskiem, tylko o różnym stopniu rozwoju, konstrukcji, zrozumieniu i rozwoju. 1. O powszechności i absolutności prawa w naszym rozumieniu świadczy obecność takich istotnych zasad i cech, które po pierwsze charakteryzują je jako samodzielne zjawisko społeczne, a po drugie są obecne (faktycznie lub w trendzie) w każdym systemu prawnego na każdym z historycznie wyznaczonych odcinków ścieżki jego rozwoju. Jako takie można nazwać zasadę rozsądku (rozumu), zasadę sprawiedliwości, zasadę równości (równej wolności), zasadę wolnej woli i zachowania. Zasada racjonalności, zakorzeniona w kosmicznej i naturalnej celowości, niejako humanizuje prawo, wyznacza perspektywy i granice jego funkcjonowania. Każde stworzenie ludzkie, które przeszło próbę historii, można uznać za celowe. A sam człowiek, jak wierzył Hegel, musi znaleźć swój rozum w prawie. Oczywiście poza prawem pozostaje wszystko, co irracjonalne, fatalne, destrukcyjne. Przy całej swej pozornej naiwności i nadużyciach terminologicznych zasada ta nie doczekała się jeszcze należytego rozwinięcia w stosunku do współczesnych realiów prawnych, a jej naukowa interpretacja pozostaje na poziomie wypowiedzi myślicieli starożytnych i średniowiecznych. Idee sprawiedliwości i powszechnej równości ludzi, które zrodziły się w starożytności, w historycznie rosnący sposób znalazły praktyczne zastosowanie w prawie. Jeśli w niewolniczym Rzymie zasady te odnosiły się tylko do ludzi wolnych, to w społeczeństwie feudalnym krąg ludzi podlegających ich działaniu był już zróżnicowany klasowo, a współczesne systemy prawne krajów rozwiniętych utrwalają sprawiedliwość i równość jako zasady uniwersalne. Logikę rozszerzania kręgu osób i gwarancji realizacji tych zasad, w szczególności w anglosaskim systemie prawnym, można prześledzić na przykładzie takich aktów jak Magna Carta (1215), Petycja Prawo (1628), ustawa Habeas Corpus (1679). ., karta praw (1689). Jednym z kamieni węgielnych każdego systemu prawnego jest zasada wolnej woli i postępowania. Kiedy wolność jednej osoby koliduje z wolnością drugiej, konieczne staje się ustanowienie korespondencji między nimi, ograniczającej jedną i drugą. Ograniczenie granic działania wolności osoby i przetestowanie jej poprzez praktykę komunikowania się oznacza ustanowienie miary wolności wyrażania woli i działania każdej jednostki, wyłonienie się ogólnej normy zachowania zgodnej z tą miarą. Od starożytności dostrzegano decydujące znaczenie wolności dla wyjaśnienia fenomenu prawa. „Wolność to zdolność do robienia tego, co jest słusznie dozwolone” - czytamy w Digest of Justynian. Kant uważał wolność człowieka za podstawową zasadę rządów prawa. Marks wskazywał na prawne znaczenie wolności jako granicy, na prawne formy jej istnienia w postaci prawa. B. Cziczerin, E. Trubetskoj zdefiniowali prawo jako wzajemne ograniczenie wolności zewnętrznej poprzez normy. Istotne cechy prawa jako miary wolności podkreśla V. Nersesyants. Innymi słowy, zasada ta ma charakter uniwersalny, przekrojowy. Powstając jako atrybut prawa naturalnego, najpełniejszy historyczny wyraz porównawczy uzyskało we współczesnym prawie pozytywnym i międzynarodowych aktach prawnych (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948 r., Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i praw politycznych 1966). 2. Uniwersalne znaczenie takich cech prawa, jak normatywność, pewność formalna, spójność, pewność autorytetu i władzy wydaje się niepodważalne. W szczególności normatywność przejawia się już na najwcześniejszych etapach rozwoju społeczeństwa ludzkiego i wśród wszystkich ludów zamieszkujących naszą planetę. Archeolodzy i etnografowie odkrywają elementy normatywnej regulacji społecznej wśród Aborygenów australijskich iw krajach tropikalnej Afryki, na poziomie grup łowców-zbieraczy iw bardziej rozwiniętych organizacjach społecznych. Mononormy i normy – skala zachowań zawarta jest w hinduskich Wedach, muzułmańskim Koranie i chrześcijańskiej Biblii, w prawach Manu i Hammurabiego, prawdach salickich i rosyjskich. 3. Ciągłość historyczną prawa „powszechnego” można zaobserwować w funkcjonowaniu różnych instytucji prawnych, struktur, technologicznych procesów prawnych. Interesująca jest na przykład transformacja zakazów w prawie – od absolutnie kategorycznego i jednoznacznego „tabu” w społeczeństwie przedklasowym do nowoczesnej wielokanałowej metody regulacji prawnej. We wszystkich systemach prawnych można spotkać w takiej czy innej formie triadę podmiotów prawa: jednostkę, zbiorowość, państwo. Źródła (zwyczaj, precedens, akt normatywny) oraz etapy powstawania prawa wyglądają typowo, istnieje wiele cech wspólnych w łączeniu zasad naturalnych, tradycyjnych i pozytywnych w systemach prawnych naszych czasów. Powyższe pozwala stwierdzić, że prawo jest uniwersalnym zjawiskiem ludzkim i łączy się w swej pierwotnej istocie jako miara wolnej woli i ludzkich zachowań. Jest to jeden z najważniejszych czynników procesu globalnej integracji, który dzięki swoim humanistycznym walorom sprzyja wzajemnemu zrozumieniu i współpracy ludzi należących do różnych systemów społeczno-politycznych, religijnych i ideologicznych. Odnotowane cechy prawa jako takiego pozwalają na współdziałanie norm prawa krajowego i międzynarodowego w kształtowaniu światowego porządku prawnego. 2. Charakterystyka współczesnego światowego porządku prawnego Porządek świata jest rzeczywistością naszych czasów. Gdyby było inaczej, nie byłoby ugruntowanych więzi gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwami, pociągi, statki i samoloty nie przekraczałyby granic, ludzie nie mogliby otrzymywać informacji o życiu w innych krajach, na innych kontynentach. Prawdziwy charakter światowego porządku prawnego zapewnia istnienie i funkcjonowanie sieci organizacji międzynarodowych w skali planetarnej i regionalnej. Przede wszystkim jest to Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ) – uniwersalna organizacja międzynarodowa powołana 24 października 1945 r., działająca na podstawie Karty Narodów Zjednoczonych, zrzeszająca 1 października 1995 r. 185 państw. Jej celami statutowymi są: 1) utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz podejmowanie w tym celu skutecznych działań zbiorowych w celu zapobiegania i usuwania zagrożeń dla pokoju, a także tłumienia aktów agresji lub innych naruszeń pokoju oraz rozstrzygania lub rozstrzygania sporów międzynarodowych środkami pokojowymi, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i prawa międzynarodowego lub w sytuacjach, które mogą prowadzić do naruszenia pokoju; 2) rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami, opartych na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów, a także podejmowanie innych właściwych działań dla umocnienia pokoju na świecie; 3) prowadzenie współpracy międzynarodowej w rozwiązywaniu międzynarodowych problemów o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturowym i humanitarnym oraz w propagowaniu i rozwijaniu poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich, bez względu na rasę, płeć, język lub religię; 4) być ośrodkiem koordynującym działania narodów w osiąganiu tych wspólnych celów. Ważne dla ustanowienia światowego porządku prawnego są organizacje międzynarodowe sąsiadujące z ONZ: Międzynarodowa Organizacja Pracy, Światowa Organizacja Zdrowia, Światowa Organizacja Własności Intelektualnej, Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego itp. Prawdziwy charakter międzynarodowych stosunków prawnych zapewnia obecność międzynarodowych sądów, międzynarodowych procedur prawnych. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (Haga) przyjmuje wszystkie sprawy przedłożone mu przez strony (państwa) sporu oraz sprawy, które dotyczą kwestii wyraźnie określonych w Karcie Narodów Zjednoczonych lub obowiązujących traktatach i konwencjach. Trybunał Unii Europejskiej, Europejski Trybunał Praw Człowieka i Sąd Gospodarczy WNP mają szerokie uprawnienia regionalne. Światowy porządek prawny to złożony i dynamiczny system relacji między różnymi państwami, organizacjami międzynarodowymi, wspólnotami społecznymi i narodowymi. Świat ciągle się zmienia, zmieniają się też wyobrażenia na jego temat, istnieje potrzeba doskonalenia ustawodawstwa międzynarodowego i krajowego, zwracania uwagi na nowe problemy globalne (ochrona przyrody, wojny komputerowe, walka z przestępczością zorganizowaną i AIDS itp.) . Światowy porządek prawny jest wynikiem koordynacji interesów państw i narodów. Każde państwo członkowskie ONZ jest niezależnym suwerennym podmiotem i buduje swoje relacje z innymi uczestnikami na zasadach nieingerencji w sprawy wewnętrzne, integralności terytorialnej państw, równości i samostanowienia narodów. Dlatego głównym źródłem prawa międzynarodowego są umowy międzynarodowe, w których osiągana jest równowaga interesów różnych państw, następuje wzajemna zgoda interesów zapisana w międzynarodowych regulacjach prawnych i krajowych. Globalny porządek prawny jest warunkiem i gwarancją udanej współpracy międzynarodowej w różnych sferach życia człowieka. Współpraca państw w ochronie środowiska ma trwałe znaczenie dla obecnych i przyszłych pokoleń. Deklaracja sztokholmska z 1972 r. stanowi, że państwa odpowiadają za działania, które powodują szkody w środowisku innych państw. Konwencja z 1977 r. o zakazie wojskowego lub innego wrogiego użycia środków ingerencji w środowisko, Konwencja z 1979 r. w sprawie transgranicznego zanieczyszczania powietrza na dalekie odległości, Ramowa konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu z 1992 r. oraz inne traktaty i konwencje podkreślają potrzebę chronić środowisko planetarne i przestrzeń kosmiczną, ustanowić środki odpowiedzialności za istotne naruszenia, zapewnić procedury rozwiązywania tych problemów, rozwiązać kwestie odszkodowań za szkody, w razie potrzeby pomoc ze strony innych państw. Międzynarodową współpracę gospodarczą organizują i promują: Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłowego, Światowa Organizacja Handlu, Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Na poziomie międzyregionalnym kwestie te rozwiązywane są w ramach Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, Unii Gospodarczej WNP. Działalność w zakresie współpracy gospodarczej regulują zarówno krajowe, jak i międzynarodowe normy prawne. Przykłady obejmują Konwencję ONZ o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r., Konwencję dotyczącą ubezpieczenia inwestycji z Seulu z 1985 r. oraz Ustawę o inwestycjach zagranicznych w RSFSR z 1991 r. Aktywnie rozwija się międzynarodowa współpraca między państwowymi i niepaństwowymi organizacjami zawodowymi w dziedzinie kultury, nauki i edukacji. Ważną rolę odgrywa tu Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), której działania obejmują planowanie i wspieranie globalnych i regionalnych programów i projektów, opracowywanie niezbędnych regulacji i standardów oraz udzielanie pomocy określone państwa i organizacje. Tylko z inicjatywy UNESCO w ostatnich latach przyjęto dziesiątki międzynarodowych aktów prawnych dotyczących najpilniejszych problemów naszych czasów: Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego z 1972 r., Konwencja o szkolnictwie technicznym i zawodowym 1989 itd. Współpraca w walce z przestępczością jest dziś aktualna. Próby skoordynowania działań państw w celu zwalczania określonych rodzajów przestępstw znane są od dawna. I tak na kongresie wiedeńskim w 1815 r. uchwalono pierwszą ustawę o zwalczaniu handlu niewolnikami, w 1910 r. o zwalczaniu rozpowszechniania publikacji pornograficznych, w 1936 r. o zwalczaniu rozpowszechniania środków odurzających. Problemy społeczno-gospodarcze w poszczególnych państwach z jednej strony oraz rewolucja naukowo-techniczna, rozszerzenie integracji międzynarodowej z drugiej doprowadziły do wzrostu liczby poważnych przestępstw o charakterze międzynarodowym: porwania, międzynarodowy terroryzm, zabójstwa personelu dyplomatycznego, dystrybucja środków odurzających i psychotropowych itp. Wiele „tradycyjnych” przestępstw międzynarodowych (fałszerstwo i handel niewolnikami, piractwo i inne podobne przestępstwa) uległo znaczącym zmianom, ich skład stał się bardziej skomplikowany, a użycie ulepszone i nowe modele środków technicznych sprawców uczyniły je bardziej destrukcyjnymi, a przez to bardziej niebezpiecznymi. Sami przestępcy stają się coraz bardziej wyrafinowani i zorganizowani, następuje umiędzynarodowienie zorganizowanych grup przestępczych. Realne zagrożenie życia i zdrowia ludzi, wprowadzenie chaosu w stosunki międzynarodowe, zniszczenie światowego porządku prawnego, jakie niesie ze sobą przestępczość międzynarodowa, wymaga od państw podjęcia bardziej aktywnych zbiorowych wysiłków w celu jej zapobiegania i zwalczania. Współpraca w zakresie zwalczania przestępczości odbywa się w kilku kierunkach. 1. Uznanie niebezpieczeństwa dla społeczności światowej niektórych czynów przestępczych i konieczności zastosowania wspólnych środków w celu ich zapobieżenia. Zostały one uznane za piractwo, niewolnictwo i handel niewolnikami, handel kobietami i dziećmi, fałszowanie banknotów i papierów wartościowych, nielegalny handel narkotykami, rozpowszechnianie publikacji pornograficznych, pirackie emisje radiowe, zrywanie lub uszkadzanie kabla podmorskiego, nieudzielenie pomocy na morzu w przypadku zderzenia statków bezprawne zajęcie kortów lotniczych. Niebezpieczeństwo właśnie tych czynów i konieczność ich zwalczania zostały zapisane w wielostronnych umowach międzypaństwowych: w Konwencji ONZ o prawie morza z 1982 r., Konwencji o zwalczaniu bezprawnego zajęcia statków powietrznych z 1970 r., Konwencji o o zapobieganiu i karaniu przestępstw przeciwko osobom objętym ochroną międzynarodową, w tym przedstawicielom dyplomatycznym 1973 r. 2. Pomoc w poszukiwaniu przestępców ukrywających się na obcym terytorium i ich przekazywaniu do danego państwa. Możliwe są tu dwie drogi: drogą dyplomatyczną oraz poprzez bezpośrednie powiązania między organami prowadzącymi poszukiwania i śledztwo w swoim kraju (policja, milicja). Tak więc obecnie poszukiwania prowadzone są za pośrednictwem Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej – Interpolu, która ma kontakty z krajowymi organami policyjnymi. Kwestie ekstradycji osób, które popełniły przestępstwa oraz osób skazanych za przestępstwa są uregulowane w umowach wielostronnych i dwustronnych. I tak w 1983 r. Rada Europy przyjęła Europejską Konwencję o przekazywaniu osób skazanych, w 1993 r. Federacja Rosyjska i Republika Łotewska podpisały Umowę o przekazywaniu skazanych w celu odbycia kary. 3. Pomoc w uzyskaniu niezbędnych materiałów w sprawie karnej. Jeżeli przestępstwo zostało popełnione za granicą lub w kilku państwach, świadkowie i dowody rzeczowe mogą trafić do innego państwa. W celu pozyskania materiałów w sprawie, w niektórych przypadkach konieczne jest przeprowadzenie niezbędnych czynności śledczych za granicą, co następuje poprzez wysłanie stosownego zarządzenia. Może to być nakaz przesłuchania świadka, oględziny miejsca zdarzenia itp. Rozkazy mogą być przekazywane na różne sposoby. Tak więc Międzynarodowa konwencja o zwalczaniu handlu kobietami z 1910 r. przewidywała takie przekazanie zarówno drogą dyplomatyczną, jak i bezpośrednio między organami sądowymi; Konwencja o zwalczaniu fałszowania pieniędzy z 1929 r. mówi o bezpośrednim związku między odpowiednimi organami prawnymi; Europejska Konwencja o Pomocy Wzajemnej w Sprawach Karnych z 1959 r. przewiduje możliwość porozumiewania się między Ministrami Sprawiedliwości, aw nagłych przypadkach możliwość kierowania wniosków bezpośrednio do właściwych organów. 4. Studium problematyki przestępczości i walki z nią, problematyka penitencjarności. W tym celu zwołuje się międzynarodowe kongresy, tworzy międzynarodowe organizacje i instytuty badawcze. 5. Udzielanie praktycznej pomocy poszczególnym państwom w rozwiązywaniu problemów przestępczości i badaniu tych problemów. Pomoc ta wyraża się w wysyłaniu do poszczególnych krajów ekspertów w celu udzielenia konkretnej pomocy (określenia głównych kierunków walki z przestępczością, wydania zaleceń dotyczących organizacji systemu penitencjarnego, metod pracy z młodzieżą itp.). 6. Wymiana informacji na temat różnych zagadnień zwalczania przestępczości. Dla kształtowania się i normalnego funkcjonowania światowego porządku prawnego niezwykle ważne jest posiadanie ugruntowanego proceduralnego (proceduralnego) mechanizmu jego działania. Organizacje międzynarodowe i państwa mogą z powodzeniem współdziałać tylko w ramach jasno określonej i wzajemnie uzgodnionej procedury. Mechanizm procesu obejmuje: 1) międzynarodowe prawne normy proceduralne zawarte w kartach, regulaminach, konwencjach i traktatach oraz określające problematykę działalności organizacji międzynarodowych, tryb rozpatrywania sporów międzypaństwowych, odwołań w sprawach naruszeń praw człowieka itp.; 2) organizacje i organy międzynarodowe o charakterze planetarnym, regionalnym i bilateralnym (sądy międzynarodowe, trybunały arbitrażowe, sądy gospodarcze i komisje rozjemcze); 3) struktury prawne zapewniające stabilność, spójność, powszechność procedur i gwarancje proceduralne funkcjonowania światowego porządku prawnego. Mechanizm proceduralny odgrywa zasadniczą rolę w ustalaniu interakcji między porządkiem prawnym pojedynczego państwa a światowym porządkiem prawnym. Stwarza warunki niezbędne do wzajemnego oddziaływania, rozwoju tendencji integracyjnych opartych na zasadach sprawiedliwości i równości. Można wyróżnić kilka obszarów oddziaływania międzynarodowych środków prawnych na system prawny poszczególnych państw. Po pierwsze, mówimy o stworzeniu mechanizmu bezpośredniego działania międzynarodowych norm prawnych w sferze wewnętrznego porządku prawnego państwa. Jest to możliwe, gdy: a) powszechnie uznane zasady i normy prawa międzynarodowego są uznawane przez konstytucję (ustawę zasadniczą) za część systemu prawnego tego państwa; b) są zgodne z podstawowymi zasadami i normami konstytucji tego państwa; c) normy międzynarodowe mają na celu stosunki nieuregulowane przez prawo krajowe lub polepszenie pozycji jednostki, poszerzenie jej praw i wolności. Konstytucje wielu państw członkowskich ONZ przewidują prymat prawa międzynarodowego w sytuacjach luk i konfliktów. Po drugie, na poprawę wewnętrznego porządku prawnego wpływają „orientacyjne” decyzje organizacji i organów międzynarodowych o znaczeniu ogólnym (rekomendacje, standardy, precedensy sądowe). Po trzecie, we współczesnym świecie coraz większego znaczenia nabierają zbiorowe decyzje międzyregionalnych i regionalnych wspólnot państw. Tutaj stopniowo wypracowuje się „wzorcowe”, „wzorcowe” ustawodawstwo dla krajów zjednoczonych. Po czwarte, może istnieć pośredni wpływ poprzez sądownictwo, zwłaszcza sądy konstytucyjne. Rozpatrując więc sprawę o konstytucyjność art. 12 ustawy ZSRR z dnia 20 maja 1991 r. o trybie rozwiązywania sporów pracowniczych, Sąd Konstytucyjny Federacji Rosyjskiej powołał się na Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r., a sprawdzając konstytucyjność art. 21 i art. 16 Ustawy RFSRR o rehabilitacji ofiar represji politycznych z dnia 3 września 1993 r. - w sprawie Deklaracji podstawowych zasad sprawiedliwości dla ofiar przestępstw i nadużyć władzy, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 29 listopada 1985 r. Oczywiście same państwa również mają bardzo istotny wpływ na kształtowanie się i funkcjonowanie światowego porządku prawnego. Zasięg oddziaływania jest zróżnicowany – jest to tworzenie organizacji międzynarodowych i regionalnych, aktywna praca nad omawianiem spraw i podejmowaniem decyzji w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, w jego organach i komisjach, są to rekomendacje przygotowywane przez regionalne wspólnoty państw, propozycje międzynarodowych kongresy i konferencje naukowe poświęcone różnym problemom naszych czasów. Kształtowanie się światowego porządku prawnego jest procesem złożonym i sprzecznym. Tutaj pojawiają się problemy związane z nierównym poziomem kultury i jakości życia w różnych krajach, z konfrontacją ideologiczną i militarną, ekspansją gospodarczą supermocarstw, fanatyzmem religijnym i rasowym itp. Dlatego ludzkość musi dalej konsolidować swoje wysiłki w budowaniu legalnej demokracji państw i sprawiedliwego światowego egzekwowania prawa. Autor: Szewczuk D.A.
▪ choroba zakaźna. Notatki do wykładów
Maszyna do przerzedzania kwiatów w ogrodach
02.05.2024 Zaawansowany mikroskop na podczerwień
02.05.2024 Pułapka powietrzna na owady
01.05.2024
▪ część witryny Zasilanie. Wybór artykułów ▪ artykuł Klęski żywiołowe. Podstawy bezpiecznego życia ▪ artykuł Jak delfiny mogą bawić się z wielorybami? Szczegółowa odpowiedź ▪ artykuł Elektrodolbezhnik. Encyklopedia elektroniki radiowej i elektrotechniki ▪ artykuł Dwa kolejne eksperymenty z widelcami. eksperyment fizyczny
Strona główna | biblioteka | Artykuły | Mapa stony | Recenzje witryn
www.diagram.com.ua |
Polecamy ciekawe artykuły Sekcja 
Zobacz inne artykuły Sekcja 
Najnowsze wiadomości o nauce i technologii, nowa elektronika:
Wszystkie języki tej strony